Башҡортостанда "Өлгөлө башҡорт ғаиләһе" асыҡ республика конкурсы бара. Конкурс "Етегән" республика башҡорт байрамы сиктәрендә ойошторолған. Хөкүмәт вице-премьеры Азат Бадранов рәйеслегендә конкурсҡа әҙерләнеү һәм уны уҙғарыу буйынса ойоштороу комитеты төҙөлгән.

Асҡын районында "Башҡорт тарихы йылы: данлы тарих - ғорур вариҫ" саҡырыуы аҫтында балыҡсы ырыуы башҡорттары ҡор йыйҙы. Сарала Асҡын районының балыҡсы ырыуы вариҫтары йәшәгән Урмияҙ, Яңы Ҡушкилде, Иҫке Ҡушкилде, Кубияз, Ҡашҡа, Әмир, Билгеш, Гөмбә, Солтанбәк, Сураш, Кәмәшиҙе, Үршиҙе, Көнгәкбаш, Ташлыкүл, Ҡариҙел районының Муллаҡай, Яңы Муллаҡай, Түбәнге һәм Үрге Балмаҙы ауылдарынан делегаттар, тыуған яҡты өйрәнеүселәр, шулай уҡ баш ҡаланан эксперттар, тарихсылар, тел белгестәренән тыш, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Президиумы рәйесе, БР Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтай рәйесе урынбаҫары Эльвира Айытҡолова менән Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе Ғәлим Яҡупов та ҡатнашты.

14 февраль етер-етмәҫтән рәсәйҙәр, бигерәк тә йәштәр, Ғашиҡтар көнөн байрам итә, ҡотлаша башлай. Бер ҙә ҡаршылыҡ юҡ, әйҙә, ҡотлашһындар, ҡыуанһындар, ғашиҡ булышһындар, ләкин ни өсөн ете диңгеҙ, ете тау аръяғындағы изге Валентин билдәһе аҫтында? Католиктар байрамы ҡайһы арала башҡорт байрамына әйләнеп китте әле ул? Католиктар беҙҙең һабантуйҙың нимә икәнен дә белмәй, мәҫәлән.

"Киске Өфө" гәзитен алдырып уҡыған йылдар эсендә ул минең иң яратҡан баҫмаларымдың береһенә әүерелде. Былтыр донъя күргән мәҡәләләрҙең береһендә автор редакцияларға шылтыратыусылар булмауы баҫмала ҡыҙыҡлы мәҡәләләр юҡлығы күрһәткесе, тигәйне. Бәлки, шулайҙыр ҙа, әммә шылтыратырға, йә хат яҙырға ла батырсылыҡ итергә кәрәк бит. Бына мин дә, ниһайәт, бар ҡыйыулығымды туплап, гәзит хеҙмәткәрҙәренә беҙгә бик кәрәкле, йөкмәткеле баҫма сығарыуҙары өсөн рәхмәтемде белдерәм.

Башҡорт тарихы йылында бик әһәмиәтле төрлө проекттарға старт биреү планлаштырыла. Шуларҙың береһе - Башҡортостанда Ҡаһым түрә һәм Төньяҡ амурҙары музейын ойоштороу. Был турала БР Мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса ғилми-тикшеренеү үҙәге директоры Данир ҒӘЙНУЛЛИН менән әңгәмәләштек.

Беҙ, Ишембай ҡалаһы ағинәйҙәре, яңыраҡ ҡына Хәйбулла, Учалы, Баймаҡ, Белорет районы ағинәйҙәре башлаған һөйләшеүгә ҡушылып, йәш быуынды тәрбиәләү мәсьәләһе буйынса фекерләшеп алдыҡ.

Рәсәй Федерацияһының бөтә төбәктәрендә, шул иҫәптән Башҡортостан Республикаһында COVID-19 яңы коронавирус инфекцияһына ҡаршы вакциналау дауам итә.

Ҡаҙан ҡалаһының мең йыллығы айҡанлы нәшер ителгән "Татарстан - халыҡ рухы" китабында ғөрөф-ғәҙәттәр бүлеге мәшһүр ҡурайсы, Башҡортостандың халыҡ, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы, Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты Ишмулла Дилмөхәмәтовтың ҡурайҙа уйнап төшкән фотоһы (башҡорт милли кейемендә түгел, ябай кейемдә төшкән) менән асыла (һүрәттә). Бирелеп уйнай ҡурайсы, бөтөн ҡиәфәтенән рух бөркөлә, китаптың исемендәге рух һүҙен ҡеүәтләрҙәй иң рухлы фотоһүрәт, бәлки, ошолор ҙа. Һүрәте бар, исеме яҙылмаған. Татар, рус, инглиз телдәрендә сыҡҡан был матур, күҙҙең яуын алып торған баҫманы ҡараған халыҡтың күбеһе, әлбиттә, 1984 йылда 56 ғына йәшендә ғүмере фажиғәле өҙөлгән мәшһүр ҡурайсы Ишмулла Дилмөхәмәтовты белмәй (милли кейемдә төшмәгәс, милләте лә күренмәй), фотола татар халҡының "ғөрөф-ғәҙәттәр"ен, дөрөҫөрәге Татарстан халҡының рухын кәүҙәләндереүсе "символ"ды күрә.

Яҙыусы Ғәли Ибраһимов Салауат Юлаевтың замандашы һәм арҡаҙашы Кинйә Арыҫланов хаҡында "Кинйә" романын ижад иткәс, Башҡортостан телевидениеһында был роман буйынса телефильм төшөрөү - оло мәҙәни ваҡиға, ижади ҡаһарманлыҡ була. Тәрән тарихи белемле, сая рухлы әҙиптең әҫәре буйынса "Кинйә" телесериалын әҙерләүҙә төп роль уйнаған кеше - ул сценарий авторы Фуат Ғибаҙулла улы Биишев (1928-2008). Уның тураһындағы хәтирәләрҙе барлайыҡ әле.

"Киске Өфө " гәзитен инде ун биш йыллап алдырам һәм һәр мәҡәләне диҡҡәт менән уҡырға тырышам. Улар миңә үҙенең тәрән мәғәнәле һәм уйландыра алыу үҙенсәлектәре менән оҡшай. Шундай мәҡәләләрҙең ҡайһы берҙәрен дауам итеп, үҙем дә бер кәлимә фекеремде яҙып ҡуям. Әле бына быйылғы тәүге һанды ҡулға алғас, Хәлил Һөйөндөковтың "Ни сәсһәң - шуны урырһың" тигән мәҡәләһе минең күңелемдә күптән инде бешеп еткән фекеремде яҙырға мәжбүр итте.

Интернет заманында был уңайлыҡҡа ҡулайлашырға ашыҡмаған әҙиптәребеҙ күҙ уңынан ысҡынып, иғтибарҙан төшөп ҡалды кеүек. Шундайҙарҙың береһе булған шағирә Зөһрә Ҡотлогилдинаның бер нисә шиғырын интернетҡа ҡуйғайным, уҡыусылар "гөж" итеп ҡалды. Әллә күпме матур һүҙҙәр, теләктәр, иҫтәлектәр яуҙы. Халыҡ һағынған икән апайҙы. Һәм уҡыусыларҙың һорауы буйынса Зөһрә Ҡотлогилдинаның үҙе менән әңгәмә тәҡдим итергә булдыҡ.

Сығнаҡ хакимы Ҡадир Бүкү-хан 1195 йылда Уран хорезмшах Текеш солтанға ҡаршы баш күтәрә. Үҙ сиратында, Текеш уға ғазауат иғлан итә һәм походҡа сыға. Был турала Джувейни шулай яҙа: "591 (1195) йылдың ҡышы еткәс, ул Сығнаҡҡа һәм шул өлкәгә Кайир-Буку-ханға һөжүм итергә тип китте. Солтан һәм уның ғәскәре Джендҡа еткәс, Кайир-Буку-хан, ошоно белеп ҡалып, теҙгендәрен кирегә борҙо һәм ҡасты. Солтан уны ҡыуа китте. Уның армияһында бер ни тиклем уранлылар бар ине, уларҙы солтандың иран теллеләр өсөн хеҙмәтендә (аджамидлә сифатында) файҙалана инеләр. Улар Каийр-Букуға ныҡ тороуын белдереп, армиялар ҡайтанан осрашҡан хәлдә солтанға хыянат итәсәктәре һәм артҡа бороласаҡтары хаҡында хәбәр ебәрҙе. Ошо хәбәр менән дәртләнеп китеүҙән ул кире боролдо, һәм ике армия 6-сы йомала алышҡа инде (1195 йылдың 7 февралендә).Солтан уранлылары армияның үҙәген ташлап китте һәм обозды таларға ташланды. Ислам армияһы тулыһынса ҡыйратылды".

Хәбәр ителеүенсә, быйыл Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Рәсәй төбәктәрендә, атап әйткәндә, Ҡурған, Ырымбур, Свердловск, Силәбе өлкәләрендә, Пермь крайында, Ханты-Манси автономиялы округында Башҡорт мәҙәниәте һәм мәғрифәте көндәрен үткәрергә планлаштыра. Проектты бойомға ашырыу Ҡурған өлкәһе вәкилдәре, ата-әсәләр йәмәғәтселеге менән онлайн-кәңәшмәнән башланып китте.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты Башҡорт тарихы йылын Ырыуҙар йыйыны тип аталған яңы проект менән башланы. Тәүге сара 29 ғинуарҙа Борай ауылында ойошторолдо.

Һис кенә лә был хәлде көтмәгән Алик үкереп ебәрҙе, руле ҡулынан ысҡынды:
- Мин һеҙҙе түгел!
- Мине! Был мин!
- Мин "Лада"ны!..
- "Лада" эсендә мин! Мине урлап булмай! Борол Алексеевкаға! Борол! - Риананың ҡулына нимәлер килеп эләкте. Ә был үҙе һалып ҡуйған бита ла баһа! Ҡатын суҡмарҙы тотоп, ғәйрәтләнеп, Аликтың арҡаһын төйгөсләргә кереште.
- Алексеевка! Хәҙер мейеңде сәсрәтәм, борол шул яҡҡа! Сволочь, мине урламаҡсы!

1970 йылда Башҡортостандың баш ҡалаһында ҡала балаларын башҡорт телендә уҡытҡан тәүге мәктәп асылыуы оло мәҙәни һәм сәйәси ваҡиға булараҡ ҡабул ителде.

Тәүҙә һүҙ булған, кешеләр һүҙҙең ҙур көсөн, ҡеүәтен, уның әһәмиәтен борондан аңлаған. Һүҙ, тел аша телдән-телгә күскән тарих, һуңыраҡ аҡ ҡағыҙ биттәренә төшөп, беҙҙең көндәргә лә килеп еткән. Бөгөн дә һүҙ бар, бөгөн дә ул халыҡ аңына ҙур йоғонто яһай, әммә күп осраҡта кеше үҙе лә аңламаҫтан был һүҙҙе булдырыу, берләштереү маҡсатында түгел, киреһенсә, тарҡатыу өсөн ҡуллана, тарихты үҙгәртергә, уны боҙоп күрһәтергә тырыша. Әммә туҙға яҙылған, ташҡа баҫылғанды соҡоп ҡына бөтөрөп булмай, ул иң элек халыҡ хәтерендә, ҡан хәтерендә урын алған. Ошо эҙмә-эҙлелек, ошо сылбыр бөгөн бер-береһенә ялғана бара шикелле. Башта тыуған һорауҙарға аныҡ һәм тулы яуап алыу өсөн редакцияға Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ағзалары - Башҡортостандың Милли архивы хеҙмәткәре, Ҡоролтайҙың Башҡорт халҡын үҫтереү һәм тарих комиссияһы етәксеһе, тарихсы Азат ЯРМУЛЛИНды һәм БР Стратегик тикшеренеүҙәр институты хеҙмәткәре, Ҡоролтайҙың "Без башҡортлар" проекты етәксеһе, этнограф Юлдаш ЙОСОПОВты саҡырҙыҡ.

Ҡытай сығанаҡтарында иҫкә алынған ҡай һәм уғыҙҙарҙың кайи (кайиг) ҡәбиләләренең нәҫелдәш булыу-булмауы хаҡында берҙәм фекер юҡ. Академик В.В. Бартольд уларҙың бер-береһенә тап килеүен инҡар итә: "Кайи - гуз, йәғни уғыҙҙарҙың 24 ҡәбиләһенең береһенең атамаһы, уларҙан осман хакимдары династияһы сыҡҡан...". Ә икенсе бер тарихсы Маркварт уларҙы төркиләшкән монголдар тип иҫәпләй, уның фекеренсә, тап ошо хәл ҡан ҡойоусы һәм үҙ туғандарын һәләк итеүсе Османдар нәҫеленең тарихи ролен аңлата ла инде. "Асылында, османдарҙың ҡай ҡәбиләһенән сығыуы шик тыуҙырмай", - тип яҙа ул. Ошо һығымтаны раҫлаусы дәлил сифатында ул Осман солтаны Баязид II заманында (1481-1512) йәшәгән Нәшри исемле автор әҫәренән алынған мәғлүмәтте килтерә: "Сөләймән шах, Кайа-Алп улы, уғыҙҙар араһында иң аҫыл сығышлыларҙан булған каи ҡәбиләһенән ине...".

Мин, ғәҙәттә, гәзит биттәрендә донъя күргән мәҡәлә йөкмәткеһенә үҙ ҡарашымды белдереп бармайым, сөнки һәр кемдең үҙ фекере. Уҡыусы булараҡ, уларҙы ихтирам итәм, оҡшамаһа, уҡымайым. "Киске Өфө" гәзитенең быйылғы 2-се һанында Хәлил Һөйөндөковтың "Үҙ исеме менән атау оятмы ..." исемле мәҡәләһен уҡығас, яҙмай булдыра алманым. Мин дә, автор кеүек, филолог түгел, ә был темаға үҙ фекереңде белдереү өсөн бындай белем эйәһе булыу кәрәкмәй ҙә.

Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров БР Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтай депутаттарына сираттағы Мөрәжәғәтнамә менән сығыш яһаны.