Хәҙер эш булмауҙы сәбәп итеп тә, яҡшы тормош эҙләп тә ауылын ташлап сығып киткәндәр бик күп. Һөҙөмтәлә ауыл урамдары тынып ҡалған. Атай-әсәй ҡуйынында иркәләнеп үҫкән балаларҙың, ғаиләләр йылыһын һаҡлаған тыуған йорттоң ишектәренә бик күптән асылмаған йоҙаҡтар эленгән. Атай ҡулдарының ҙур өмөттәр бағлап һалған нигеҙҙәре әкренләп серей.

Бөтәһенә лә бөгөн аҡса кәрәк һәм бөтәһе лә уны дәүләттән талап итә, теләнселәй, бик булмаһа, ниндәйҙер бер ҡатлам, категория мәнфәғәттәре хаҡына абруйлыраҡ иҫәпләнгән фирҡә, йәмәғәт ойошмаһы тарафынан власть структураларына баҫым яһала. Ләкин бының өсөн бер кемде лә ғәйепләп булмай, бөтәбеҙгә лә яҡшы мәғлүм: иҡтисад көрсөктә, предприятиелар ябыла, эшһеҙҙәр армияһы арта, ә йәшәргә кәрәк.

Ихлас, матур итеп һөйләй белгән кешеләрҙе яратам. Үҙенә генә ҡаратып, юҡ ҡына хәбәрҙе тәмләп, еренә еткереп, уйға ҡалдырып һөйләй белеү үҙе бер таланттыр ул. Ундай кешеләрҙең хәбәрен ғәжәпләнеп тыңлайһың, ышанаһың, уға эйәреп китеп үҙеңдекен дә һөйләйһең. Һүҙ артынан һүҙ, хәбәр артынан хәбәр китә - ваҡытың ғына булһын. Форсат сығып, беҙ, уҡытыусылар, шулай бер йыйылғанда бала саҡ тураһында һүҙ сыҡты. Лилиәнең һөйләгән иҫтәлектәре беҙҙе бер егерме йылдар элек булған ваҡиғаларға алып ҡайтты.

Ауылда етештерелгән ризыҡ ҡаланыҡынан, йәғни магазиндыҡынан күпкә тәмлерәк. Быны хәҙер ғүмер буйы ҡалала йәшәгәндәр ҙә белә. Ҡайһы берҙә магазиндыҡы ла танһыҡ булып китә, әммә уның бер бәрәкәте юҡ.

Лена ХӘЙРУЛЛИНА
(Хикәйә)

-Һаумыһығыҙ, ҡыҙҙар! - Эш сәғәте башланып та өлгөрмәҫтән кабинетыбыҙға ҡосаҡҡа һыймаҫлыҡ гөлләмә тотоп бер егет килеп инде. - Ошо бүлмәләге иң сибәр ҡатынға тапшырырға ҡушҡайнылар.
Ҡаршымда ултырған Зилиә менән бер-беребеҙгә ҡарашып аптырашабыҙ.
- Һиңәлер, - тим Зилиәгә, сөнки үҙем бер кемдән дә сәскә көтмәйем. - Йә Миҙхәтовнаға.
Хеҙмәттәшем гөлләмә араһына ҡыҫтырылған яҙыуҙы тартып сығара:
- Шуға инде. Кемгә булһын...

Тимәк, хәбәрселәр ҡыҙыҡлы мәҡәләләр ижад итә белмәй.

"Беҙҙең быуындың иң шәп журналисы, күптәргә остаз, уҡытыусы булған шәхес һәм дөйөм алғанда ла бик белемле, уҡымышлы, юғары интеллектлы кеше менән осрашыу һеҙҙең өсөн бер һөнәри дәрес буласаҡ", - тине баш мөхәрриребеҙ Гөлфиә Янбаева уның хаҡында. Һәм бына беҙ редакцияға ғүмерен журналистикаға бағышлаған һүҙ оҫтаһы, ике тиҫтәләгән китаптар авторы, Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Шәһит Хоҙайбирҙин һәм Әбйәлил районының Ким Әхмәтйәнов исемендәге премиялар лауреаты, Салауат Юлаев орденына лайыҡ булған танылған публицист Марсель ҠотлоҒӘллӘмовты саҡырып, уның журналислыҡ һабаҡтарын тыңланыҡ. Журналистарға ғына түгел, уҡыусыларыбыҙға ла ҡыҙыҡлы һәм фәһемле булыр был әңгәмә, тип ышанабыҙ.

(2-се бүлек)

Ҡытай хроникаларында хи исемле халыҡтың үҙҙәрен "кучженьхи", тип атай башлауы хаҡында ла әйтелә. "Кучженьхи" атамаһының "кумо-хи" формаһы ла осрай. Тикшеренеүсе П.Пельо быны ҡумыҡ этнонимы менән бәйләһә, С.М. Ахинжанов ошо ҡәүем кешеләренең кимаҡтарҙың ата-бабалары булыу мөмкинлеген фаразлай. Әммә был осраҡта К.Г. Менгестың фекере дөрөҫөрәк булыуы ихтимал: ҡытайҙарҙың kuo-muo, йәғни кумо һүҙе боронғо төркиҙәрҙең куба, ҡоба һүҙенең ҡытайса әйтелешенән барлыҡҡа килеүе бар.

Гәзитебеҙҙең 30-сы һанындағы "Кәләш алмайым, йәки Буйҙаҡ монологы" тип аталған мәҡәләне уҡып, уның авторын ныҡ ҡына йәлләп ҡуйҙым. Ысын. Әле дүртенсе тиҫтәһен ваҡлап барған авторыбыҙ был донъяның иң ләззәтле бер (хатта бер нисә) нәмәһенән мәхрүм дә баһа.

Үпкәләһә, үпкәләр инде ҡай берәүҙәр, тик шулайтып әйтергә тура килә, башҡа сара юҡ. Хәйер, коронавирус башланып киткән осорҙа ла бар ине ундай "ҡыйыуҙар ", йәғни битлек кейеп йөрөргә тигән мотлаҡ күрһәтмәне һанға һуҡмай, үҙ "туҡһанын туҡһан" итеп иркенләп йөрөргә яратыусы эгоистар.

Ошо көндәрҙә Мәскәүҙә "Рәсәй халыҡтары туған телдәрен уҡытыуҙың иң яҡшы педагогик тәжрибәләре" Бөтә Рәсәй конкурсы үтте. Унда Башҡортостан данын Өфөнөң 2-се шифахана мәктәп-интернатының башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мирас Ишдәүләтов (һүрәттә) яҡланы һәм "Туған телде уҡытыу методикаһы һәм практикаһы" номинацияһында I урын яуланы. Конкурс барышы, тәьҫораттары тураһында Мирас Рәшит улының үҙенән һораштыҡ.

- Ҡағиҙәләр буйынса, конкурстың беренсе турына дәрестең конспект планын ебәрергә, икенсе турға шул конспект нигеҙендә оҫталыҡ дәресе әҙерләү талап ителә ине. Унан алда ғына 6-сы синыф уҡыусылары менән Башҡорт дәүләт университетында уҙғарылған туған телдәргә арналған бер фестивалдә ҡатнашҡайныҡ һәм мин шуның нигеҙендә балаларға күрһәтмә дәрес үткәрергә әҙерләнгәйнем, конкурсҡа шул дәресте ебәрҙем дә инде. Конкурс эшем "6-сы синыфта интеграцияланған туған тел дәресен методик әҙерләү" тип аталды. Мин ҡатнашҡан номинацияға йөҙҙән артыҡ эш ебәрелгәйне, ун кеше финалға үттек. Бынан тыш, тағы төрлө номинацияларҙа барлығы 30 педагог конкурс финалында оҫталығын һынағайны, һәм коллегам, Әбйәлил районы Асҡар ауылы Т.Кусимов исемендәге гимназияһының башланғыс синыфтар уҡытыусыһы Йондоҙ Хисаметдинова үҙ номинацияһында III урын яуланы. Финалға үткән уҡытыусылар барыһы ла 24-30 йыл эшләгән тәжрибәле педагогтар булды, ә минең был өлкәлә хеҙмәт стажым 5 йыл ғына. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, жюри ағзалары конкурсҡа тәҡдим иткән эшемде юғары баһаланы.

Башҡорт халҡының туй йолалары бик бай: килен төшөрөү, һыу юлын күрһәтеү, ҡыҙ йәшереү, һатыу, йыртыш йыртыу. Миңә лә бикәс һатыу кеүек бик тә яуаплы йоланы атҡарырға тура килгәне бар. Иң беренсе, ошо тема буйынса эҙләнеп, интернет киңлектәрен гиҙҙем, йолаларҙы өйрәнеп, үҙемсә сценарий яҙҙым. Еңгәләр, бәлки, һеҙгә лә кәрәге тейер, тип, ошо тәжрибәм менән уртаҡлашырға булдым.

Башҡорт дәүләт ҡурсаулығы биләмәһендә йыл әйләнәһенә ҡырағай йәнлектәрҙең иҫәбен алыу эштәре башҡарылып килә. Мышы, марал, айыу, илек, бүре, һеләүһен, ҡабан, ҡама, ҡондоҙ, аҫ, йәтсә, тейен, ҡуян, терпе (һанай китһәң, күп инде улар) артҡанмы-кәмегәнме икән - бына ошо һорауҙы асыҡлай инде иҫәпте алыу эштәре.

(8-се бүлек)

МӨҒЖИЗӘ

Әле генә тетелгән мамыҡтай өлпәләнеп, күбек ише күперелеп, аҙ ғына елгә лә елпелдәп осорға әҙер, табан аҫтында ғырт-ғырт ятҡан сафтан-саф, пактан-пак тәүге ҡарҙы иң көтөп алғаны беләһегеҙме кем? Ул - һунарсы. Сикһеҙ түҙемһеҙлек менән, өмөт тулы хыялдарға бирелеп көтә ул ошо көндө. Ни өсөнмө? Сөнки уның өсөн нәҡ ошо көндән мөғжизә тыуа - ҡара көҙ ахырынаса шымтайып, эсендәген тышына сығармай торған урман - мөғжизәләр иле - йомартланып китеп эс серҙәрен сисә башлай. Әлбиттә, ҡырпаҡ ҡар өҫтөндәге үҙе серле, үҙе хикмәтле яҙма-һыҙмаларҙы "уҡый" белгән кешегә генә сиселә улар. Әйтәйек, таң алдынан ғына ҡабаланып ерән төлкө үткән. Ул бер урында ла туҡталып тормаған, уны бер нәмә лә ҡыҙыҡһындырмаған, тимәк, төнгө һунары уңышлы булған - тамағы туҡ. Күп тә бармай көндөҙгө ялға ятасаҡ. Төлкө ғәҙәттәрен яҡшы белгән һунарсыға уны ошо мәлдә эләктереүе бер ни тормай.

Сәхнә күгендә Бибисара Азаматова йондоҙоноң сағыуланып китеүен тамашасы ҡыҙыҡһынып күҙәтте. Йырсы бер нәҙекәй генә ялпылдаҡ ҡыҙыҡай булһа, берәүҙең дә артыҡ иҫе китмәҫ ине, был ирҙәргә хас тәрән тауышлы, мул кәүҙәле... инәй булып сыҡты. Ә күпме тыңлаусы йыйҙы ул! Тап ана шул үтә лә зарлы, баҫалҡы моңло тауышы һәм ретро йырҙары менән яуланы ул күңелдәрҙе. Был йырҙар артында еңел булмаған яҙмыш та, ҡатмарлы ғүмер юлы ла, үҙенсәлекле характер ҙа тойолдо. Һәм тап ана шулары хаҡында һөйләштек тә инде беҙ Бибисара АЗАМАТОВАның үҙе менән.

Башҡорттар, башҡа төрки ҡәүемдәре - ҡаҙаҡтар, нуғайҙар, төркмәндәр, ҡырғыҙҙар, ҡырым татарҙары, ҡарағалпаҡтар, үзбәктәр кеүек үк, боронғо осорҙарҙан бирле үҙҙәренең йәмғиәт төҙөлөшөн кландар аша ғәмәлгә ашырған. Уларҙың эске тормошоноң ошондай үҙенсәлеген Төрки, Хазар ҡағанаттары, Дәште Ҡыпсаҡ, Алтын Урҙа дәүләтселегенең кире ҡаҡҡыһыҙ бер сифаты итеп ҡарау фарыз. Был дәүләттәрҙең ижтимағи нигеҙен ырыуҙар системаһы хасил иткән, шунлыҡтан һәр бер төрки дәүләтендә эль (ил), иләү, уруг (ырыу), аймаҡ, түбә кеүек административ терминдар киң таралған була.

Шәхестең формалашыуында ул йәшәгән мөхит, уны уратып алған кешеләр, хәл-ваҡиғалар ҙур роль уйнай. Ошо хәҡиҡәтте иҫәпкә алып, Башҡорт дәүләт университетының Сибай институты үҙенең тәрбиәүи эшмәкәрлеген ойошторғанда, иң беренсе, йәш быуынға илһөйәрлек тойғоһон һалыуҙы маҡсат итеп ҡуя һәм уны тормошҡа ашырыу өсөн бар шарттарҙы булдырырға тырыша. Бөгөн был уҡыу йортонда белем биреүҙең традицион алымдары һәм яңыса ысулдар бер-береһе менән тығыҙ үрелеп бара. Алдынғы технологияларҙың уңышлы ҡулланылыуын коронавирус инфекцияһы таралыуына бәйле килеп сыҡҡан ваҡиғалар ҙа асыҡ күрһәтте. Институт бер ниндәй ығы-зығыға бирелмәй, уҡытыуҙы дистанцияла ойоштора алды. Диплом яҡлау мәле лә уңышлы бара. Әле ҡабул итеү комиссияһы эш башланы. Абитуриенттарға, ата-әсәләргә уңайлы булһын өсөн консультация үҙәге булдырылды. Ул төп корпуста урынлашҡан, әммә инеү урыны айырым. Инфекциянан һаҡланыу маҡсатында бөтә санитария талаптары үтәлә.

Әүҙем тормош алып барған, үҙ эшенә юғары яуаплылыҡ менән ҡараған һәм төрлө кимәлдә ҙур уңышҡа өлгәшкән башҡорт эшҡыуарҙары бик күп. Улар араһында йөрәгендә милли рух йөрөтөп, халҡыбыҙ тарихын, мәҙәниәтен, боронғо кәсептәрен киләсәк быуынға еткереү хисе менән янғандары ла аҙ түгел. Шундайҙарҙың береһе - сәйәхәтсе, йылҡы үрсетеүсе Денис Өмөтбаев.

Был аҙнала Рәсәйҙә Берҙәм дәүләт имтихандарының төп өлөшө тамамланды, ҡабаттан һынау тотоу өсөн билдәләнгән өҫтәмә көндәр август уртаһына тиклем һуҙыласаҡ. Башҡортостанда быйыл бөтәһе 18265 уҡыусы 11-се синыфты тамамлай, Өфөлә улар 5205 кеше. БДИ тапшырырға теләк белдереүселәр һаны - 19093 кеше, шуларҙың 17647-һе быйылғы сығарылыш уҡыусылары, 1446-һы - мәктәпте элек тамамлаусылар. Уҡыусылар араһында иң популяр предмет рус теле - 16563 уҡыусы һынау тотто, унан ҡала профилле математика - 10627 һәм йәмғиәтте өйрәнеү - 5962. Шулай уҡ физиканы 4748 уҡыусы, биологияны 3812, химияны 3489, информатиканы 3070, географияны - 352, әҙәбиәтте 774 уҡыусы һайланы. Туғыҙ предметтан Берҙәм дәүләт имтиханы һөҙөмтәләре буйынса Башҡортостандың 114 уҡыусыһы 100 балл йыйҙы. Шулай итеп, республикала Берҙәм дәүләт имтиханы күрһәткестәре үткән йылдар менән сағыштырғанда күтәрелә бара. Уҡыусылар ҙа, уҡытыусылар ҙа, атай-әсәйҙәр ҙә был имтиханды ғәҙәти хәл, мотлаҡ үтәлергә тейешле бурыс тип ҡабул итергә өйрәнә, күрәһең. Берҙәм дәүләт имтиханына нисек әҙерләнеүҙәре тураһында үҙҙәренән һөйләтәйек, булмаһа.

Республикала милли костюм йәки милли үҙенсәлек һалынған кейем кейгән кешене күреү береһе өсөн дә яңылыҡ түгел. Һуңғы йылдарҙа байрамдар, һабантуй, милли сәхнә һәм тамаша сиктәренән сығып, яйлап эшлекле даирәләргә лә, рәсми сараларға ла үтеп инде ул.
Күптән түгел мәҙәниәт һәм сәнғәт эшмәкәрҙәрен бүләкләү тантанаһында дәүләт наградаларына лайыҡ булғандар араһында ла күп ине ундайҙар. Быға Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров та иғтибар итте һәм милли костюмдарҙағыларҙы күреү уға шатлыҡ тойғоһо биреүен һыҙыҡ өҫтөнә алды. Әйткәндәй, Рәсәй көнөнә арналған байрам сараһында республика етәксеһе үҙе лә Өфө модельеры Радик Хәйруллиндың боронғо башҡорт хәрбиҙәренең кейеменә оҡшатып теккән пинжәгендә ине. Стилләштерелгән, замансалаштырып, милли элемент һалып тегелгән кейемдәгеләрҙе урамда ла йыш осратырға мөмкин бөгөн. Улар әллә ҡайҙан күҙгә салына. Бер ҡараш ташлау менән уның башҡорт ҡыҙы йәки улы икәнлеген, уның үҙенең сығышы, тарихы, мәҙәниәте менән ғорурланыуын белергә була. Милли кейемде иҫкелек ҡалдығы тип иҫәпләгәндәр арабыҙҙа һирәгәйгәндән-һирәгәйә барыуын түбәндәге фекерҙәрҙән дә белергә мөмкин.

Кешегә һәр төрлө бәлә-ҡаза, ауырлыҡтар килһә, уны ниндәйҙер гонаһы өсөн Аллаһы Тәғәлә ебәргән яза, тип кенә уйлаусылар күп. Бында ла дөрөҫлөк бар, әммә беҙгә Раббыбыҙ әленән-әле Үҙенең һынауҙарын да төшөрөп тороуы хаҡында белеү кәрәк. Иңебеҙгә төшкән һәр һынауын ризалыҡ менән ҡабул итеп, лайыҡлы үткәргәнебеҙ өсөн Хаҡ Тәғәлә беҙгә әжерен дә бирә. Вәғәҙә иткән сауаптарын ҡасан һәм нисек итеп ҡайтарып биреүе (донъяламы, Ахирәттәме) Аллаһы Тәғәләнең Үҙ ихтыярында. Уға фәҡәт ышаныу һәм өмөт итеү генә кәрәк. Бәйғәмбәребеҙҙең "Сәнскәккә сәнселеп алыу ҙа мосолман кешеһе өсөн хәйерле", тигән мәғәнәле хәҙисе лә бар.