* * *

- Фәриҙәмде һөҙәшеп ҡайттылар, - тип бошонғандай итте өләсәйем бер көн, ут күршебеҙ Таҡыя инәй ингәндә, мыштым ғына күҙҙәрен һөртөп. - Кинйәкәйем дә китә инде оя таштап...
Миңә ул шул ҡәҙәре йәл булып китә. Олатайым һуғышҡа алынғанда биш бала менән ҡалған өләсәйем ниҙәр генә күрмәгәндер, әммә бишеһен дә аяҡтарына баҫтыра алған. Бына бөгөн иң кесеһен оҙатырға йыйына.
- Ярай, өҙгөләнмә лә, бөтөрөнмә лә. Бер һинән генә уҙған хәлме. Хәйерлегә юра. Бәхетле булһын, таҫтарҙы булһын. Барған урынына таш булып һеңһен. - Шәмәргән өләсәйемдең хәленә кереп маташҡан инәйҙең үҙенең дә тауышы ҡалтыранып, күҙҙәре еүешләнә. - Ҡоҙаһын ҡасанға килештегеҙ?
- Март башына киләләр инде, Алла бирһә. Ете дуға булып. - Өләсәйем бер сама тыныслана төшкән һымаҡ. - Ҡар ихласлап ирей баштамаҫ элек үткәреп ҡуяйыҡ, тиҙәр.
- Тағы бер әйтәм, ҡайғырма ла, бошонма ла, ҡәйенеңгә, күрше хаҡы - Тәңре хаҡы, иҫән-һау саҡта ҡулдан килгәнсе ярҙам итербеҙ. Мәлендә һин миңә иң терәшмәй ҡалманың, беҙ ҙә ташламабыҙ. Йән биргәнгә - йүн биргән, нисек тә үткәреп ебәрербеҙ. - Рәхмәт инде, күрше, йылы һүҙеңә, ихлас теләгеңә. Хәлемә керҙең. - Бөтөнләй тынысланған өләсәйемдең йөҙө яҡтырып китә.
Мин Таҡыя инәйҙең өләсәйемә, ҡәйенеңгә, тип өндәшкәнен тәүләп ишетәм, шуға күрә уның ниндәйерәк туған булыуын әйтә алмайым.

* * *

Апайымдың туйы шау-гөр килеп, аҙна буйына дауам итте. Түбән ос бығаса күрелмәгән тантаналы байрам төҫөн алды ла, геүләп торҙо. Туйҙа ҡатнашҡаны ла, ҡатнашмағаны ла ҡоҙаларға барынса ҡәҙер-хөрмәт күрһәтеп ҡалырға тырышты. Алыҫ ерҙәрҙе яҡын итеп, ялан яҡтарынан, Ирәндек артылып килгән ҡунаҡтар алдында береһе лә һыр бирмәне. Һай, намыҫсан, ҡунаҡсыл ауылдаштарым!
Беҙҙекеләр ҡоҙалар килмәҫ элек үк йыйылып, һый менән ҡапҡа төбөндә көтөп торалар ине инде.

Һай ҡоҙалар, килдегеҙ,
Килдегеҙ ҙә үттегеҙ,
Һауалағы ҡояш кеүек
Күҙемә күрендегеҙ, - тип ҡаршы алды улар ҡунаҡтарҙы.
Ҡоҙасаларҙың шаяныраҡтары:
Аръяҡта ла ҡомалаҡ,
Бирьяҡта ла ҡомалаҡ,
Беҙгә тигән ҡоҙалар
Ҡап-ҡара ла тумалаҡ, - тип төрттөрөп тә ебәрҙе.
Ныҡлабыраҡ ҡараһаң улар бит дөрөҫ төрттөрә: саналарҙан төшкән ҡоҙаларҙың барыһы ла тиерлек тумалаҡ та, ҡап-ҡара. Мәхмүт еҙнәм тумалаҡлыҡҡа тумалаҡ түгел, әммә ҡаралыҡ буйынса тегеләрҙән һис ҡалышмай.
Өләсәйем тиккә генә борсолмаған икән. Анауы хәтлем ғәмдең тамағын туйҙырып, күңелен табыуы ай-һай еңелдән түгел. Мин быны ситтән ҡарап булһа ла күреп торам. Ә һыйлаусы кешегә нисек?
Мейес артында, бына инде икенсе аҙна үкереп ултырған бал мискәһен алып сыҡҡанда, өйҙә мәхшәр ҡуптымы ни! Барыһы бер булып һөрән һалды:

Һа-ай! Көрәгә килә! Көрәгә!
Көрәгәләр тулы бал килә!
Көрәгәләр тулы балдар менән
Кәртә-ҡураларға мал килә!

Иң тумалаҡ, иң ҡара бер ҡоҙа хужа балын маҡтап йырланы:

Тәпәндәге балы бигерәк ҡыҙыу,
Ҡушылғанға тауҙың сейәһе.
Уйнап ҡына көлөп, ай эсәйек,
Ҡыуанып та ҡалһын эйәһе.

Ә балды кем ҡойған? Өләсәйем ҡойған. Тимәк, ошо маҡтау йыры ла өләсәйемә тәғәйенләнде.
Туйҙың икенсе көнөнә өйөбөҙгә йәш-елкенсәк килеп тулды. Улар еҙнәмә ҡарап таҡмаҡ әйтте:
Еҙнә, атың бейәме?
Ялы ергә тейәме?
Апайымды алған өсөн
Беҙгә аҡса тейәме?

Еҙнәй кеше килеүселәрҙең береһен дә мәхрүм итмәй, һәр ҡайһыһының усына мул ғына тамыҙып сыҡты. Ҡайҙан ала тиһең? Шулай ҙа шуҡ балдыҙҙар араһында ҡәнәғәт булмағандары ла табылды.

Мәхмүт еҙнәй самауыры
Ике ерҙән артмалы.
Мәхмүт еҙнәй таратҡаны
Тауыҡтан да артманы, - тип иһаһайлашты улар.
Рәхмәт урынына, һөмһөҙҙәр! Сығырға торған аҡса барҙыр бында...
Шулай ҙа әсәйем:
Берегеҙ - бөркөт,
берегеҙ - сәскә,
Ҡушылдығыҙ ғүмергә.
Берегеҙ - ебәк, берегеҙ - уҡа,
Ишелдегеҙ мәңгегә, - тип йырлағас, күңелем бер сама күтәрелеп китте. Алмаш-тилмәш апайым менән еҙнәмә ҡарап ҡуйҙым. Ысынлап та быларҙың береһе - бөркөт, икенсеһе - сәскә шул.
Әрһеҙ ҡунаҡтар тамам ялҡытып бөттө тигәндә, тире тунының тиҫкәре яғын әйләндереп кейгән, ҡулына йүкә сыбыртҡы тотҡан, теге мәл, яңы йылда, минең ҡотто алған айыуға оҡшаш берәү килеп инде. Туйтанлап инеүе булды, йырлап та ебәрҙе:
Ай ҡашында яҡты йондоҙ,
Батыр булһаң бат инде.
Туй хөрмәте һис тә бөтмәҫ,
Ҡайтыр булһаң, ҡайт инде.

Шулай итеп ул һис ҡайтырға уйламаған ҡоҙаларҙы, сарт-сорт һыҙыра башламаһынмы! Минең асыуым ҡанып ҡалды - шул кәрәк уларға. Сама белһендәр икенселәй. Йүкә сыбыртҡының ялбыр осона ҡағыҙ аҡсалар бәйләп кенә ҡотола алды тегеләр.

Тәрән генә икән, ай, һыуығыҙ,
Текә генә икән ярығыҙ.
Һеҙгә лә килеп ҡунаҡ булдыҡ,
Инде үҙегеҙ беҙгә барығыҙ.

Әлеге сүлмәк ише ҡоҙа шулай тип һуҙып ебәргәйне, минең эсемә йылы булып китте. Әһә, былар бит, ҡунаҡ ашы - ҡара ҡаршы, тигәндәй, үҙҙәре лә саҡырырға уйлай түгелме? Мин был тиклеменә өмөтләнмәй ҙә инем әле. Шәп тәһаң былай булғас!

Әй, ҡоҙалар, ҡоҙалар,
Майҙы ашап бөттөгөҙ,
Балды эсеп бөттөгөҙ,
Инде ҡайтып китегеҙ, - тип янай-янай сыбыртҡылы батыр сығып китте. Уның кем икәнлеген танымай ҙа ҡалдым, әммә ғорурландым: нисәмә кешене бер үҙе ҡурҡытты бит.
Ошо мәл оло ғына тоҡ йөкмәгән төп ҡоҙағый күренде. Уны таҡмаҡ әйтеп ҡаршы алдылар:

Һаҡмар һыуында йыуҙыңмы,
Тоғоң ап-аҡ, ҡоҙағый?
Йыуасаны мул бешергән,
Үәт, маладис, ҡоҙағый!

Ап-аҡ тоҡ эсендә, ысынлап та, йыуаса ине. Йомарт ҡоҙағый уны һәр береһенең ҡулына тоттороп, таратып сыҡты. Артып ҡалғанын тоғо менән өләсәйемә тотторҙо.
- Мә, ҡоҙағый, сәйгә ҡушып эскән һайын беҙҙе иҫкә төшөрөрһөң, - тине. Ошонан һуң күмәге бер булып тағы таҡмаҡ әйтеүгә, ике ҡоҙағый ҡултыҡлашып бейергә төштө. Төп ҡоҙа булараҡ, атайым үҙенә тәғәйен йырҙы башҡарҙы:

Ҡарлуғастар осто инде,
Оялары буш инде.
Хушығыҙ һеҙ, ҡоҙаларым,
Хуш аяғы ошо инде.
Уны башҡалар күтәреп алды: Һандуғастар осто инде,
Оялары буш инде.
Хушығыҙ инде, ҡунаҡтар,
Айырылышыу ошо инде.

Нисек кенә ялҡытмаһындар, шулай ҙа ошо бер нисә көн эсендә ҡоҙаларға күнегеп кителгән. Айырылышыу һүҙен ишеткәс тә эсем боша башланы: хушлашыу сәғәте еттеләме ни?
Төш ауышҡанда ҡоҙаларҙың аттары егелеп, саналарға тыңҡыслап бесән һалынған ине инде. Быныһын бая еҙнәй аҡсаһына тейенгән малайҙар эшләгән булырға тейеш. Ҡайһы арала өлгөргәндәр тиһең.
Ҡоҙа-ҡоҙағыйҙар йыйналышып-төйнәлешеп сыҡҡанда, ихата эсен атайымдың гармуны менән түбәнге ос Муллайән апа ҡурайының моңо яңғыратты. Уларға күмәк тауышлы таҡмаҡ ҡушылды. Мин шуларҙың береһен иҫләп ҡалдым:

Арғы оста, бирге оста,
Гармунды уйнаталар.
Бөгөн кискә Фәриҙәне
Кейәүгә оҙаталар.

Кискә түгел! Бына хәҙер, көн үҙәгендә, бөтә ауыл ҡарап торғанда оҙаталар Фәриҙә апайымды. Өләсәйем бер ситтә шым ғына шәмәреп, албырғап тора. Төп ҡоҙағый уны йыуатып маташа. "Йыуатма, ҡоҙағый! - тип ҡысҡырғым килде. - Үҙеңден ҡыҙыңды шулай сит-ят ерҙәргә алып китергә ине. Ул сағында белер инең!" Әммә батырсылыҡ итеп ҡысҡыра алманым, халыҡтан оялдым. Хәҙер генә: "Оло кешегә аҡыл өйрәтергә башың йәш әле", - тиерҙәр ине, тип уйлайым.

* * *

Ҡоҙаларҙы ҡайыҙлай-ҡайыҙлай аҡсаларын һалдырып алып ҡалыуға күп ваҡыт та үтмәне, һыйланырға үҙебеҙ киттек. Эйе, эйе, киттек. Өләсәйемдең ҡаршы булыуына ҡарамай, толопҡа урап, атайым санаға мине лә ултыртты. Саҡырған ергә бар, ҡыуған ерҙән ҡас, тиҙәр. Раҫ әйтәләр. Саҡырғандар икән, барырға кәрәк. Ә төп ҡоҙағый мине айырым әйтеп саҡырҙы. Туйҙағылар барыһы ла ишетте быны.
Ирәндек ашаһындағы Ҡыҙыл йылғаһы буйында ятҡан Ишҡол ауылына кәм тигәндә илле саҡрым булыр. Еҙнәйем әйтте. Шуның өсөн дә ауылыбыҙҙа ғына түгел тирә-йүндә даны сыҡҡан аттарҙы ектек. Беҙгә Жиган тигәне, Муллайән апаларға - Хулиган ҡушаматлыһы эләкте. Был тик эш өсөн генә яратылған ике атҡа талымһыҙлыҡ, көс, күндәмлек буйынса тиңләшеүсе юҡ. Һәр хәлдә, беҙҙең тирәлә. Бар ауылдың ҡара эшен ошо икәү башҡара тиһәк тә һис арттырыу булмаҫ. Ана шулай хайран хайуандар.
Ошо ғәләмәт дәү кәүҙәле, ғәйрәттәре ташып торған, төҫтәре төрлөсә булһа ла, ҡиәфәттәре, ҡылыҡ-холоҡтары менән игеҙәктәрҙәй оҡшаш аттарҙың зат-зәүере әлегә мин белмәгән-күрмәгән Ҡытай иле тарафтарынан булыуын, уларҙың ете тау ашаһында ятҡан Башҡорт иленә килеп юлығыуына ауылдаштарымдың туранан-тура ҡағылышы барлығын һуңынан ғына, бик күп йылдар үткәс кенә беләсәкмен. Ә әлегә данлы тоҡом арғымаҡтарын юрттырып ҡына Фәриҙә апайымдың туйына китеп барабыҙ. Кәйеф шәп - алда бит байрам көтә.
Башта был көслө булһалар ҙа ауыр ҡуҙғалған аттар менән ҡалай итеп һебәне алмаҡ кәрәк, тип хафалана биреп ҡуйғайным, бара-тора төшөндөм. Ат кәртәһенә еткәс, Муллайән апа, ҡарт бүре, үҙ ылауының тәртәһенә Осҡон ҡушаматлы саптарҙы бәйләп алды. Тимәк, һебә өсөн ул сабасаҡ. Ошоно аңлап алыуҙан өҫтөмдән ауыр йөк төшкәндәй булды. Осҡон барында ҡурҡмаҫҡа була. Үткән йәйге һабантуйҙағы арғымаҡтар бәйгеһендә нәҡ ул беренсе килде. Шуға күрә хәҙер минең күңелем тыныс.
Ялан яҡтарында инде ҡар епшекләнеп, бутҡа ише иҙелә башлаған. Ошондай мәлдә тимер табанлы саналар һәләк еңел шыуа, аттарға ауырлыҡ төшмәй, лерт-лерт юртып ҡына баралар. Ә Осҡон юртмай, ул йөҙөп кенә килә төҫлө. Уның хәрәкәттәре шундай еңел һәм килешле. Әйтерһең дә, тылсымлы әкиәттәрҙәге тылсымлы зат. Тик улар кеүек һөйләшә генә белмәй. Уға хатта кәртәлә торор урын да, тәрбиә лә айырым. Мисәүләп бәйләнгән Осҡон йөк тартмай, үҙ алдына ғына бара. Бәйге аты йөк тартырға тейеш түгел. Муллайән апа дөрөҫ эшләгән уны төп атҡа йәнәшә бәйләп. Урын-еренә еткәс күрһәтер әле Осҡон кемдең кемлеген. Мин уға күпме генә ҡарап барһам да һоҡланып туя алмайым.
Даръя булып йәйрәгән йылға ярына килеп төртөлдөк. Күгелйемләнеп ятҡан боҙ өҫтөнән шабырлап һыу аға.
- Күрәһең, Ҡыҙыл төбөнә ҡуша туңған, ана, шәреһе аша киткән, - тип ҡуйҙы атайым. Мин ошоғаса ишетә генә белгән Ҡыҙыл йылғаһы менән шулай таныштым. Шаулап ятҡан шәрене йөҙөп тигәндәй аша сыҡтыҡ. Ярай әле аттарыбыҙ дағалы, ул-был хәлгә тарыманыҡ. Саналарға бер аҙ һыу инде инеүен, әммә был ғына ваҡ-төйәк күтәренке кәйефтәрҙе боҙа алманы. Киреһенсә, тәрән һыу эсенән санала караптай йөҙөп барыуы мәҙәк күренде. Кемгә эләгә әле бындайы?
Ҡаршы ярға сығыу менән, туҡталып, аттарға тын алырға ирек бирҙек. Ни тиһәң дә, илле саҡрым аҙ ара түгел: батырға ла ял кәрәк. Ат йәнле Муллайән апа уларға берәр ус һоло ялматты, берәр йотом һыу эсерҙе. Баҙлап килгән хайуандарға, шәт, артығы ярамай.

(Дауамы. Башы 36-сы һанда).
"Киске Өфө" гәзите, №37, 2022 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА