Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында еңеүгә өмөт, дошмандарҙы ҡырыуға дәрт өҫтәүсе йырҙар бөгөнгө көндә лә халыҡ күңелендә йәшәй. Әлбиттә, улар Бөйөк Еңеү көндәрендә йышыраҡ яңғырай. Беҙ йәшәгән Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың дәүләт теле булған рус телен башҡорттар ҙа ярата. Әммә Башҡортостаныбыҙҙың икенсе дәүләт теле - башҡорт теле лә беҙгә бик ҡәҙерле. Нимә генә тиһәк тә, рус телендәге ниндәй генә йырҙы ишетһәк тә, күңелебеҙҙә улар башҡорт телендә тәржемәләнеп, хәтерҙә ҡала. Быны аңлаһаҡ та, аңламаһаҡ та. Шуға күрә мин ошо күңелдәге йыр һүҙҙәрен шиғри башҡорт теленә әйләндерҙем.

Ишембай ҡалаһының бер яҡ ситендә бейек ҡойма менән уратып алынған ярайһы уҡ ҙур биләмә бар. Элегерәк уны халыҡ "ҡыҙҙар төрмәһе", "ҡыҙҙар колонияһы" тип йөрөтә ине. Һирәк-һаяҡ "колониянан ҡыҙҙар ҡасҡан, һаҡ булығыҙ", тигәнерәк иҫкәртеүҙәр ишетелеп ҡалмаһа, бейек ҡойма артында йәшәүселәрҙең нимә менән шөғөлләнеүе, нисек көн күреүе менән ҡыҙыҡһыныусы ла булманы...

Башҡорттоң милли булмышын, донъяға ҡарашын, рухи асылын сағылдырған "Урал батыр" эпосы - йәш быуынды тәрбиәләүҙә иң ҡеүәтле, үҙенсәлекле халыҡ педагогикаһы ул. Уны күңеле аша үткәргән кешенең рух камиллығына, аҡыл ҡеүәһенә шикләнеү мөмкин түгел. Мәңгелек ҡиммәттәрҙең асылына төшөндөргән, донъяны бары тик изгелек, рухи берҙәмлек ҡотҡарыуына инандырған тәрән мәғәнәле эпосты белеү - һәммәбеҙҙең мөҡәддәс бурысы.

* * *

"Тарпан" позывнойы алған Байсарҙың - үҙенең әсенеше, үҙ ғәме. Үткәндәрен ҡабат-ҡабат барлай, барыһын да үҙе хәл иткән, уйлап эшләгән, тик күңел барыбер ҙә һыҙлана икән.
Мобилизация иғлан ителгән көҙ. Ишек ҡыңғырауын ишетмәгән, төн уртаһында кемдәрҙер ҡыҙып-ҡыҙып бышылдашҡанға уянды. Ҡолаҡ һалды. Ҡатыны менән ике туған ҡустыһын таныны. Аптырап китте, нимә булған икән? Тора һалып сыҡты. Туған ғына түгел, дуҫ та инеләр. Ҡосаҡлашып күрештеләр.

"Башҡорт киноһы" тигән төшөнсә бармы ул? Билдәле кино режиссеры, продюсер Айнур АСҠАРОВ һәм шулай уҡ киң танылыу алған режиссер-документалист, Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, "Башҡортостан" киностудияһының баш режиссеры Вилүрә ИҪӘНДӘҮЛӘТОВА менән әңгәмә ҡороп, беҙ ошо һорауға яуап эҙләнек. Һөйләшеү республика кинематографияһына ҡағылышлы киҫкен мәсьәләрҙе лә урап үтмәне.

Этнограф Рим Янғужин Башҡортостанға тарханлыҡ институты татар-монголдар тарафынан индерелгән тип ҡарай. Уныңса, ысынлап та, Сыңғыҙ хан, Батый хан яуҙарынан һуң айырыуса Алтын Урҙа ханлығы дәүерҙәрендә Башҡортостанда ла тарханлыҡ ныҡлы тамыр ебәргән булырға тейеш. Легендалар, шәжәрәләр һөйләүенсә, башҡорт ырыу башлыҡтарының, атаҡлы аҡһаҡалдарының байтағы бейлек, тарханлыҡ дәрәжәләре алған, уларға өҫтәмә льготалар бирелгән. Яһаҡ-һалымдарҙан ҡотҡарылғандар.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Граф В.А. Перовский
(1851 - 1857 йылдарҙа икенсе тапҡыр губернатор булған)

Перовский үҙенең беренсе идаралығы ваҡытында ла башҡорттарҙы игенселеккә йәлеп итеү маҡсатында ашлыҡ магазиндары астыра; йән башына икешәр бот алынған ашлыҡ башҡорт аҙыҡ-түлек капиталы иҫәбенә алына һәм һәр йылһайын сәсеү алдынан таратыла, көҙ еткәс ошо уҡ тиклем ашлыҡ кире ҡайтарылырға тейеш булһа ла, был сара ла һөҙөмтәһеҙ ҡала.

Бер нисә көндән Рәсәй халҡы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүҙең 80 йыллығын билдәләй. Тыуған еребеҙҙең үҙаллылығы, именлеге өсөн барған был һуғыш илдәге бөтө ғаиләләргә ҡағылды, фронттарҙан өсмөйөшлө хаттар алмаған, ауыр юғалтыуҙар кисермәгән ғаиләләр ҡалманы тейерлек. Шуның өсөн был көн рәсәйлеләр өсөн - ябай дата түгел. Тиҫтәләрәсә йыл үтеүгә ҡарамаҫтан, хатта һуғышты күрмәй үҫкән быуындар ҙа ул осорҙоң мәхшәре тураһындағы киноларҙы, документаль фильмдарҙы һыҡранмайынса ҡарай алмайҙыр. Шуға күрә лә ошо датаға бәйле үткәрелгән саралар күптәрҙә ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра.

Православный христиандар донъяһы үткән ялда сиркәү календарындағы иң мөһим ваҡиға - Пасха байрамын билдәләне. Үлгәндән һуң Христостың терелеүе дингә инанған миллиондарса кеше тарафынан тормоштоң үлем фажиғәһенән көслөрәк булыуы, уны еңеүе тип ҡабул ителә, улар өсөн был тарих таяныс та, йәшәү мәғәнәһе лә булып хеҙмәт итә.

Нимә-нимә, ләкин Башҡортостан үҙенең алкоголь индустрияһы менән Рәсәй араҡы баҙарында маҡтана ала: был йәһәттән республика лидерҙар иҫәбендә. Беҙҙең араҡы етештереүселәр Халыҡ-ара конкурстарҙа Гран-при яулай, алтын миҙалдар ала. Алкоголь продукцияһы республиканың 6 меңләп магазинында ваҡлап һатыуҙа.

Советтар Союзының Бөйөк Ватан һуғышында фашистик Германияны тар-мар итеүенә 80 йыл тулыуға һанаулы ғына көндәр ҡалып бара. Рәсәйҙең бөтә төбәктәре лә был ҙур тантананы матур итеп үткәрергә әҙерләнә.

Гәзитебеҙҙә "Башҡорт Википедия"һы тураһында уҡыным да, ниңәлер, бик күптән ҡараған фильм иҫемә төштө (исемен дә, авторын да онотҡанмын инде). Бик ҡурҡыныс фильм ине ул. Йәшлектә һирәк-һаяҡлап нервыларҙы "ҡытыҡлап" алғым килеп, ҡурҡыныс фильмдар ҡарай торғайным.

Республиканың ваҡытлы матбуғат баҫмаларында ағымдағы йылдың икенсе ярты йыллығына ташламалы хаҡ менән гәзит-журналға яҙылыу тураһында иғлан ителгәс тә, бер-нисә данаға подписка эшләнем.

112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының легендар Ҡыҙыл байрағы, реставрациянан һуң, Өфөгә ҡайтты. Башҡортостандың Милли музейында байраҡтың тарихы, уны реставрациялау барышы тураһында һөйләнеләр һәм реставрация эштәренең һөҙөмтәләрен күрһәттеләр.

Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының "Технопарк" майҙансығында өҫтәл уйындарының исем туйы үтте.

Яҙғы баҡса эштәре - ул күңелле һәм шул уҡ ваҡытта бик яуаплы.
Эште башлар алдынан иң тәүҙә баҡсаның хәл-торошон ҡарап, тикшереп сығығыҙ. Ағас-ҡыуаҡтарҙың тәүге япраҡтары сыҡҡансы, уларға санитар эшкәртеү үткәрегеҙ, йәғни ҡырҡҡылағыҙ. Был эш өсөн иң уңайлы ваҡыт, әлбиттә, марттың икенсе яртыһы йәки апрель башы. Һынған, ҡороған ботаҡтарын әле лә алырға һуң түгел. Күптәр үҫемлектең дөйөм сәләмәтлеген яҡшыртырға булышлыҡ иткән ошо эшкә бик илтифат итмәй.

Әжәл, хурлыҡтан ҡотҡарып, эске азатлыҡ бирә икән. Кешелек дәрәжәңде һаҡлап алып ҡалыу мөмкинлеге... Үҙ яҙмышыңды үҙең һайлау хоҡуғы...
- Мин абзыйға яҡыныраҡ ултырам, - тине Сабир, үҙенә ҙурыраҡ киҫәк, тәмлерәк өлөш талап иткән бала һымаҡ. - Юғиһә, бер эт йәнмен мин, утта янмай, һыуҙа батмай торған холҡом бар... - тип өҫтәне ғәфү һорағандай.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - география фәндәре докторы, профессор, БР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре, ватан этнографияһы тарихы, этник һәм тарихи география, география һәм картография өлкәһендәге 170-тән ашыу ғилми хеҙмәттәр авторы Айбулат Вәли улы ПСӘНЧИН.

Борон башҡорт йәмғиәтенең юғары ҡатламында тарханлыҡ институты шулай уҡ ҙур урын тотҡан. Тарханлыҡ - хан замандарынан килгән күренеш. Хан, солтан, бейҙәрҙән ҡала тархан дәрәжәһе иң аҫыл исем һәм ишлерәк булған, буғай. Тарихтан күренеүенсә, тарханлыҡ Төрки ҡағанаты дәүерҙәренә барып тоташа. Боронғо монголдарҙа ла ул исем-ат бар. Хазар ҡағанатында документтарҙан Гөрбән тархан исеме билдәле. Византия императоры һәм тарихсыһы Константин Багрянородный Олуғ Тархан титулы хаҡында яҙған.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Генерал Владимир Афанасьевич Обручев
(1842 - 1851 йылдарҙа Ырымбур губернаторы булған)

Обручевтан һуң Ырымбур һәм Һамар генерал-губернаторы итеп тәғәйенләнгән Перовский 1851 йылдың майында Һакмар станицаһы аша Ырымбурға килә. Ҡаҙан ҡалаһынан һуң Өфөлә лә булып китә, унда Балкашин губернатор була. Һаҡмар йылғаһы аша сыҡҡанда Перовский казактарға алтын аҡсалар менән түләй һәм бының сәбәбен дә аңлата: ул үҙенең бында Ырымбур ерҙәренә алтын алыр өсөн түгел, ә уны халыҡҡа таратыу маҡсатында килеүе хаҡында Урал ғәскәре атаманына (Һаҡмар станицаһы уның ҡарамағында була) белдерә. Перовский ошо ҡылығы менән Обручевтың уның өҫтөнән хәрби министерлыҡҡа яҙған доносына ишара итә: ошо шикәйәттә Перовскийҙың 1835 - 1838 йылдарҙа башҡорттарҙың уның һеңлеһе, графиня Анна Алексеевна Толстойға алтын сығарырға рөхсәт итеүе тураһындағы ҡарарын раҫлауы хаҡында яҙыла.