Борон-борон заманда түгел… Тормош кимәле бер ни тиклем үҙгәреп, аңлы ғүмер кисерә башлаған кеше үткән мең йыллыҡтар төпкөлөнән башҡа ҡоралдар һәм ҡорамалдар менән бергә ҡулына сөйөр ҡош та ултыртып килеп сыҡҡан. Кешенең төп йәшәү сығанағы һунар булғанлыҡтан, йәнлек, ҡош-ҡорт тотоу өсөн ул төрлө алымдар ҡулланған, төрлө ҡоралдар уйлап тапҡан, үҙенә хеҙмәт итерҙәй йәнлектәрҙе, ҡоштарҙы ҡулға эйәләштергән. Улар уға аҙыҡ сығанағы ла, аҙыҡ табыу ҡоралы ла булып хеҙмәт иткән.

1979 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙың рәсми һөҙөмтәләре иғлан ителгәс, Миҙхәт Закир улы Шакиров КПСС Өлкә комитеты секретарҙарын һәм бүлек мөдирҙәрен йыйҙы. Бик асыуланып, республикалағы демографик процестарға күҙәтеү яһаны һәм уларҙың дөрөҫ йүнәлештә бармауын, ә Өлкә комитеттың был процестарҙан ситтә тороуын, уларға етәкселек итмәүен һыҙыҡ өҫтөнө алды. "Ни өсөн 1897 йылда Башҡортостанда 960 мең башҡорт булған, йәғни бөтә халыҡтың 43,7 процентын тәшкил иткән, 1920 йылда 1069 мең, йәғни 36,4 процент, ә 1979 йылда инде 935,9 мең, йәғни 24,3 процент ҡына башҡорт тороп ҡалған?" - тигән һорау ҡуйҙы. "Тимәк, - тип дауам итте ул, - башҡорттарҙың дөйөм һаны ла, проценты ла һиҙелеп кәмей. Былай барһа, башҡорттарҙың проценты, әйтәйек, 15 процентҡа төшһә, Башҡорт автономиялы республикаһының артабан йәшәүе шик аҫтына алыныуы ихтимал. Ә Башҡортостан Республикаһын һис тә юҡ итергә ярамай, сөнки ул бөйөк Лениндың (ул саҡтарҙа шулай һөйләйҙәр ине) декреты менән төҙөлгән".

Әлбиттә, ҡаңлыларҙың ата-бабалары кангар исеме аҫтында Туран (Ирандан төньяҡ-көнбайыштараҡ) ареалында киң билдәлелек яулаған ҡәүемдәрҙән була. Улар Хорезм территорияһындағы халыҡтар, шул иҫәптән мөйтәндәр менән дә аралашып йәшәгән, тип фараз ҡылырға була. Хорезмдың Курдар исемле ҡалаһы урта быуаттарға ҡараған күп кенә сығанаҡтарҙа иҫкә алына. Хәҙерге ҡарағалпаҡтарҙың мөйтән ырыуында кердерли аймағы булыуы ла ошо топоним менән бәйлелер, тигән һығымта яһап була.

Гәзитебеҙҙең 3-сө һанында отставкалағы прокурор Зәкирйән Әминевтың "Айыумы? Ул Госстрах инструкцияһын белмәгән бит" тип аталған шаян мәҡәләһен (булған хәл) оло кинәнес менән, көлә-көлә уҡып сыҡтым. Әҙәм балаһы прокурор менән башлыса теге йәки был законды "аша атлап" сыҡҡан осраҡта танышып ала бит инде. Шуға күрә, Зәкирйән ҡорҙаш әйтмешләй, закон вәкилен "бигүк яратып та бармайҙар". Ә әлеге айыу менән бәйле ваҡиғала бер кешегә ярҙам итеп ебәреүе был прокурорҙың киң күңелле булыуына, ғөмүмән, уның кешелеклегенә ишара тип һанайым.

V Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы барышында Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров Өфөнөң Совет майҙанына 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы командиры Миңлеғәли Шайморатовҡа һәйкәл ҡуйыу, территорияны тулыһынса төҙөкләндереү инициативаһы менән сығыш яһағайны. Ошо көндәрҙә М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетында территорияны реконструкциялау проекты буйынса йәмәғәт тыңлауҙары үтте. Унда 400-ҙән ашыу кеше ҡатнашты, шул иҫәптән 35-е сығыш яһаны.

Киң мәғлүмәт саралары ысын мәғәнәһендә дүртенсе власть йәки властың идара итеү ҡоралы булып тора. Шулай ҙа… Улар йәмғиәткә нисек йоғонто яһай һәм уны ниндәй йүнәлештә үҫтерә? Әйҙәгеҙ, шуны аңларға тырышып ҡарайыҡ.

Ниһайәт, Башҡортостандағы иң масштаблы ярыштарға "Торатау" Конгресс-холл бинаһында тантаналы рәүештә йомғаҡ яһалды. Әйткәндәй, "Башҡортостандың йыл уҡытыусыһы" конкурсы 30-сы тапҡыр, ә "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы" төбәк-ара конкурсы 25-се тапҡыр үткәрелә. "Йәш уҡытыусы" бәйгеһе һөнәри конкурстар араһында иң "йәше" - ойошторолоуына 5 йыл.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров вирус инфекцияһы хәүефен һәм таралыуын кәметеү саралары тураһындағы бойороҡҡа ҡул ҡуйҙы һәм республикала юғары әҙерлек режимын индерҙе.

Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатында уҡығандарҙы бер һүҙ менән "Беренселәр" тип тә атап йөрөтәләр. Беренселек данын йөкмәргә урыны бар гимназияның - уҡыусылары белем һәм спорт буйынса Рәсәй һәм Башҡортостан бәйгеләрендә алдынғылыҡҡа ынтыла, йыр-бейеү, ҡурай уйнау, сәхнәүи тамашалар ҡороу буйынса ла ҡалышмай. Һәр йылдың февраль айы кисәһендә оло залды шығырым тултырып алҡышлай улар сәхнәләге дуҫтарын: "Халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуған көнө - беренселәр өсөн байрам!" - тиҙәр. Рәми Ғариповтың һынаулы йылмайып торған һүрәте был тамашаға хайран булып, "Һаумы, киләсәк!" тип сәләмләгәндәй.

Быйыл бөтә донъя оло байрамға - 1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүҙең 75 йыллығын үткәрергә әҙерләнә. СССР тигән ҡеүәтле державаны тәшкил иткән, үҙгәртеп ҡороу елдәре башланып, бөгөн һәр ҡайһыһы айырым дәүләт статусына эйә элекке союздаш республикаларҙың ҡайһы берҙәрендә был датаға ҡараш та, Еңеүгә мөнәсәбәт тә төрлөсә булһа ла, Рәсәй халҡы өсөн ул - иң изге байрамдарҙың береһе. Ошо көндәрҙә Башҡортостан Республикаһы Башлығы Хакимиәте етәксеһе А. Сидякин байрам концепцияһын раҫланы.

Табиптар фекеренсә, сир туранан-тура кешенең холҡона һәм тормош рәүешенә бәйле. Бәғзе берәү тормошта дөрөҫ юл һайламағаны, теләгән һөнәренә эйә булмағаны, үҙен шәхес булараҡ таныта алмағаны өсөн үҙ-үҙен битәрләй. Һөҙөмтәлә улар күберәк аяҡ сирҙәренә дусар була.

Мин 1937 йылдың 19 майында Муллаҡай ауылында ярлы крәҫтиән ғаиләһендә бишенсе бала булып тыуғанмын. Бала ваҡыттан атты ныҡ яратҡанмын. Әсәйем һөйләүенсә, һарайҙа ат менән булышып тик йөрөй, тип, атайым мине хатта бикләп ҡуя торған булған. Мин 4 йәшемдә үк үҙаллы һыбай йөрөй алғанмын. Атайымдың ике аты булды - Малай һәм Егет ҡушаматлы. Улар шул тиклем аҡыллы ине, мин уларҙың аҫтынан үтә сығып йөрөгәнмен. Әсәйемдән урлап ҡына икмәк йә шәкәр ашатҡанмын. Улар райондағы, колхоздағы һабантуйҙарҙа, ат сабыштарында алдынғы урын биләй торғайны.

М.Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында өлкәндәр менән бергә театрға йөрөгән балалар өсөн яңы спектакль сәхнәгә сыҡты. Авторы - Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, яҙыусы Ғәҙел Ҡотой Рөстәм атлы улы өсөн "Күҙгә күренмәҫ һалдат" тигән әкиәтен яҙа, ләкин тамамлап өлгөрмәй, яуҙа алған яраларынан һуң оҙаҡ йәшәй алмай вафат була...

Роза Рафиҡ ҡыҙы менән беҙ әленән-әле осрашып, һөйләшеп торабыҙ. Ул үҙе ғүмере буйы башҡорт милли кейеме өҫтөндә эшләгән билдәле рәссам. Сигеү һәм нағыш буйынса махсус Мәскәү художество училищеһы һәм институтында белем алған Роза Юлдашбаева бик күп йылдар Өфөлә "Дом моделей", "Ағиҙел" производство берекмәһе һәм "Салауат" күн-тире кейемдәр ательеһында баш рәссам хеҙмәтен атҡара. Ул ижад иткән кейем үрнәктәре Бөтә Союз, Бөтә Рәсәй халыҡ-ара кейем конкурстарында һәр ваҡыт еңеүсе була, гран-при һәм беренсе дәрәжә дипломдарҙы ала. Уның эшкә талапсанлығы һәм таланты хаҡында Башҡортостан Милли музейы фондына алынған, М. Нестеров исемендәге Художество музейында ҡуйылған күп эштәре асыҡ һөйләй, ул - башҡорт кейеме оҫталары араһында легендар шәхес. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ошо берҙән-бер оло мастерыбыҙ республиканың Рәссамдар союзы ағзаһы түгел, дәүләт тарафынан бирелгән атҡаҙанған исемдәре лә юҡ. Әммә ул бихисап төрлө яҡлы эшмәкәрлеге менән һаман да бөтә булған милли кейем күргәҙмәләре, фольколориадаға ҡарата яңы кейем моделдәре әҙерләү буйынса мәҙәни эштең уртаһында, төп баһаман һәм остаз булып ҡала. Балаҡатай районының "Тамбур" халыҡ клубы ҡайыусы оҫталары менән ул уникаль заманса башҡорт стилле кейемдәр ижад итә.

Боронғо Хорезм тарихын С.П. Толстовтан алдараҡ ғилми яҡтан өйрәнеүсе бәғзе бер сит ил тикшеренеүселәре Хорезм хоронимының (территория атамаһының) килеп сығышын ике һүҙ ҡушылмаһы рәүешендә аңлата: фарсыса Хvar (ҡояш) һәм һинд-европаса zem (ер) һүҙҙәренән "Ҡояш ере" тигәнде белдәргән ул, тип фараз ҡылына. Әммә С.П. Толстов был аңлатманы ҡабул итмәйенсә, башҡасараҡ яңғыраған этимологик ҡарашты нигеҙлерәк, тип иҫәпләй. Уныңса, был осраҡта Xurri+zem, йәғни Хурри ере, Хурри иле, тип фаразлау дөрөҫөрәк. Бында хуррит халҡы хаҡында һүҙ бара, уларҙың Митанни тип аталған ҙур дәүләте булған. Совет тарихсыһы Хорезмдың Джетыасар һәм Кердер ҡаласыҡтарына хас археологик мәҙәниәттәрҙең Алғы Азияла табылған ошондай уҡ объекттар менән оҡшашлығы сәбәптәрен ошо ике ареалда йәшәүсе ҡәүемдәр араһында ҡасандыр булған тығыҙ бәйләнештәр менән аңлата. Унан башҡа, Боронғо Хорезм халҡының билдәле бер өлөшө менән Митанни һәм Урарту батшалыҡтарында йәшәүселәр араһында генетик бәйләнеш булыуын хорезмлыларҙың ошо ерҙәргә сит яҡтарҙан килеүен бәйән иткән легендалар ҙа раҫлай. Мәҫәлән, X быуатта йәшәгән ғәрәп географы Шәмс ад-Дин әл Мөҡәддәси яҙмаларында былай тип әйтелә: "Боронғо замандарҙа Көнсығыш батшаһы үҙенә яҡын булған хеҙмәтселәренән 400 кешегә ныҡ асыуланған, тип һөйләйҙәр, һәм ул уларҙы йәшәгән торлаҡтарынан 100 фарсах алыҫлыҡта булған урынға ебәрергә бойорған, был урын хәҙер Кас ҡалаһы булған ерҙә".

"Каруанһарай" төркөмө егеттәренең электән үк йырлаған бер йыры йыш ҡына ҡолағымда сыңлай: "Ҡайҙа һеҙ, ҡайҙа һеҙ, һай, башҡорт егеттәре? Ҡайҙа һеҙ, ҡайҙа һеҙ, Уралым бөркөттәре?.." Был йырҙың һүҙҙәре лә, көйө лә йөрәктәргә үтеп, милләтен һөйгән күптәрҙе уйға һалырлыҡ! Ҡыҙҙарға ҡарағанда байтаҡҡа күберәк тыуып та, утыҙ-ҡырҡ йәштәрҙән һуң әҙәйә башлап, инде илле-алтмышҡа яҡынайғанда ике тапҡырға тиерлек кәмегән көслө зат хаҡында һүҙем.

Баймаҡ районы халҡы быйыл "Киске Өфө" гәзитен былтырғыға ҡарағанда, моғайын, күберәк алдыралыр, тип бик ышанғы килә. Ни өсөн тигәндә, ошо редакция хәбәрселәре беҙҙең яҡтарҙа йыш була һәм халыҡ менән осрашып, көнүҙәк мәсьәләләр буйынса гәзит уҡыусылар менән күҙмә-күҙ һөйләшеп, фекер алышып, күңелдәребеҙҙе күтәреп, рухыбыҙҙы байытып китә. Ғөмүмән, "Киске Өфө" хәбәрселәре даими рәүештә халыҡ араһында эшләй, республикабыҙҙың башҡа райондарында ла йыш була. Был баҫма биттәрендә шуға ла урындарҙан яҙыусы авторҙар мәҡәләләренә лә киң урын бирелә.

Ҡыршт-ҡыршт, ҡыршт... Урам буйлап ҡар шығырлатып икәү бара. Береһе оло ғына әбей, икенсеһе туптай кейенгән бала. Бала кеше юлдан туптай тәгәрләй, олоһо ныҡлы баҫып яйлап бара. Өләсәйем һәм мин ул.

Бынан ун биш-егерме йылдар элек район үҙәгенән тыуған ауылыма автобус менән ҡайтырға тура килгәйне. Бер нисә ауылдашым менән күрешеп алдым, артабан, тирә-яҡ тәбиғәтебеҙҙе күҙәтә-күҙәтә киләм, пассажирҙарҙың һөйләшкәненә лә ҡолаҡ һалам.

Бер-береһен ҡанатландырып, дәртләндереп кенә түгел, ә бер-береһен үҫтереп, ижадына һәм хеҙмәтенә булышлыҡ итеп, бер-береһен һаҡлап һәм ҡәҙерләп йәшәй белгән ғаиләләр, әлбиттә, һоҡландыра. Улар күптәргә үрнәк тә, фәһем алыр тормош күргәҙмәһе лә. Тап бына шундай башҡорт ғаиләһе ғүмер итә Татарстандың Ҡаҙан ҡалаһында. Гәзитебеҙҙең күптәнге дуҫтары - Фирҙәүес һәм Йәҙгәр Бәшировтар улар. Улар инде ярты быуаттан ашыу ирле-ҡатынлы ғына түгел, ижадташтар ҙа, фекерҙәштәр ҙә, көрәштәштәр ҙә. "Беренсе уҡыусым да, кәңәшсем дә, тәнҡитсем дә, мөхәррирем дә, сәркәтибем дә", ти хәләл ефете хаҡында Йәҙгәр Әхәт улы. Һәм әлеге һөйләшеүҙә лә улар бер-береһен бүлдермәй генә, береһе һөйләгәндә икенсеһе яратып ҡына ҡарап ултырып, әңгәмәләште. Һоҡланыу ҙа һәм нисектер ғорурлыҡ тойғоһо ла ҡалдырҙы был оло быуын ғаиләһе.