Әрмеләрҙә йөрөп сәс еткерҙем...

Шверин - немецтар күҙлегенән ҡарағанда бәләкәй, ә беҙҙең һалдаттар өсөн бик ҙур ҡала. Үҙҙәренең ауылынан йә район үҙәгенән ары китмәгән малай-шалай өсөн бигерәк тә күркәм ер. Уларҙың гарнизоны ҡаланан алыҫ түгел урман араһында, оло юлға яҡын ғына урынлашҡан. Күбеһенсә имән, ҡарағай, шыршы үҫкән урмандар, юл ситтәрендә хужаһыҙ үҫеп, мул уңыш биргән алмағастар менән грушалар, тип-тигеҙ юлдар, тап-таҙа урамдар ауыл батҡағынан яңы сыҡҡан Мир кеүек һалдаттарға иҫ киткес тәьҫир итте. Һуғыш бөткәнгә яңы тиҫтә генә йылдан ашыу ваҡыт үтте, беҙҙә, еңеүсе илдә, һаман емереклек, йәшәү ныҡ ауыр, бөтөн ерҙә ҡул хеҙмәте, етешһеҙ тормош, ә бында үҙ ояһында тар-мар ителгән фашистар илендә гөрләтеп йәшәп яталар! Был нисек була һуң? Һалдаттар быны бер нисек тә аңлай алманы, сөнки уларҙың уйынса еңелгән илдә бөлгөнлөк, аслыҡ, насар тормош хөкөм һөрөргә тейеш ине, ә киреһенсә түгел...
Үҙебеҙҙә саҡта Әлкәлә "учебка" үткәндәге казарма тормошо менән Германиялағы һалдат хеҙмәтенең дә айырмаһы ер менән күк араһы ине. Ярты йылға яҡын шыйыҡ өйрә, һыуҙа бешкән тәмһеҙ бутҡа ашап килгән йонсоу егеттәр бындағы "һалдат паегы"нан тиҙ арала көрәйеп китте, йөҙҙәре алһыуланды, кәйефтәре күтәрелде. Туҡмастары, борщтары, щилары ҙур киҫәкле ит менән, ҡуйы булһа, бутҡалары һөттә бешкән, оло киҫәк май һалынған, телеңде йоторлоҡ тәмле ине. Көн дә яңы ғына бешерелгән йылы икмәкте күпме теләһәң, шунса ашарға мөмкин, сикләү юҡ. Ауыл егеттәре өсөн ят булған әллә ниндәй гуляш, бифштекс, шницель, былау, клёцки, буберт, ит һәм балыҡ кәтлиттәре һәм башҡа "второйҙар"ы ла иҫ киткес татлы ине. Тиҙ арала биш-ун килоға артып киткән һалдаттарға йүгереү, башҡа төрлө күнекмәләрҙе үтәү ауырлаша башланы. Рәсми документтарҙа "Мотострелковый полк" тип аталһа ла, ысынында хәрби разведка ғәскәрендә хеҙмәт итеүсе һалдаттар, әлбиттә, күп ваҡыттарын төп шөғөлдәре - разведка оҫталығына өйрәнде, шул уҡ ваҡытта күнекмәләрҙе лә ҡалдырманы. 7 класс белеме менән, аҙаҡтан тракторсыға уҡып алғансы, бер-ике йыл көтөү көткән, мал артынан тиҫтәләрсә саҡрымдар үткән Мир физик яҡтан сыныҡҡан, етеҙ егет ине. Уға барыһы ла еңел бирелде, һәр төр күнекмәләрҙә беренселәр рәтенән төшмәне. Немец телен дә мәктәптә яҡшы уҡығайны, Әлкәләге "учебкала" ла ныҡ өйрәткәйнеләр, бында иһә ябай аралашыу һөйләшенән тыш, һөнәри терминдар буйынса ла талап ныҡ ҡаты ҡуйылды. Телгә тыумыштан әүәҫлеге булғандырмы, бер ауыҙ урыҫса белмәгән Мир әрмелә тиҙ арала урыҫса ла, немецса ла һупаларға өйрәнде, уны һәр ваҡыт башҡаларға өлгө итеп ҡуя башланылар. Әлкәләге урыҫ "дедтар" ҙа йәһәт өйрәнеүгә булышлыҡ иткәйне шул: уларҙың әйткәнен аңламай, аңшайып торғандарға йыш ҡына туҡмағы ла эләкте, иҙән йыуыу, бәҙрәф таҙартыу, оло-оло бактарҙы тултырып, бәләкәс кенә картуф әрсеү сей елкәләренә тейгән "молодойҙар" үҙҙәре лә һиҙмәҫтән был яфаларҙан ҡотолоу юлының бары үҙҙәренән, үҙҙәренең телде яҡшы белеүенән, бар яҡтан да алдынғы булыуҙарынан ғына тороуын тиҙ төшөндө һәм тырышты. Командирҙар тарафынан маҡтала башлағас, уларҙың ҡурсыуын тойғас, һәр яҡтан өлгөлө булғас, "дедтар" ҙа уларға бәйләнер йөй тапмай башланы, үҙҙәренә тиң итеп ҡуймағанда ла, мөнәсәбәттәре һәйбәтләнде. Шул арауыҡта Мирҙың да абруйы үҫте, матур почеркы, һүрәтте килештереп төшөрөүе билдәле булғас, йыш ҡына штабҡа саҡыртып, айырым эш тә ҡуштылар, стена гәзиттәре сығарттылар.
Германияға осҡанда байтаҡ иптәштәре һымаҡ уҡ Мир ҙа үҙен ысын һалдат итеп тойҙо. Ҡыҙыҡһыныу барыһының да күңелен ҡытыҡланы: нисек унда, фашистар ерендәге йәшәү? Уның ғына түгел, һалдаттарҙың яртыһынан күбеһенең атаһын һәләк иткән ҡәһәрле һуғышты башлаусылар илендә халыҡ ниндәй? Һаман да фашистарса этлек уйлаусылармы? Ҡанһыҙмы? Йөҙгә-йөҙ тап килһәләр, уларҙың күҙҙәренә нисек ҡарар совет һалдаты? Илдә саҡта төп бурыс уҡыу, немецса өйрәнеү, разведка өсөн кәрәкле булған азимутты, картаны белеү, кодтар менән эш итеү, радио һәм радиотехник элемтәне өйрәнеү, килгән мәғлүмәтте эшкәртеү һәм артабан тәғәйенләнеше буйынса ебәрергә өйрәнеү булһа, һалдаттар тап шуның өҫтөндә генә эшләп, тырышып, башҡа әйбер тураһында уйламаһа, Германияға килгәндә һәм килеп урынлашып, хеҙмәт итеү башланғас, йөрәктәрендәге ялҡын икенсе төҫ алды. Атайһыҙ үҫкән быуын фашистарға, дөрөҫөрәге, немец халҡына, бөтмәҫ нәфрәт йөрөткән егеттәрҙең ни уйлауы билдәле: атай өсөн үс алырға! Эйе, ныҡ тылҡынылар уларға: немец халҡы фашист түгел! Уларҙың бына тигән ижадсылары - Бах, Бетховен, Моцарт, Гейне, Гете һ.б. - бар. "Һәр дәүерҙең үҙенә күрә була сволочы- ҡәһәр һуҡҡыры!" тип яҙған Һаҙи Таҡташты ла беләләр. Әммә шул немец халҡынан килеп сыҡҡан Гитлерҙы ла онотмайҙар! Етемлек, аслыҡ, юҡсыллыҡ, түгелгән күҙ йәштәре, әсәйҙәренең ваҡытһыҙ ҡартайыуы йә алдан үлеме өсөн үс ҡайнай ине уларҙың йөрәгендә. Һуғыш тамамланыуға ни бары 12 йыл үткән! Күҙ йәштәре кипмәгән, әсәйҙәре ирен, өләсәйҙәре улын, үҙҙәре атайҙарын йә ағайҙарын һуғыштан ҡайтыуын көтөүҙән өмөтөн өҙмәгән ине әле ул саҡта. Уларҙы 4-5 йәшендә генә атайһыҙ иткән фашистарҙың берәүһен булһа ла юҡ итеү менән яныусылар бихисап ине. Уларҙың һөйләшеүҙәре, нисек үс алырға хыялланыуҙары башҡаларҙың да йөрәгендәге быҫҡып ятҡан нәфрәт хисен дөрләтеп ебәрҙе. Бығаса тыныс, етди, аҙ һүҙле, баҫалҡы Мир ҙа бер мәл ошо тойғоға бирелеп, үс алыу уйы менән йәшәп алды... Әгәр бер хәл булмаһа, ул тойғо уны яңылыш аҙымға, үс алыуға ла килтергән булыр ине, бәлки. Урыҫ мәҡәлендәгесә, "Бәхетһеҙлек булмаһа бәхет тә булмаҫ ине" тигән кеүек, бер бәхетһеҙ осраҡ уны был халәтенән ҡотҡарҙы ла инде...
Уларҙың гарнизоны урынлашҡан Шверин тигән ҡаланың тирә-яғы урманлы, һаҙлыҡлы, бик күп быуалары, күлдәре менән билдәле. Һәйбәт тәмле ашауҙан һалдаттарҙың артыҡ кәүҙә ауырлығы барлыҡҡа килеүе тураһында алдараҡ әйтә биреп ҡуйғайныҡ инде. Шул арҡала физик күнекмәләрҙән түбән күрһәткестәр күренә башлағас, командирҙары ротаны теҙеп ҡуйып, ныҡ ҡына әрләп ташланы, ике аҙна эсендә иң яҡшы күрһәткес булырға тейеш, тигән талап ҡуйҙы. Мир хеҙмәт иткән отделениеға ла ныҡ ҡына эләкте ул көндө. Бөтә күнекмәләрҙә лә ал бирмәгән Мирға ике һалдатты күнектереү бурысы ҡуйылды. Шунан башланды көнө буйы йүгереүҙәр, турникта атылыуҙар, отжимание, подтягиваниелар. Һалдаттарҙы ла ҡыуҙы, үҙе лә ныҡлы шөғөлләнде Мир. Уның да елкәһе ҡалынайып, 63 кило ауырлығы 80-гә яҡынлап барған мәл ине. Башҡаларҙан алдын булһа ла, ныҡ көсәнергә кәрәклеген үҙе һиҙенә ине егет. Ныҡлап керештеләр физподготовкаға.
Гарнизон өс яҡтан сәнскеле тимер менән уратып алынһа, оло юл яғынан ике метрлыҡ бейек ҡоймалар менән кәртәләнгән. Унда нимә барлығы һалдаттарға күренмәй. Ә һалдаттар һәр нәмәне белергә теләй, нимә тыйылған - шул татлы, рөхсәт ителгәненең ҡыҙығы юҡ. Шуға күрә бейек ҡойманың бер-ике тимер таҡтаһын аҫтан һурып, кеше һыйып сығырлыҡ юл әтмәләп алдылар. Сығып йөрөүгә йөрөмәйҙәр, әммә асып, ҡала яғындағы тормошто күҙәтергә яраталар. Юл аша ғына урынлашҡан матур, тәрбиәле паркты ҡарайҙар, ағастан ағасҡа, кешенән һис ҡурҡмай, һикерәңләп йөрөгән тейендәргә, шеш ҡолаҡ ҡуяндарға, һимеҙ йомрандарға, хатта һирәкләп күренеп ҡалған алҡа-ҡолаҡсынлы һеләүһендәргә, оҙон мөгөҙлө, һомғол кәүҙәле гүзәл илектәргә, һарғылт-һоро төҫтәге, арҡалары көрән буй һыҙыҡлы матур әлгәнйәктәргә һоҡланып иҫтәре китә. Ҡайһы саҡта бер аҙға йәшеренеп тишектән сығып килеү, парктағы алма-грушаларҙы ҡапҡылау һалдаттарға мәрәкә өсөн генә. Ҡайҙалыр ҡасып китеү, рөхсәтһеҙ юғалыу улар өсөн түгел: ныҡлап иҫкәртелгән, бойороҡ менән нығытылған, самоволка өсөн ҡаты яза барлығы ҡандарына һеңдерелгән. Ике һалдат менән физподготовкаға йүнәлгән Мир Зиннәтуллин замполиттан паркка сығып йүгерергә рөхсәт һораны. Башҡаларҙың да унда сығып шөғөлләнгәндәрен күргәне бар ине Мирҙың. Әллә кәйефе яҡшы булдымы, әллә бар яҡтан да өлгөлө сержантҡа ышанысы ныҡ инеме, бер сәғәттән кире ҡайтыу шарты менән замполит сығырға рөхсәт итте. Өсәүләп паркка барҙылар. Парк ныҡ ҙур, уны яйлап урап сығыу өсөн ярты көнөң дә етмәҫ. Алыҫ китмәй генә бер аҙ йүгергәс, Мир ситтәрәк үҫкән емеш ҡыуағын күреп ҡалды. Туҡталып, бер аҙ ял иткәс, егеттәрҙең үҙҙәрен генә йүгерергә ебәреп, емеш менән һыйланырға уйланы. Ике һалдат кемуҙарҙан йүгереп китте, Мир ҡуйы күкһел ят емеште саҡ ҡына тешләп, тәмләп ҡараны. Шул ҡәҙәр татлы, ауыҙҙа иреп кенә тора ине уныһы. Урыҫтарҙың ежевика тигәне булдымы, икенсеһеме - Мир белмәне, ләззәтләнеп ашарға тотондо. Бик күп тә ваҡыт үтмәне, ҡатын-ҡыҙҙың сырылдаған тауышы ҡолағын сыйып үтте.
- Bitte! helfen Sie! Ich bitte Gott!
Мир тауыш килгән яҡҡа ынтылды. Ярҙам һорап ҡысҡырыу дауам итте. Әсе тауыш бер туҡтауһыҙ ҡабатланды:
- Зинһар өсөн! Ярҙам итегеҙ Теймәгеҙ миңә! Аллаһ хаҡына! Ҡотҡарығыҙ!
Алла хаҡы менән ярҙам һорап ҡысҡырыусының тауышы килгән яҡҡа һынаулы ғына минутта йүгереп барып етте ул. Бүре йә эт өйөрө ташланған, йылан саҡҡан, соҡорға ҡолап төшкән йә ҡыр йәнлегенә ҡуйылған тоҙаҡҡа баҫҡан, электр линияһына эләгеп, токтан һуғылған - нимә генә тигән уй йәшен тиҙлеге менән үтеп китмәһен уның башынан, күҙенә күренгәненә ышана алманы. Уның йүгерергә киткән ике һалдаты йәп-йәш ҡыҙ баланы ергә һалып, көсләргә маташа ине! Ярым шәрә ҡыҙ үлән өҫтөндә тыпырсына, ыштаны һыпырылған, арты ялтырап бер һалдат ҡыҙҙың өҫтөнә ятмаҡ итә, икенсеһе ҡыҙҙың ҡулдарын ҡармап тотоп, баш осона эйелгән. Нисек барып етеп, икеһен ике яҡҡа осора һуҡҡанын да иҫләмәй ҡалды Зиннәтуллин. Ярһыуҙан аңы томаланып, күҙҙәренә ҡан һауғайны уның. Көтөлмәгән хәлдән аптырап ҡалған хеҙмәттәштәре аңына килгәнсе, Мир ҡыҙҙы тартып торғоҙоп, ситкә этәрҙе:
- Кит! Бар кит! Ҡайт өйөңә! Тиҙ бул!
Ҡыҙҙың итәк-еңен йыйып, туҙыраған сәстәрен һирпеп, артҡа сигенеүен күргәс, ҡапыл иҫенә төшөп, ҡаты итеп екерҙе:
- Бер кемгә лә әйтмә! Бында ни булғанын онот! Берәйһенә әйтһәң, уларға ла, һиңә лә көн бөтәсәк!
Ҡыҙ артына ҡарай-ҡарай күҙҙән юғалғас, Мир ҡан һауған күҙҙәрен ике иптәшенә төбәне:
- Йә! Аңлатығыҙ! Был ни хәл! Һеҙ нимә, хайуанға әйләндегеҙме? Бының өсөн һеҙгә нимә була? Военный трибунал! Төрмә! Төрмә генә түгел, расстрел!
Һалдаттар тәүҙә аңшайышты, йәһәт кенә өҫ-башын рәткә килтерҙе. Сержанттың ҡысҡырып бөтөүенә улар инде үҙ халәттәренә ҡайтты, йөҙҙәренә ҡаты сырай инде.
- Аҡырма! - тине береһе. - Улар беҙҙекеләрҙе йәлләгәнме? Һин атайлы үҫтеңме? Беҙҙең атайҙарҙы улар нисек язалаған! Оноттоңмо?
Икенсеһенә лә иптәшенең был һүҙҙәре ҡыйыулыҡ өҫтәне:
- Мин белорус! Минең әсәйемде улар күмәкләп этләгән. Унан дар ағасына аҫып ҡуйғандар. Мин быны үҙ күҙем менән күрҙем. Һиңә нимә, бер нимес кәнтәйе йәлме?
- Үс! Үс алырға ирек бир, сержант!
Ҙур кәүҙәле, көслө сержант йәнә иптәштәренең әпәй шүрлегенә менеп төштө. Эстәренә һеңгәҙәткәнсе тондорҙо. Саҡ тындарын рәтләп, үлән өҫтөнә сүгәләгән һалдаттарҙы тартып торғоҙҙо ла, көтмәгәндә яурындарынан ҡосоп, үҙенә тартты. - Минең дә атай ятып ҡалды. Мин дә әҙ иламаным. Мин дә нәфрәт менән янам. Ләкин... Былай эшләргә хаҡыбыҙ юҡ! Беҙ бит фашизмды еңгән бөйөк Совет һалдаты! Беҙҙең эшебеҙ, намыҫыбыҙ, выжданыбыҙ улай эшләргә ҡушмай! Партия ни тиер?

(Дауамы. Башы 45-се һанда).
"Киске Өфө" гәзите, №46, 2022 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА