Ысынлап та, уларҙа исемде мәғәнәһенә ҡарап, тап килгәнен һайлап ҡушыу йолаһы бар икән. Мәҫәлән, ҡыҙына шәмәхә төҫөнә тартым күҙле булып донъяға килгәс, уйлап та тормай Иоланта тип атағандар. Баҡтиһәң, был "фиалка", беҙҙеңсә "миләүшә" тигәнде аңлата икән. Ошоно белгәндән һуң Мир йыш ҡына ҡыҙға Миләүшә тип өндәшер булып китте. Үҙ телендә өндәшеү ҡәнәғәтлек килтерҙеме, әллә шулай ҡулай тип таптымы, үҙе уйлап та бирмәне, ә ҡыҙға иһә был ят исем бик ҡыҙыҡ тойолдо.
- Ә һинең исемең нимәне аңлата?- тип һораны ҡыҙ сираттағы тапҡыр һалдат уны Миләүшә тип атағас.
- Мир - ул тыныслыҡ тигәнде аңлата. - Егет уйламай ғына шулай тип тәржемәләне лә ҡапыл телен тешләне. Атаһы бит уға ошо исемде һайлаған, моғайын, уҡытыусы, грамоталы, русса гәзит уҡыған, радио тыңлаған, алдынғы кеше булараҡ донъяла барған ҡанҡойошто белгәндер, бөтөн Европаны баҫып алып килгән фашизмдың Совет иленә лә килеп етерен тойомлағандыр ҙа, улына ҙур өмөт менән Тыныслыҡ исемен биргәндер. Илебеҙ, еребеҙ тыныс булһын, тигән ниәттән. 1939 йылдың авгусында донъяға килгән улын һөйөп тә туя алмай, уға 2 генә йәш, өлкән улына 5 йәш тигәндә, уларҙы һәм йәш ҡатынын һуңғы тапҡыр ҡосағына алып, илбаҫарҙарға ҡаршы яуға киткән. "Ҡайтырмын, кәләш, көт! Уландарымды һаҡла!" - тигән атаһының һүҙҙәрен әйтеп, йыш ҡына илаулап алыр ине әсәһе сираттағы Еңеү көнө етһә. Ҡайтманы шул атаһы, ғәзиз башы 1943 йылда Ҡырым ерендә ятып ҡалды. Уландарым үҫер, армия сафтарында үҙ бурыстарын үтәр, хатта үҙе яратып Мир исемен биргәне ул аяуһыҙ көрәшкән фашистар иленә барып хеҙмәтен үтәр, немецтар менән һин дә мин һөйләшеп, уларҙың ризығын ейеп ултырыр, тип башына ла килтермәгәндер бахыр атаҡайы! Был уйҙарҙан Мир урынынан һикереп тора, алдындағы ашын өҫтәлдән алып ташлауҙан саҡ тыйылып, тышҡа атыла. Иоланта унан ҡалмай, егеттең кинәт кенә нимәгә төҫө боҙолоуын, кәйефе төшөүен аңғармай, ни булыуын төпсөшөп, артынан атлай. Мир өндәшмәй, ҡаты-ҡаты баҫып, ишек алды буйлап йөрөй, алмағастың алмаһын өҙөп алып, сәсрәткәнсе ергә бәрә.
- Сволочь мин! Сволочь! Атайымдың ҡан дошмандары менән дуҫлашып, уларҙың ашын ашап ултырам! Һатлыҡйән мин! Бына кем - һатлыҡйән! - Күҙенә йәш бәреп сыға. Егеттең үҙ телендә нимәлер әйтеп әрләшеүен генә аңғарған, әммә мәғәнәһен аңламаған ҡыҙ зәңгәр шәмәхә күҙҙәрен уға төбәп, өнһөҙ генә аптыранып тора. Һалдаттың яурынына ҡулын тейгеҙеүгә, тегеһе ҡорт саҡҡандай, һикереп китә, ҡыҙҙың ҡулын һелкеп төшөрә:
- Ҡағылма! Ҡағылма! - тип шәп-шәп атлап, казармаһына ҡайтып китә. Теүәлләнмәгән эш тә, тәҙрәнән баш сайҡап ҡарап ҡалған Юрген ҡарт менән әбейе лә уны ҡыҙыҡһындырмай. Үҙ-үҙенә булған күрә алмау хисе уны шәберәк атларға, ямғыр һыуы йыйылып ятҡан күләүектәрҙе шаптырҙатып кисеп үтергә, битенә бәрелеп ҡалған ағас ботаҡтарына иғтибар итмәй, алға ынтылырға бойора кеүек. "Шул кәрәк миңә һатлыҡйәнгә! Шул кәрәк! Улар атайымды һәләк иткән! Ә мин... Мин... Улар менән йылмайып һөйләшәм, ялсылары кеүек ярҙам итәм, ас кеше кеүек өҫтәлдәренә ултырып, тамаҡ туйҙырам! Ниндәй оят! Оят! Позор!"- тип һыҡтай уның күңеле... Битенән юлаҡ-юлаҡ күҙ йәштәре аға...
Ошо хәлдән һуң отделение командиры, өлкән сержант Зиннәтуллин Коссмандарҙың саҡырыуынан баш тартып, өс-дүрт айҙай уларҙың өйөнә аяҡ баҫманы. Гарнизонға үҙ эше менән килгән Юрген ҡарт уйҙарын белдермәй генә ҡарашы менән байҡап, баш ҡағып ҡына иҫәнләшеп үтһә, Иоланта иһә уҡыуҙан ҡайтышлай йыш ҡына тимер ҡойма ярығына килеп, Мирҙы көтөп ултырыр булды. Тәүҙә казарманың икенсе ҡатындағы тәҙрәһенән ҡыҙҙы шәйләһә лә, эргәһенә барманы егет. Көндәр, айҙар үтте, асыу һүрелде. Күңелен өйкәп торған төйөн яҙылды кеүек. Юргендың ғаиләһен дә, Иолантаны ла, өй ашын, өй йылыһын да һағыныуын, ниҙер етмәүен аңланы егет.
Бер көн шулай сираттағы сәйәси уҡыуҙарҙан һуң тәҙрәгә күҙ ташланы ла, күнегелгән урында ҡыҙҙың таныш тунын шәйләне. Ҡыш ине. Бөтә ер, парктағы ағастар ап-аҡ юрған менән ҡапланған. Ә ҡыҙҙың зәңгәр башлығы, зәңгәрһыу-көрән туны ошо аҡлыҡта ап-асыҡ булып күренеп, үҙенә ылыҡтырып тора ине. Мир түҙмәне, йәһәт кенә кейенеп, тышҡа сыҡты һәм ағастарға ышыҡланып торған ҡыҙ янына ашыҡты. Йүгереп килеп, ҡыҙҙың яланғас ҡулдарынан тотто: улары өшөп бөткән ине. Нәфис бармаҡтарҙы тыны менән йылытып, үҙе лә һиҙмәҫтән ҡулының һыртып үбеп алды. Ныҡ һағынған икән дә баһа! Бығаса оҙон-оҙаҡ һөйләшеп ултырһалар ҙа, улар араһында егет менән ҡыҙ мөнәсәбәте булғаны юҡ ине. Мир уға ниндәйҙер танышына, күршеһенә, туғанына, йәки сит кешегә ҡараған һымаҡ ҡына ҡарай ине. Уның ҡатын-ҡыҙ затынан булыуы, матурлығы, һомғоллоғо уның күҙенә лә салынманы. Бәлки, "Ул бит немка!" тигән уймы, аңындағы бойороҡмо, уны был күҙлектән ҡарарға тыйғандыр. Һалдаттың ҡулдарын үбеүе ҡыйыулыҡ өҫтәнеме, әллә күптән егеттән бер ым-ишара көтөп йөрөгәнме, Иоланта ҡапыл ғына уның ҡосағына һырылды ла, башын күтәреп, аяҡ остарына баҫты һәм бер секунд эсендә егеттең ирендәренән һурып үпте. Мирҙың башы әйләнеп, күҙ алдары ҡараңғыланғандай тойолдо. Уның әле бер кемде лә ҡосаҡлағаны, ирендәренә ҡағылғаны, хатта ҡатын-ҡыҙҙы оҡшатҡаны ла, уйлағаны ла юҡ ине.
- Иоланта! Миләүшә! Башҡа былай итмә! - тине лә боролоп казарма яғына йүгерҙе. Күңелендә быҫҡып ятҡан фашистарға нәфрәт йәнә баш ҡалҡытты. "Күрә алмайым! Күрә алмайым! Немка! Фашист ҡалдығы!"- тип мейеһен сүкене аҡылға буйһонған уйҙары. Ә йөрәге шатлыҡлы итеп йыш-йыш типте, унда ниндәйҙер икенсе тойғолар бөрөләнә башлағандай булды...
Тағы ла оҙаҡ ҡына осрашыуҙан ҡасып йөрөнө Мир. Тәүге үбеүҙән һуң татыған хистәр уны йәнә тетрәндерҙе. Йыш ҡына әсәһенең, күрше ҡыҙы Мөғлифәнең, ағаһы Римдең хаттарын алып уҡый, тыуған ерен, ауылын иҫенә төшөрә. Әсәһе менән ағаһы уның тиҙерәк өс йыллыҡ хеҙмәтен тултырып, имен-аман ҡайтып төшөүен көтә. "Тура өйгә ҡайт, ауылда, колхозда эш муйындан. Эшсе ҡул етешмәй, бигерәк тә тракторсы, комбайнер, шоферҙар кәрәк!" - тип яҙа әсәһе. "Мине хеҙмәтемде дауам итеп, артабан да ҡалыуымды үтенәләр. Старший сержант званиеһы биреп ташланылар, хәҙер мин отделение командиры,- тип яҙғайны шул Мир. - Бында халыҡ бик мул көн күрә. Их, әсәй, һине ошонда алып килеп күрһәтергә кәрәк ине. Халыҡ ҡандай рәхәтлектә йәшәй: ауыл өйөндә лә бөтөн кәрәкле нәмәһе, йыуына торған ванна, душ тигән әйберҙәре лә, хатта әбрәкәйе лә йорт эсендә, кранынан һыу килеп тора, беҙҙәгесә алыҫтан көйәнтәләп һыу ташыу уларҙа онотолған. Ошондай рәхәттә генә йәшәтер инем һине, әсәй!" "Атаңдың башына еткән нимесләрҙе маҡтап ултырма! Шул ярман ерендә йәшәргә уйлаһаң, әсәң барын онот! Һин минең улым түгел!" "Юҡты һөйләмә! Һин әсәйгә терәк, ситкә китеү, йә контракт менән тағы хеҙмәттә ҡалыуҙы уйлап та ҡарама! Беҙ еңгәң менән район үҙәгенә күстек, - тип яҙа ағаһы. - Бында балаларҙы ҡарай торған ясли асҡандар. Ике малайҙы шунда ҡалдырып, еңгәсәйең эшкә сыҡты. Беләһең бит уҡыған кешеләр етешмәй, ә минең йәмәғәтем районда берҙән-бер тип әйтерлек бухгалтер һөнәренә эйә".
Күрше ҡыҙы Мөғлифәнең хаттары тыныс, уйсан, аҙ һүҙле. Ул былай үҙе лә шундай холоҡло ҡыҙ. Белә-белгәндән бергә үҫтеләр, икеһенең да атайҙары һуғыштан ҡайтмағас, бығаса ла әхирәт булышҡан әсәйҙәре үтә лә яҡынлашып, туғандар кеүек булып китте. Уртаҡ ашанылар, уртаҡ мунсаға төштөләр. Һуғыш йылында хатта утынды исрафламайбыҙ тип, бер-ике йыл ҡышты бер өйҙә, бергә сыҡтылар. Кемдең ашарға нимәһе бар - уртаҡ булды. Хәйер, ул саҡта нимә генә булһын инде: шыйыҡ өйрә, алабута ҡушылған арыш икмәге, боламыҡ. Тары бутҡаһы булһа, өйҙә байрам булыр ине. Рим, Мир менән Мөғлифә шулай бер туған һымаҡ үҫте. Мирҙан ике йәшкә кесе ҡыҙыҡай тыңлаусан, баҫалҡы ғына ине. Малайҙар нимә әйтһә, шуны үтәне. Асыҡһа ла, йыуа, ҡаҡы, ҡымыҙлыҡ кеүек ашарға яраҡлы үлән эҙләп, алыҫ яландарҙы гиҙгәндә лә арыным тип мыжыманы, эйәреп, һөйрәлеп ҡайтып йығылыр ине. Уҡырға барғас та, үҫмерлек ҡорона ингәс тә, уға ҡыҙ бала итеп ҡараманы малайҙар. Үҙҙәре кеүек бер кеше инде. Яҙған хаттарына яуап биргәндә лә Мир уны ҡыҙҙарҙан килгән хат тип уйламаны. Әле килеп Иоланта уны үбеп алғас, ҡылт итеп ошондай уй башына килде: ә нимә, мин шулай ҡыҙҙар ҡарарлыҡ, яратырлыҡ егет булып еткәнменме ни? Ул тиҙ генә Ҡыҙыл мөйөшкә инеп, оло көҙгөгә күҙ һалды. Метр етмештән артығыраҡ оҙон буйлы, саҡ ҡына тулҡынлана биргән ҡап-ҡара ҡыҫҡа сәсен артҡа һыпырып һалған, оҙонса йөҙлө, ҡара сәстәргә бөтөнләй тап килмәгән зәңгәр күҙле егет уға ҡараны. Төҙ танау, ҡыҙҙарҙыҡы кеүек ҡабарынҡы ирендәр, уртасанан саҡ ҡына оҙонса бит, яҫыраҡ эйәк. Сикәләре батынҡы, итлән түгел. "Атаҡ, ҡәҙимге генә икәнмен дә баһа! Ҡыҙҙар ҡарарлыҡ шул", - тип көлөмһөрәне Мир үҙенең сағылышына. Көҙгөләге сибәр егет тә уға ҡарап йылмайҙы. Мир йәнә йәһәтләп хаттарын ҡулына алды. Мөғлифә! Бәлки, ул да миңә еткән егет итеп ҡарайҙыр! Бәлки, шуға хат артынан хат яуҙыралыр, ә мин, алйот, бер ни уйламай, ябай бер ауылдашҡа яҙған һымаҡ ҡына сыймаҡлап ебәрәм. Ул тәүге тапҡыр ҡыҙҙың хатын яйлап, һәр һүҙен иғтибарлап уҡып сыҡты. Бына һиңә мә! Егет ишаратына тип яҙған шул! Ә ул, иҫәр, ундай уйҙы башына ла килтермәне! "Ҡәҙерле Мир! ... Һағынышлы сәләмдәр менән... Һинең менән киске уйындарға йөрөгән саҡтар һағындыра... Һин булмағас, күңелһеҙ... Һинең хаттарыңа номерҙар ҡуйып, бөтәһен дә рәтләп, һалып барам. Һин дә йыйнап бар, ҡайтҡас, сиратлап уҡып, көлөшөп алырбыҙ... Балаларыбыҙға ла уҡытырбыҙ... Әсәйем менән һинең әсәйең хатта бер-береһенә "ҡоҙағый" тип шаяртышып алалар... "Киленем шәп булмаҡсы, бөтөн эште белә!"- тип әсәйең маҡтап, мине оялтып сығып китте..." Хат һайын ошодай нескә генә шаяртыу, ым, ишара булған да баһа! Ә Мир, һуҡыр, уны ябай хат, көндәгесә хәбәр һөйләү тип кенә ҡабул итте. Хатта немка менән танышыуын, немец телен рәхәтләнеп өйрәнеүен, уларға ҡунаҡҡа йөрөүен дә яҙып һалғайны. Нимә тип уйланы, нимә тип яуап бирҙе икән һуң Мөғлифә?
Мир хаттарҙы ҡат-ҡат аҡтарҙы, әммә был һорауына яуап таба алманы, сөнки ошо хәбәрҙән һуң Мөғлифәнән башҡаса хат килмәгән. Ҡасан килгән һуң һуңғы хаты? Ҡайһы бер хаттарына ҡыҙ үҙенең ҡасан яҙғанын теркәгән, ҡайһыларында юҡ, уларын Мир конверт тышындағы мисәт буйынса ҡасан ебәрелгәнен, йә ҡасан килгәнен айырып ҡарап, сиратлап һалып сыҡты. Теүәл бер йыл хат булмаған! Тимәк, ысынлап та, Мөғлифә уға өмөт бағлап йөрөгән, әрменән ҡайтыр, өйләнешербеҙ, тип уйлаған. Мирҙың немка менән дуҫлашыуын уҡып, башҡаса хат яҙып тормаған... Был уйҙан егеткә нисектер еңел булып китте. Яратманы бит ул Мөғлифәне, оҡшатманы ла. Шулай бергә үҫтек, уйнаныҡ, уҡыныҡ, хат алыштыҡ. Ябай аралашыу, дуҫлыҡмы, туғанлыҡмы шунда. Ә бер-береңә тартылыу, оҡшатыу, һағыныу булманы бит! Бәлки, ошолай өҙөлөшөп ҡуйыу яҡшыраҡтыр ҙа, бушҡа өмөтләнмәһен күрше ҡыҙы, үҙенең яратҡанын осратыр, кейәүгә сығыр. Бәлки, Мир ҙа кәләш алып ебәрһә, ҡатышып, ҡунаҡҡа ла йөрөшөрҙәр әле...

(Дауамы. Башы 45-47-се һандарҙа).
"Киске Өфө" гәзите, №48, 2022 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА