2020 йылда илде мөһим ваҡиға көтә - 1 октябрҙән 31 октябргә тиклем Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу буласаҡ. Һәр айырым төбәктең социаль-иҡтисади торошон күҙ алдына баҫтырырға ярҙам иткән был мөһим сара аҙаҡҡы тапҡыр 2010 йылда үткәйне. Был ваҡыт эсендә илдә, һис шикһеҙ, әллә күпме демографик үҙгәрештәр булыуы асыҡ: донъя булғас, тыуымы ла, үлеме лә, никахҡа инеүселәре лә, айырылышыуҙар ҙа, йәшәү урынын алыштырыусылар ҙа бар. Кеше йәшәйеше генә түгел, ауыл-ҡалаларҙың йөҙө лә алышына, яңы йорттар, урамдар барлыҡҡа килә. Өфө ҡалаһы Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуға нисек әҙерләнә һуң? Ҡала округы хакимиәте башлығы эргәһендәге сираттағы оператив кәңәшмәлә һүҙ ошо хаҡта барҙы.

Башҡортостан тәбиғәт ҡомартҡыларына, тәбиғәт мөғжизәләренә бик бай һәм һуңғы йылдарҙа әүҙем ялды үҙ итеүселәр, йылдың ниндәй миҙгеле булыуына ҡарамаҫтан, иҫтәлекле урындарға ашыға. Бәлки, бер күреүҙән ғашиҡ булдым, тигән һүҙҙәр тап ошо бай һәм үҙенсәлекле тәбиғәтебеҙгә лә ҡағылалыр, сөнки бер тапҡыр күргән, бер тапҡыр булған урындар һине ҡабат-ҡабат үҙенә саҡырып тора, төштәргә инеп йөҙәтә. Шундай тәбиғәт менән берлегеңде нығытыусы урын - ул, әлбиттә, Бөрйән районындағы Шүлгәнташ мәмерйәһе. Әммә был юлы ял итергә түгел, ә мәмерйә урынлашҡан биләмәләге хәлдәргә байҡау яһау маҡсаты менән юлға сыҡтыҡ.

Бөгөнгө интернет заманында үҙ фекереңде әйтеү, уйҙарыңды еткереү бер ауырлыҡ тыуҙырмай кеүек. Ләкин айырым кешенең түгел, ә дөйөм халыҡты уйға һалған, борсоған һәм күңелен күтәргән ваҡиғалар тураһындағы һүҙҙәрҙе киң йәмәғәтселек, айырыуса власть органдары вәкилдәренә, иғтибарына алып барып еткереү еңел түгел. Шуға күрә гәзиттәге әлеге рубриканың асылыуына ихлас шатландым, сөнки теләге булған һәр кемгә үҙ уй-фекерен еткереү майҙансығы ул. Шәхсән үҙемдең тел осонда торған ҡайһы бер күренештәр тураһында әйтеп үткем килә. Тейешле күҙгә күренер, тип өмөтләнәм.

Заманса китаптарҙың ҡайһыһын асып ҡарама, сәләмәтлеккә арналһынмы, бизнес тураһында булһынмы - кешегә үҙ йәшәйешен ыңғайға көйләү өсөн эште тәү сиратта уй-фекерҙәрен үҙгәртеүҙән башларға кәңәш ителә. Ҡараңғыла яҡтылыҡ сатҡыһын күрә белеү, тимәк, күңелдә киләсәккә ышаныс йөрөтөү - кешегә йәшәү көсө өҫтәй. Был турала китаптан уҡып түгел, "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһында ең һыҙғанып эшләгән үҙебеҙҙең башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары миҫалында ла беләбеҙ. Ошо көндәрҙә улар Ғафури районының хозур тәбиғәтле, данлы Уҡлығая буйындағы Ташаҫты ауылы эргәһендә оло ҡор йыйып, донъяға позитив ҡарашта йәшәүҙең серҙәре менән бүлеште.

Күптән түгел Якутскиҙа ҡатын-ҡыҙҙар араһында шашка буйынса планета беренселеге үтте. Һәм унда беҙҙең ҡыҙҙар еңеүселәр булып сыҡты! Башҡортостандан Тамара ТАНҺЫҠҠУЖИНА беренсе урынды яуланы, ә Айгөл ИҘРИСОВА көмөш миҙалға лайыҡ булды. Милләтебеҙҙең аҫыл ҡыҙҙарын редакциябыҙға сәйгә саҡырып алып, әлеге уңыштары һәм башҡа бик күп төрлө яңылыҡтары, тормош-йәшәйештәре, уй-хыялдары тураһында белештек. Был хаҡта һеҙгә лә бәйән итәбеҙ.

Башҡорт этнографы түңгәүер-тамъян бәйләнешенең бик яҡын булып, быны уларҙың боронғо ҡәрҙәшлеге һөҙөмтәһе, тип иҫәпләй. Ошо фекерҙе дәлилләп, ғалим XVIII - XIX быуаттарҙа берләштерелгән Тамъян-Түңгәүер олоҫоноң уртаҡ административ берәмек булыуына ла иғтибар итә. Ул бындай берләшмәнең көнсығыш башҡорттарына хас булмауын һыҙыҡ өҫтөнә ала. Көньяҡ-көнсығыш Башҡортостанда танғор һәм тума этнонимдарының йыш осрауын да ғалим уларҙың боронғо монгол сығышлы булыуы менән аңлата. Ошо һығымтаға өҫтәлмә дәлил рәүешендә ул тамъяндарҙың төньяҡ төркөмөнөң Оло һәм Кесе Ҡыҙыл йылғалары буйын төйәк итеүенә Енисей йылғаһы үрендә йәшәгән тама - тума ҡәбиләһенең ошо йылғаның Кесе Енисей айырын Ҡыҙыл-Хем, тип атауына тура килеүен күрһәтә. Тарихсы С. Хәмиҙуллин Р. Кузеевтың тамъян ырыуының монгол сығышлы булыуын тейешле кимәлдә нигеҙләнмәгән, тип, башлыса, этнонимдар оҡшашлығы менән генә аңлатылыуына тәнҡит күҙлегенән ҡарай. Шул уҡ ваҡытта тамъяндарҙың боронғо төрки берләшмәләре составында хәрәкәт итеүен инҡар итеп булмай.

Күптән ҡалалағы ваҡиғаларға күҙәтеү яһағаныбыҙ юҡ, шикелле. Шул бушлыҡты тултырыу маҡсатында сираттағы оператив кәңәшмәлә муниципалитеттың яуаплы структура вәкилдәренең үткән аҙналағы хәл-торошҡа ҡыҫҡаса байҡауына иғтибар бирергә булдыҡ.

Яңы уҡыу йылы башланырға ла күп ҡалманы. 1 сентябрҙә мәктәп ихаталары тағы ла ҡулдарына аллы-гөллө сәскәләр тотҡан эреле-ваҡлы уҡыусыларҙың шат тауыштарына күмелер. Бынан байтаҡ йылдар элегерәк мин эшләгән мәктәпкә АҠШ-тың Юта штатынан студенттар килгән ине. Уларҙы иң аптыратҡаны - 1 сентябрь көнөнөң байрам төҫөн алыуы булды. Баҡтиһәң, уларҙа уҡыу йылы башланыуы бер нисек тә байрам ителмәй икән. Әлбиттә, байрам үтә лә китә, ә мәктәп донъяһы киләһе йәйгә тиклем үҙенең бихисап мәшәҡәт-хәстәрҙәре менән йәшәй бирә.

Хатта иң сәләмәт кешеләр ҙә үҙҙәренә бирелгән ғүмерҙе 30-40 процентҡа кәмерәк йәшәй. Әммә Ер йөҙөндә барыһы ла тиерлек йөҙ йәшкә еткән халыҡ бар.

Ростовщиклыҡ һәм проценттарҙан килем алыу менән шөғөлләнеүҙән дә ҙур гонаһ юҡ. Ҡөрьәндә: "Әгәр һеҙ¦ быны эшләмәһәгеҙ¦ (йәғни, Алла язаһынан һаҡланмаһағыҙ, өҫтәмә хаҡ алыуҙың хәрәмлегенә ышанмаһағыҙ йәки ышанып та унан баш тартмаһағыҙ), Алланан һәм Уның рәсүленән һуғыш тураһында ишетегеҙ, әгәр тәүбәгә килһәгеҙ, һеҙҙең төп малығыҙ - үҙегеҙгә!" (Әл-Баҡара сүрәһе. 2-279).

2020 йылда сираттағы Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу кампанияһы уҙғарыласаҡ. Был дәүләт кимәлендәге мөһим ваҡиға, уның һөҙөмтәләре Рәсәй халыҡтары хаҡындағы статистика мәғлүмәттәрен туплау менән генә сикләнмәйәсәк: улар XXI быуаттың өсөнсө тиҫтәһендә йәшәйешебеҙҙең барлыҡ өлкәләрен дөрөҫ күҙаллау, демографик хәлдең ил иҡтисадына, дөйөм ижтимағи үҫешкә йоғонтоһон алдан уҡ иҫәпкә алыу, киләсәгебеҙгә объектив ҡараш булдырыу өсөн ныҡлы нигеҙ булып торасаҡ. Башҡорт халҡы - бәләкәй этнос түгел, һаныбыҙ буйынса Рәсәйҙә дүртенсе урында торабыҙ. Тап шуның өсөн гәзитебеҙ биттәрендә башҡорт халҡының демографик проблемалары хаҡында мәғлүмәттәр баҫтыра башлауҙы, ошо хаҡта ғалимдарыбыҙҙың, башҡа белгестәребеҙҙең ҡараштарын уҡыусыларыбыҙға еткереүҙе хуп күрәбеҙ. Ошо проблемаға арналған тәүге әңгәмәбеҙҙә БР Стратегик тикшеренеүҙәр институтының ғилми хеҙмәткәрҙәре - тарих фәндәре кандидаттары Гөлдәр Хилажева, Наилә Шәмсетдинова һәм Гөлфинә Солтанова ҡатнашты.

"Ҡабаттан йәнләнгән фотоһүрәттәр" проекты гәзит уҡыусыларҙы "Беренсе Республика" фильмының геройҙары менән таныштырыуҙы дауам итә. Проектта шәхестәрҙең тарих архивтарынан, фәнни хеҙмәттәрҙән, музейҙарҙан тупланған фотолары һәм костюмдары буйынса рәссам Әлиә Байрамғолова тарафынан кинорежиссер Булат Йосоповтың "Беренсе Республика" тарихи нәфис фильмын төшөрөү майҙансығынан яһаған фотолары тәҡдим ителә.

Тамъян ырыуы, ғалим-этнограф Р.Ғ. Кузеевтың классификацияһына ярашлы, көньяҡ-көнсығыш башҡорттары төркөмөнә ҡарай. Тамъяндарҙың ата-бабаларының кем булыуы тураһында тарихи сығанаҡтар күп түгел. Тарихсы Салауат Хәмиҙуллин билдәләүенсә, тамъяндарҙың килеп сығышы хаҡында бынан 100 йылдан да элегерәк, XIX быуат аҙағында рус ғалимы Н.А. Аристов тарафынан фараз ителгән мәғлүмәттән башҡа телгә алырҙай икенсе версия булманы.

Үткән аҙнала "Торлаҡ хужалығы тармағында һөнәре буйынса иң яҡшыһы" ҡала һөнәри оҫталыҡ конкурсы үтте. Ул ике: теоретик һәм ғәмәли этаптан торҙо. Ҡатнашыусылар барыһы ла үҙҙәренең һәләттәрен күрһәтеп, ысынлап та оҫта икәнлектәрен раҫлаһа ла, иң-иңдәр генә еңеүсе була һәм улар баш ҡала данын республика конкурсында яҡлаясаҡ. "Ярыш барышындағы рух, сәм әлегә күҙәтеүсе ролендә генә сығыш яһаған йәштәрҙе лә был тармаҡҡа килергә этәргес булырына ышанам", - тине сираттағы оператив кәңәшмәне алып барыусы хакимиәт башлығы урынбаҫары Салауат Хөсәйенов.

Йәйге каникулдар мәлендә йәштәрҙең мәшғүллеген хәстәрләп, БР Йәш яҡташтар берлектәре ассоциацияһы һәм "Берҙәм Рәсәй Йәш Гвардияһы" ойошмаһы сираттағы "Аҫылташ" башҡорт мәҙәниәте республика форумын уҙғарҙы. Сара өсөнсө йыл рәттән Баймаҡ районы Граф күле буйында республика һәм Рәсәйҙең төрлө өлкәләренән башҡорт мәҙәниәте, тарихы, ғөрөф-ғәҙәттәре менән ҡыҙыҡһыныусыларҙы йыя. Быйыл унда Башҡортостандың төрлө район-ҡалаларынан, Силәбе, Свердловск, Ырымбур, Пермь өлкәләренән, Мәскәү, Санкт-Петербург, Ҡаҙан ҡалаларынан 300 кеше ҡатнашҡан. Форумдың һөҙөмтәләре тураһында ҡатнашыусыларҙың үҙҙәренән белештек.

Тормош көткәндә гүзәл заттар иңендә ятҡан бурыстарҙың береһе - аш-һыу әҙерләү. Берәүҙәр уны көндәлек мәшәҡәттәрҙең береһе итеп ҡабул итһә, икенселәр быны һөнәренә әйләндерә. Ләкин профессионал ашнаҡсылар араһында ла үҙ һөнәрен килемле эшмәкәрлеккә әйләндереүселәр һирәк. Бөгөн шундай уңғандарҙың береһе, Өфө ҡалаһында "Өйгә ашнаҡсы саҡырыу" хеҙмәтен булдырыусы Рәзилә АМАНБАЕВА-МОТАЛЛАПОВА менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Ағинәйҙәрҙең йыш осрашырға, аралашырға, саралар үткәрергә яратҡанын беләһегеҙ. Әгәр ҙә улар алдына:"Һеҙ ниндәйҙер байрамдар ваҡытында, бер датанан икенсе датаға тиклемге арауыҡта ғына осраша, аралаша торғандарҙан түгел. Һеҙ көн һайын, сәғәт һайын ағинәйлек бурысын үтәргә тейешһегеҙ. Ағинәйлек һеҙҙең йәшәү рәүешегеҙ булырға тейеш", - тигән бурыс-маҡсат ҡуйылған икән, уларҙың әле бер, әле икенсе районда үткән йыйындарына аптырарға ярамай. Улар шулай аралаша, бер-береһенең эш тәжрибәһен өйрәнә, үҙе белгәнде башҡаларға өйрәтә һәм йәмәғәт эшен артабан тағы ла дәртләнеп дауам итеү өсөн йөрәктәренә ҡуҙ, ялҡын өҫтәй. Һәр эштә лә шулай теге йәки был саралар, күрһәтмәләр, бойороҡтар ярҙамында ялҡынды дөрләтеп торорға кәрәк бит.

Күңелде йомшарта торған музыка төрҙәре медицина өлкәһендә быуаттар дауамында ҡулланыла килә. Ошоноң менән бәйле үткәрелгән тикшеренеүҙәр һөҙөмтәһендә музыка белгестәре һәм ғалимдар төрлө ауырыуҙарҙан дауаланыр өсөн музыка өлгөләренә мөрәжәғәт иткән: депрессиянан - яман шешкә, юғары баҫымдан - хроник сирҙәргә тиклем.

Һуңғы ваҡытта республикала башҡа мәсьәләләр менән бер рәттән, медицина тармағының торошо ла етәкселектең күҙ уңында. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, журналистар өсөн был өлкә ниндәйҙер кимәлдә "ете ҡат йоҙаҡ аҫтында" ҡала килә - табиптар менән әңгәмәләшеү өсөн дә рәсми хат яҙыу кәрәк. Ирекһеҙҙән, күңелдә төрлө уйҙар, шик тыуа башлай. Әммә бер һүҙһеҙ әңгәмәләшергә ризалашыусылар ҙа юҡ түгел. Бөгөнгө ҡунағыбыҙ - баш ҡалалағы 51-се поликлиниканың баш табибы Раян МИҺРАНОВ тап шундайҙарҙан һәм уның менән медицинаның бөгөнгө хәл-торошо хаҡында әңгәмә ҡорабыҙ.

Медицинала борондан килгән "Зыян итмә", тигән бер ҡағиҙә бар. Буласаҡ табиптарға ана шул ҡанунды университеттың беренсе курсында уҡ өйрәтәләр. Латин телендә "non nocerе" (не навреди) тигән яңғырашлы ошо һүҙбәйләнеште белмәгән бер табип та юҡтыр.