Ер йөҙөндәге кеше һаны бына-бына 8 млрд сиген үтеп китәсәк, тип көтөлә. Был кемдәрҙелер борсоуға һала: шул тиклем ғәмде аҫрау өсөн планеталағы ресурстар етмәйәсәк, ти улар.

Һәр заманда ил-йортҡа ауырлыҡ ишерелгәндә йә ниндәйҙер ҡатмарлы мәсьәләләрҙе хәл итергә кәрәк булғанда майҙанға зыялылар сыҡҡан. Уларҙың аҡылы, ялҡынлы телмәре яуға күтәргән, урынһыҙ сәбәләнеүҙәрҙән төңөлдөргән, ярһыуҙарҙы баҫҡан йә тоҡандырған. Бөгөнгө еңел булмаған осорҙа замандаш зыялыларҙың үҙ халҡына әйтер һүҙе ниндәй булыр?

Шүлгәнташ мәмерйәһе халыҡ-ара статус алды һәм ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелде. Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров был ваҡиғаны республика өсөн тарихи әһәмиәткә эйә, тип билдәләне.

"Бындай юғары баһа - ғалимдарыбыҙҙың, белгестәребеҙҙең, ғилми институттарыбыҙҙың, идара итеү командаһының, Шүлгәнташ мәмерйәһенең боронғо һүрәттәрен һаҡлап ҡалыу өсөн мөмкин һәм хатта мөмкин булмағанды эшләүселәрҙең күп йыллыҡ хеҙмәтен таныу ул. Был уникаль объект ЮНЕСКО исемлегенә индереүгә кандидаттар иҫәбенә алынғандан бирле ғәйәт ҙур эш башҡарылды. Тәүтормош заманы рәсемдәрен һаҡлау һәм мәмерйәгә антропоген йоғонтоно кәметеү өсөн тотош инфраструктура булдырыуға ирештек. Тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулыҡҡа нигеҙ һалдыҡ, алдынғы халыҡ-ара стандарттарға ярашлы, лаборатория һәм һүрәттәрҙең теүәл күсермәләре менән ультразаманса музей комплексы төҙөнөк. Мәмерйә эсенә автономлы мониторинг системаһы ҡуйҙыҡ һәм туристик маршруттарҙы яңынан һалдыҡ. ЮНЕСКО-ның барлыҡ талаптарын да үтәп сыҡтыҡ", - тип яҙҙы ул.
Төбәк етәксеһе ғалимдар берләшмәһенә, "Шүлгәнташ мәмерйәһе" тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығы коллективына, республиканың ЮНЕСКО Эштәре буйынса комитетына һәм шәхсән Һәйкәлдәрҙе һәм иҫтәлекле урындарҙы һаҡлау буйынса халыҡ-ара советтың (ICOMOS) Милли комитеты вице-президенты, Рәсәй ICOMOS-ның төбәк бүлексәһе етәксеһе Данир Ғәйнуллинға рәхмәт белдерҙе.
Радий Хәбиров республика был ҡаҙаныштар менән генә сикләнеп ҡалырға йыйынмауын һәм ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә Торатау, Йөрәктау һәм Ҡуштау шихандарын, шулай уҡ Воскресенск баҡыр иретеү заводы комплексын индереү өсөн көрәшәсәген билдәләне. "Улар шундай уҡ халыҡ-ара статус алыуға өлгәшһен өсөн беҙҙе номинация досьеларын әҙерләү буйынса күп йыллыҡ эш көтә. Шүлгәнташ миҫалында күреүебеҙсә, мөмкин булмаған бер нәмә лә юҡ. Тимәк, артабан атлайбыҙ", - тип һыҙыҡ өҫтөнә алды Радий Хәбиров.

Өфө сәнғәт училищеһында Башҡортостан тарихында тәүге "Анимация" һөнәре буйынса сығарылыш имтиханы үтте, тип хәбәр итә республика Мәҙәниәт министрлығының матбуғат хеҙмәте.

20-се быуаттың аҙағында - 21-се быуаттың баштарында мин Башҡорт дәүләт педагогия институтының башҡорт филологияһы факультетында уҡыттым. Йылына бер мәртәбә уҡыусыларға, үҙегеҙҙең тормошоғоҙҙа булған берәй әһәмиәтле ваҡиғаны һүрәтләгеҙ, тигән эш ҡуша торғайным. Тапшырылған эштәр араһынан берәүһе минең ҡағыҙҙарым араһында һаҡланып ҡалған. Йөкмәткеһе ғәҙәти булмағанлыҡтан, мин уны үҙемдә ҡалдырғайным. Иншаның яҙылыу ваҡыты - 2000 йылдың 7 марты. Иғтибарығыҙға шул яҙманың йөкмәткеһен тәҡдим итәм.

Тарих дәрестәрендә Мысыр пирамидаларын ентекле өйрәтәләр. Хәҙер кеше уларҙы барып та күрә, таштарын ҡапшап ҡарай. Шулай булмай һуң - экзотика, донъяның ете мөғжизәһенең береһе лә баһа!

Шофер булып эшләгән әшнәһенә барғайны Сәми, әле шунан ҡайтып килеүе. Элек, машина, трактор йөрөткәндә, кеше менән үҙе лә шулай өҙөп-йолҡоп һөйләштеме икән, был инде үтә лә фырт ҡылана - кис булһын, йоҡлап торайыҡ, ҡарарбыҙ, тип ултырасы. Иҫең китер. Әүәлерәк бер ҙә улай түгел ине, һөйләшеп килешәһең дә алмашлап, бер-береңә ярҙам итәһең, йәғни ҡул алмаш. Кемгә бесән, кемгә һалам килтерәһең, утынға бараһың. Тракторист, шофер халҡы араһында шундай яҙылмаған ҡағиҙә ине был. Ҡулында хәҙер техника юҡ, бынан нимә өмөт итәһең, тиме икән? Эх, ҡолаҡ ҡаҡты шул тракторынан, һаман ҡайғы белмәй йәшәр ине. Инәлеп йөрө инде хәҙер. Кемгә бит әле, үҙе менән бергә эшләгәндәргә, бергә ашаған-эскәндәргә! Асыуың килмәҫ ереңдән килер. Йомошо ла бит әллә ни ҙур түгел: аҙна самаһы элек комбайн артынан ҡалған арыш һаламын таллыҡ араһына индереп өйгәйне. Шуны килтереү ине ниәте. Ямғыр яуыуы бар, кеше лә алып китмәҫ тимә. Яртыһы һиңә булыр йә яңынан өйөп бирермен, тип тә ҡараны, юҡ, тыңламаны. "Беларусь"та саҡта Сәми бесән-һалам тип һис борсолманы, ат урынына йөрөттө үҙ йомошона колхоз техникаһын. Үкенескә ҡалманы инде былай. Бынау Фәррәх ағай үлеп китмәһә, һаман эшләп йөрөр ине әле. Шул ваҡиғанан һуң тарттылар ҙа алдылар бит тракторын, әйтерһең, Сәмиҙе тракторһыҙ ҡалдырһалар, Фәррәх ағай терелеп китә. Бына шунан бирле этләнә Сәми - шырпы-тәмәке артынан да "Беларусь" менән йөрөп күнеккәс, тере ҡулһыҙ ҡалыу яман ҡыйын икән.

Һәр саҡ тиерлек "ысын мөхәббәтте" данлаған һинд фильмдарын әҫәрләнеп ҡарамаған кеше юҡтыр. Бәғзе берәү "Әй, әкиәт бит ул…" тип, шундай киноға ышанмай, хатта уны ҡарамаҫҡа ла тырыша. Әммә тормошта ысынлап та оҡшаш хәлдәр була икән ул. Бер нисә йыл элек, "Йәшлек" гәзитендә "Зәңгәр томандар артында…" исемле мәҡәлә баҫылып сыҡҡайны. Шул әҫәр һаман хәтеремдән сыҡмай. Мәҡәләнең төп геройҙарының тормошо хаҡында уйланып, ошоғаса борсолоп йөрөнөм. Борсолорлоҡ та шул. Баныу Ҡаһарманова тарафынан бик оҫта итеп һүрәтләнгән шул ваҡиғалар "тере генә" булып күҙ алдына килеп баҫа. Берәй уйлап сығарылған хикәйә-маҙар булһа, әлбиттә, быға әллә ни әһәмиәт тә бирмәгән булыр инем…

Йыш ҡына, тормош ниндәй матур, ҡәҙерҙәрен генә белмәйбеҙ, сабабыҙ, ҡайҙалыр ашыҡҡан булабыҙ, үҙ-ара тәмһеҙләшәбеҙ, күңелдәрҙе ҡыйратабыҙ, бер-беребеҙҙең һаулығын ҡаҡшатабыҙ, ә нимә өсөн, тигән уйҙарға сумам. Тәбиғәттәге аҡлыҡ, паклыҡ, сафлыҡ кешеләр йөрәгенә лә күсһәсе, тип теләйем.

"Ғаилә" республика ресурс үҙәгенә килгән бөтә ҡатын-ҡыҙҙар мөрәжәғәттәренең 80 проценты ғаиләлә көс ҡулланыу менән бәйле. Был хаҡта учреждение директоры урынбаҫары Ангелина Девятерикова һөйләй.

Башҡортостанда балаһы тыуған бөтә ғаиләләр ҙә, уларҙың матди хәленә һәм балалар һанына ҡарамаҫтан, дәүләт яғынан матди ярҙамға иҫәп тота ала. Шул уҡ ваҡытта күп балалы, аҙ тәьмин ителгән, яңғыҙ әсәләр һәм инвалид балаларҙың ата-әсәләре өҫтәмә финанс өҫтөнлөктәргә эйә.

Мөшкөлләнә барған хәленә ҡарамаҫтан, Украина Рәсәй тарафтарына дрондар яуҙырыуын дауам итә. Ләкин улар тәғәйен сәпкә барып етә алмай: беҙҙең яугирҙар илебеҙ һауа сиктәрен ышаныслы һаҡлай.

Ғәлимовтарҙың ғаиләһе тураһында Дәүләкән яҡтарында яҡшы беләләр. Сөнки тап ошо төбәктең данын яҡлап, былтыр Ғәлимовтар "Өлгөлө башҡорт ғаиләһе" республика асыҡ конкурсында "Күп балалы башҡорт ғаиләһе" номинацияһында еңеүсе булды. Тырыш, уңған ғаилә "Всей семьей" Рәсәй проектында ла уңышлы сығыш яһаны. Марсель Айрат улы - утты-һыуҙы кискән ир-азаматтарҙың береһе. Чечняля хеҙмәт итә, орден менән бүләкләнә. Бөгөнгө көндә ул Дәүләкән ҡалаһында Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Ә. Хәкимов музейы мөдире булып эшләй. Щулай уҡ ул милли көрәш буйынса уҡытыусы-тренер, уның тәрбиәләнеүселәре республика, Рәсәй кимәлендә еңеүҙәр яулай. Ҡатыны Рәйсә Илшат ҡыҙы менән бына тигән ул һәм ҡыҙҙар тәрбиәләйҙәр. Берҙәм ғаилә төрлө йәмәғәт эштәрендә әүҙем ҡатнаша, ирекмәндәр ойошмаларына ҙур ярҙам күрһәтәләр. Беҙ Марсель Айрат улына һәм Рәйсә Илшат ҡыҙына бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Был тарихты кемдән яҙып алғанымды әйтә алмайым. Бәлки, Учалы районында сәйәхәттә йөрөгәндә ишеткәнмендер: дуҫым Юлай менән велосипедта Силәбе өлкәһенә барғанда ике мәртәбә ошо район аша үткәйнек. "Өргөн" ял йортонда иһә айға яҡын йәшәргә тура килде - бәлки, шунда учалыларҙың берәйһе һөйләгәдәрҙе яҙып алғанмындыр. Әйтеүе ауыр, сөнки ярты быуат самаһы ваҡыт үтеп китте бит был шомло тарихты ишетеүемә.

Тау битләүендә йәки юл ситендәге уйһыу йәшеллектә, нәҙек һәм һирәк үлән араһында ҡуйы йәшел оҙонса япраҡ күренә. Юл япрағы, ғәҙәттә, ус аяһындай яҫы була, ә был япраҡ бер аҙ бәләкәй һәм тарыраҡ. Йәнә лә был япраҡта юл япрағы кеүек ҡалын юлаҡтар күренмәй. Ергә тоташҡан ҡыҫҡа һабағы ҡыҙғылт төҫтә. Йомшаҡ үлән булғас, тиҙ генә өҙөлөп сыға ерҙән дә. Осон ғына семтеп тәмләп ҡарағыҙ әле? Ауыҙға әскелтем һут йүгерә. Хатта тештәр ҡамашып киткәндәй була. Тел ҡурыша. Ниндәй япраҡ-үлән ул? Эйе, һин ҡуҙғалаҡ таптың! Башҡортостан ере шулай файҙалы үләндәргә лә бай шул! Бары тик уларҙы килештереп ашай бел генә. Ҡуҙғалаҡ тураһында һөйләшәйек әле.

Беҙҙең эраға тиклем III быуатта йәшәгән грек философы Диоген тураһында боронғо донъя тарихын мәктәптә аҙмы-күпме өйрәнгән һәр кем белә. Ул Ҡара диңгеҙ буйындағы Синоп ҡалаһында сауҙагәр ғаиләһендә тыуып үҫһә лә, үтә үҙенсәлекле шәхес булараҡ танылыу таба, шулай булмаһа, уның тормошо хаҡындағы мәғлүмәттәр беҙҙең замандарға тиклем риүәйәттәр, легендалар һәм бар донъяға таралған афоризмдар рәүешендә килеп тә етмәҫ ине. Шуныһы ҡыҙыҡ, Диоген фәлсәфәһенән XXI быуатта ла фәһем алырға була. Шуға күрә бынан 24 быуат әүәл боронғо Элладала булып уҙған ваҡиғаларҙы иҫкә алыу урынлы булыр, тимен.

* * *

Ҡаршы алыусыларҙың береһе әбейҙе ҡосаҡлап алды.
- Мин Мырҙағол ҡустың булам!
Икеһенең дә күҙе йәшкәҙәне.
- Шәп тораһыңмы, ғүмерҙә лә күрмәгән ҡустым! - тигән булды Марианна.
- Күрмәгән генә түгел, хатта барлығын да белмәгән ҡустың бит, - тип төҙәтте улы Ринард.
- Мәрйәм апай, беҙҙе машина көтә.

Был юлы филология фәндәре докторы, Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге Почет билдәһе орденлы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының баш ғилми хеҙмәткәре, тел ғилеме бүлеге мөдире Гөлназ Нурфәиз ҡыҙы ЙӘҒӘФӘРОВА менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Тәүге тапҡыр был төбәк башҡорттары танылған рус ғалимы, этнограф һәм антрополог С.И. Руденко тарафынан 1907, 1912-1913 йылдарҙа, уларҙың физик йәки антропологик тибын һүрәтләү яғынан, ентекле тикшерелә. Тикшереү барышында буй, бит, баш ҙурлығы, тән, сәс, күҙҙәр төҫөнөң төп параметрҙары билдәләнә. Ярҙамсылары Б.Г. Крыжановский һәм С.М. Петров менән бергә С.И. Руденко 1847 аҫаба башҡортто тикшергән, шуларҙың 1512-һенең йөҙ һыҙаттарын С.И. Руденко үҙе шәхсән үлсәгән. Төньяҡ-көнсығыш башҡорттары араһынан 249 ир кеше тикшерелә. Иң ҡыҙығы шунда: Салауаттың тыуған яғы Шайтан-Көҙәй улысының Иҙрис һәм Йонос ауылдарында 22 кеше үлсәнә. Ә уның тыуған ауылы Тәкәй, билдәле булыуынса, бөтөнләй юҡ ителә. Шайтан-Көҙәй һәм күрше Урман-Көҙәй улыстарында бөтәһе 64 ир кеше тикшерелә. Һөҙөмтәлә, Шайтан-Көҙәй улысында өйрәнелгән башҡорттарҙың йөҙ үлсәмдәренән сығып, Салауат Юлаевтың яҡынса тышҡы ҡиәфәтен ижад иткәндәр ҙә инде. XIX быуаттың танылған башҡорт мәғрифәтсеһе Мифтахетдин Аҡмулланың график һәм скульптура портретын төҙөгәндә лә ошо ысул ҡулланылған.

Был аҙнала Өфө XIII Бөтә Рәсәй йәш ғалимдар Һәм студенттар ғилми йәмғиәттәре советтары съезын ҡабул итте. Уны үткәреү урыны итеп Башҡортостан осраҡлы һайланмағайны: республиканың технологик потенциалы ҙур, бында мәғарифты һәм фәнде үҫтереү өсөн яҡшы шарттар булдырылған. Был хаҡта "Башинформ" агентлығына биргән интервьюһында республиканың Фән һәм юғары белем биреү буйынса дәүләт комитеты рәйесе Светлана МОСТАФИНА һөйләне.