Башҡорттар, башҡа төрки ҡәүемдәре - ҡаҙаҡтар, нуғайҙар, төркмәндәр, ҡырғыҙҙар, ҡырым татарҙары, ҡарағалпаҡтар, үзбәктәр кеүек үк, боронғо осорҙарҙан бирле үҙҙәренең йәмғиәт төҙөлөшөн кландар аша ғәмәлгә ашырған. Уларҙың эске тормошоноң ошондай үҙенсәлеген Төрки, Хазар ҡағанаттары, Дәште Ҡыпсаҡ, Алтын Урҙа дәүләтселегенең кире ҡаҡҡыһыҙ бер сифаты итеп ҡарау фарыз. Был дәүләттәрҙең ижтимағи нигеҙен ырыуҙар системаһы хасил иткән, шунлыҡтан һәр бер төрки дәүләтендә эль (ил), иләү, уруг (ырыу), аймаҡ, түбә кеүек административ терминдар киң таралған була.

Шәхестең формалашыуында ул йәшәгән мөхит, уны уратып алған кешеләр, хәл-ваҡиғалар ҙур роль уйнай. Ошо хәҡиҡәтте иҫәпкә алып, Башҡорт дәүләт университетының Сибай институты үҙенең тәрбиәүи эшмәкәрлеген ойошторғанда, иң беренсе, йәш быуынға илһөйәрлек тойғоһон һалыуҙы маҡсат итеп ҡуя һәм уны тормошҡа ашырыу өсөн бар шарттарҙы булдырырға тырыша. Бөгөн был уҡыу йортонда белем биреүҙең традицион алымдары һәм яңыса ысулдар бер-береһе менән тығыҙ үрелеп бара. Алдынғы технологияларҙың уңышлы ҡулланылыуын коронавирус инфекцияһы таралыуына бәйле килеп сыҡҡан ваҡиғалар ҙа асыҡ күрһәтте. Институт бер ниндәй ығы-зығыға бирелмәй, уҡытыуҙы дистанцияла ойоштора алды. Диплом яҡлау мәле лә уңышлы бара. Әле ҡабул итеү комиссияһы эш башланы. Абитуриенттарға, ата-әсәләргә уңайлы булһын өсөн консультация үҙәге булдырылды. Ул төп корпуста урынлашҡан, әммә инеү урыны айырым. Инфекциянан һаҡланыу маҡсатында бөтә санитария талаптары үтәлә.

Әүҙем тормош алып барған, үҙ эшенә юғары яуаплылыҡ менән ҡараған һәм төрлө кимәлдә ҙур уңышҡа өлгәшкән башҡорт эшҡыуарҙары бик күп. Улар араһында йөрәгендә милли рух йөрөтөп, халҡыбыҙ тарихын, мәҙәниәтен, боронғо кәсептәрен киләсәк быуынға еткереү хисе менән янғандары ла аҙ түгел. Шундайҙарҙың береһе - сәйәхәтсе, йылҡы үрсетеүсе Денис Өмөтбаев.

Был аҙнала Рәсәйҙә Берҙәм дәүләт имтихандарының төп өлөшө тамамланды, ҡабаттан һынау тотоу өсөн билдәләнгән өҫтәмә көндәр август уртаһына тиклем һуҙыласаҡ. Башҡортостанда быйыл бөтәһе 18265 уҡыусы 11-се синыфты тамамлай, Өфөлә улар 5205 кеше. БДИ тапшырырға теләк белдереүселәр һаны - 19093 кеше, шуларҙың 17647-һе быйылғы сығарылыш уҡыусылары, 1446-һы - мәктәпте элек тамамлаусылар. Уҡыусылар араһында иң популяр предмет рус теле - 16563 уҡыусы һынау тотто, унан ҡала профилле математика - 10627 һәм йәмғиәтте өйрәнеү - 5962. Шулай уҡ физиканы 4748 уҡыусы, биологияны 3812, химияны 3489, информатиканы 3070, географияны - 352, әҙәбиәтте 774 уҡыусы һайланы. Туғыҙ предметтан Берҙәм дәүләт имтиханы һөҙөмтәләре буйынса Башҡортостандың 114 уҡыусыһы 100 балл йыйҙы. Шулай итеп, республикала Берҙәм дәүләт имтиханы күрһәткестәре үткән йылдар менән сағыштырғанда күтәрелә бара. Уҡыусылар ҙа, уҡытыусылар ҙа, атай-әсәйҙәр ҙә был имтиханды ғәҙәти хәл, мотлаҡ үтәлергә тейешле бурыс тип ҡабул итергә өйрәнә, күрәһең. Берҙәм дәүләт имтиханына нисек әҙерләнеүҙәре тураһында үҙҙәренән һөйләтәйек, булмаһа.

Республикала милли костюм йәки милли үҙенсәлек һалынған кейем кейгән кешене күреү береһе өсөн дә яңылыҡ түгел. Һуңғы йылдарҙа байрамдар, һабантуй, милли сәхнә һәм тамаша сиктәренән сығып, яйлап эшлекле даирәләргә лә, рәсми сараларға ла үтеп инде ул.
Күптән түгел мәҙәниәт һәм сәнғәт эшмәкәрҙәрен бүләкләү тантанаһында дәүләт наградаларына лайыҡ булғандар араһында ла күп ине ундайҙар. Быға Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров та иғтибар итте һәм милли костюмдарҙағыларҙы күреү уға шатлыҡ тойғоһо биреүен һыҙыҡ өҫтөнә алды. Әйткәндәй, Рәсәй көнөнә арналған байрам сараһында республика етәксеһе үҙе лә Өфө модельеры Радик Хәйруллиндың боронғо башҡорт хәрбиҙәренең кейеменә оҡшатып теккән пинжәгендә ине. Стилләштерелгән, замансалаштырып, милли элемент һалып тегелгән кейемдәгеләрҙе урамда ла йыш осратырға мөмкин бөгөн. Улар әллә ҡайҙан күҙгә салына. Бер ҡараш ташлау менән уның башҡорт ҡыҙы йәки улы икәнлеген, уның үҙенең сығышы, тарихы, мәҙәниәте менән ғорурланыуын белергә була. Милли кейемде иҫкелек ҡалдығы тип иҫәпләгәндәр арабыҙҙа һирәгәйгәндән-һирәгәйә барыуын түбәндәге фекерҙәрҙән дә белергә мөмкин.

Кешегә һәр төрлө бәлә-ҡаза, ауырлыҡтар килһә, уны ниндәйҙер гонаһы өсөн Аллаһы Тәғәлә ебәргән яза, тип кенә уйлаусылар күп. Бында ла дөрөҫлөк бар, әммә беҙгә Раббыбыҙ әленән-әле Үҙенең һынауҙарын да төшөрөп тороуы хаҡында белеү кәрәк. Иңебеҙгә төшкән һәр һынауын ризалыҡ менән ҡабул итеп, лайыҡлы үткәргәнебеҙ өсөн Хаҡ Тәғәлә беҙгә әжерен дә бирә. Вәғәҙә иткән сауаптарын ҡасан һәм нисек итеп ҡайтарып биреүе (донъяламы, Ахирәттәме) Аллаһы Тәғәләнең Үҙ ихтыярында. Уға фәҡәт ышаныу һәм өмөт итеү генә кәрәк. Бәйғәмбәребеҙҙең "Сәнскәккә сәнселеп алыу ҙа мосолман кешеһе өсөн хәйерле", тигән мәғәнәле хәҙисе лә бар.

Бер нисә йыл рәттән Башҡортостанда Ҡымыҙсылар һәм йылҡысылар республика конкурсы уҙғарыла килде, һуңынан айырым "Ҡымыҙфест" сараһы барлыҡҡа килде. Быйыл ул эпидемиологик хәл-торош арҡаһында беренсе тапҡыр онлайн форматта уҙасаҡ. Унда барлыҡ ҡымыҙ эшләүселәр ҡатнаша ала. Бының өсөн ҡымыҙ бешеү һәм әҙер продукцияны презентациялау видеояҙмаһын ddnrb-info@mail.ru (телефондар: 276-62-75, 8-987-037-78-69) электрон почтаһына ебәрергә кәрәк. Конкурсҡа килгән барлыҡ эштәр ҙә YouTube-каналында ҡуйылып барасаҡ. Проект башҡорт халҡының боронғо кәсебен һаҡлау һәм үҫтереү, уны әҙерләү буйынса милли йолаларҙы, ғөрөф-ғәҙәтте пропагандалау һәм популярлаштырыуға, "Башҡорт ҡымыҙы" брендын үҫтереүгә йүнәлтелгән. Ҡабатлағандан доға иҫкермәй, тигәндәй, мәлдән файҙаланып, халҡыбыҙҙың милли ризыҡтарының береһе генә түгел, дауа ысулдарының береһе булған милли эсемлегебеҙ тураһында тағы бер тапҡыр иҫкә төшөрөп үтеү яҙыҡ булмаҫ, моғайын.

ҠЫҘЫЛ ТАУЫҠ

Башҡа ҡош-ҡорт тураһында яҙып та, ғүмер юлымда осраған ғәжәп бер тауыҡ хаҡында онотоп ҡалдырһам яҙыҡ булыр ине. Ябай ғына тауыҡ булһа ла уның быға хаҡы барҙыр, тип уйлайым. Хәйер, хөкөм уҡыусы ҡулында...
Баҙарҙа ярым бройлер тип аталған себештәр менән һатыу итәләр. Көн һалҡынса, шуның өсөн улары тауыш алдырмай соролдаша, өшөп ҡалтыраналар. Һатыусы ҡыҙ, йомортҡаны күп һала, ите лә мул була, тип маҡтағас, ҡыҙыҡһынып, унауҙы алдым. Күп ваҡыт та үтмәҫтән, мин алданғанымды аңланым. Себештәр үҫә барған һайын берәм-берәм аяҡтан яҙа башланылар. Йә тубыҡтан тәпәйҙәре кәкрәйә, йә бармаҡтары бороша. Тимәк, баҙарҙа уҡ һалҡын тейҙергәндәр. Минең фаразды бер танышым да раҫланы: "Быларҙы йомортҡанан сыҡҡас та ныҡ өшөткәндәр, - тине ул, - табандарынан һыуыҡ үткән, мал була алмаҫтар". Эй был алыпһатарҙы, күпме тапҡыр төп башына ултырта, ә мин һаман шул тырмаға баҫам! Һаман киҫәмәйем. Әлеге танышымдың кәңәше буйынса себештәрҙең тәпәйҙәрен көмөшкәгә баҫтырып та ҡараным, файҙаһы булманы. Ваҡыт үткән ине.

Байтаҡ йылдар күрмәй торған һабаҡташымды бер осраттым. Хәҙерге көндә райондарыбыҙҙың береһендә абруйлы табибә булып киткән был танышыма: "Һин һаман да элекке һымаҡ мөләйем, әле булһа йәш сырайлыһың, Гөлнур. Бер ҙә бирешерлек түгелһең, күҙ теймәһен…" - тип теҙеп алып киттем. Һабаҡташым һис кенә лә уйлап тормаҫтан, ошо һүҙҙәрен әйтә һалды: "Ирем яҡшы бит минең…" Артабан нимәләр хаҡында һөйләшкәнебеҙҙе әллә ни иҫләмәйем, әммә уның иң башта әйткән ана шул һүҙҙәре хәтеремдә ныҡ уйылып ҡалды. Ҡатын-ҡыҙҙың үҙ хәләл ефетенә ҡарата әйтелгән ошонан да йылыраҡ, яғымлыраҡ һүҙҙәр булыуы мөмкинме! Уның ғаиләһен, тормош иптәшен бер ҡасан да күргәнем булмауына ҡарамаҫтан, ғаиләһендә тыныслыҡ, татыулыҡ, үҙ-ара мөхәббәт тантана итеүен шунда уҡ күҙ алдына килтерҙем һәм уның өсөн ысын күңелдән шатландым.

...Малайҙарҙың теле һуң асыла тиһәләр ҙә, мин иртә һөйләшә башлағанмын. Өлкәндәрҙең ҡыҙыҡ күреп мине һөйләндергәндәрен иҫләйем. Бигерәк тә "Кәләш алаһыңмы? Кемде алаһың?" тип аптыратырҙар ине. Бер ваҡытта ла "Алам", тимәнем, ахырыһы. Тәүҙә кәләштең кемлеген аңламағанмындыр. Белгәс тә һәр саҡ баш тарта инем. "Әсәй, кәләш алмайым", - тип илағаным хәтерҙә.

Береһе илай, береһе йырлай, береһе нимәлер һорай... Уларҙың ғаиләһе менән әңгәмәләшкәндә ҡапыл "Өс егет" тигән йырҙың шулай үҙгәртелгән юлдары ҡолаҡта сыңлап-сыңлап китте. Балалы, бигерәк тә бер-береһен баҫып килеп өс малай үҫкән йортта шулай булырға тейештер ҙә. Күгәрсен районы Юлдыбай ауылы ҡыҙы, бөгөн Башҡортостан юлдаш каналы аша таныш Гөлсимә менән Хәйбулла районы Йәнтеш ауылы егете, М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрының бүлек мөдире Даян ИШТАНОВтар ғаиләһендә лә бөгөн илаша-мыжыша-йырлаша үҫеп килгән малайҙар ҙа тиҙҙән егет ҡорона инер әле. Әлегә, малайҙарҙы аталары албырғатып торған арала, беҙ хужабикә менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

"Ғаиләм - ҡәлғәм" тигән һүҙҙәргә ҙур мәғәнә һалынған. Ғаилә - ул кеше тормошоноң төп таянысы, үҙенең ағзаларын яҡлаусы, юғары баһа менән тәьмин итеүсе социаль төркөм. Үҙенең ҡанундары, йолалары, традициялары булған бәләкәй генә дәүләт. Шуға иғтибар иткәнегеҙ барҙыр: йәмғиәттең ошо бәләкәй генә ячейкаһында, йәғни ойошмаһында ҡәрҙәшлек ептәре, татыулыҡ хисе ни тиклем көслө булһа, уның вәкилдәре лә шул тиклем бәхетле һәм уңышлы була. Бөгөнгө етеҙ үҙгәреп торған заман, һис шикһеҙ, туғанлыҡ хистәренә лә йоғонто яһамай ҡалмай. Ғаилә мөнәсәбәттәре, мәңгелек ҡиммәттәр үҙгәреш кисергән бөгөнгө мәлдә һеҙҙең ғаиләлә туғанлыҡ мөнәсәбәттәре бармы? Туғанлыҡ ептәрен нығытыуҙың ниндәй сараларын беләһегеҙ? Ошо һорау менән бер нисә замандашыбыҙға мөрәжәғәт иттек.

Мәләүез районы Дәүләтҡол ауылы - Башҡортостандың бай тарихлы, күренекле шәхестәре, уңған хеҙмәтсәндәре менән дан тотҡан тораҡ пункттарының береһе. Күренекле яҙыусы Булат Рафиҡовтың тарихи романдары, фараздары ошо ерлектә тыуғанғамы, әллә район үҙәгенән ярайһы ситтә урынлашып, төпкөл төбәк иҫәпләнгәнгәме, ошо ҙур булмаған ауылға килеп инеү менән ниндәйҙер күҙгә күренмәгән ептәр уратып ала ла, һине сал быуаттар артылышына әйҙәй кеүек...

Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров ҡушыуы буйынса республиканың Туризм буйынса дәүләт комитеты туристар навигацияһы билдәләрен һәм күрһәткестәрен ҡуйыу буйынса эш алып бара.

Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы Ҡасим Әлибаевтың "Киске Өфө" гәзитенең 27-се һанында баҫылып сыҡҡан ошондай атамалы мәҡәләһендә уҡытыу системаһында эшләгәндәрҙең барыһын да борсоған проблема яҡтыртыла. Автор бик күптәр - ата-әсәләр, уҡытыусылар, уҡыусылар өсөн көнүҙәк мәсьәләләрҙең айышына төшөндөрөргә тырыша. Оҙаҡ йылдар эшләгән педагог булараҡ, мин дә ул күтәргән проблеманы бик урынлы тип иҫәпләйем һәм хаҡ һүҙҙәре менән килешәм.

Ҡалала был эҫе йәй көндәрен ҡояшта ҡыҙған таш биналарҙа уҙғарыуы, ай-һай, еңелдән түгел. Шуға ла халыҡ кис булһа, урамдарға эркелә, әммә быйылғы зәхмәтле көндәрҙә кистәрен күмәкләп парктарҙа йөрөү ҙә, тәғәмханаларҙа аралашып ултырыу ҙа, байрам саралары һәм концерттарҙа ҡатнашыу ҙа ҡаты сикләнде. Ләкин ошо көндәрҙә Өфө ҡала хакимиәте тырышлығы менән был хәлгә бер аҙ еңеллек өҫтәлгәндәй булды: М. Ғафури исемендәге Мәҙәниәт һәм ял итеү үҙәк паркында автокинотеатр асылды.

Журналист һуҡмағы, "Киске Өфө" гәзитенең уҡыусылар менән осрашыу тигән бурыс-йөкләмәһе был юлы беҙҙе, мине һәм Миләүшә Ҡаһарманованы, күренекле төбәк - Бөрйән районына юлландырҙы. Түбәндәге юлъяҙмалар - ошо осрашыуҙарыбыҙ, тәьҫораттарыбыҙ тураһында һәм... Бөрйәндең мөғжизәле тәбиғәт ҡомартҡылары хаҡында булыр.

ӘМӘЛЕН ТАПҠАН

Тиктормаҫ буҙтурғайҙар тормошонан тағы бер әкәмәт. Бер көн, илһам килгәндә тип, ҡулыма ҡәләм алдым. Ошондай яҙышҡы килеп торған илһамлы саҡтар, илаһи тынлыҡтар ижад кешеһенә һирәгерәк эләгә бит ул. Бигерәк тә ауыл ерендә. Шуға күрә уның һәр минутын файҙаланып ҡалыу кәрәк. Мин яҙырға әҙерләндем, ләкин... тынлыҡты боҙоп, ҡайҙандыр өҙөк-өҙөк ҡыштырлау тауышы ишетелде. Башта уға иғтибар итмәҫкә тырышып, яҙышыуымды белдем: оҙаҡ булышыр тиһеңме, туҡтар әле. Моғайын, тере көйөк сысҡандыр. Эй әрһеҙ нәмәләр! Көнөн дә, төнөн дә нимә табып кимерәләрҙер инде? Мин яңылыштым. Ҡыштырлау тиҙ арала баҫылыр әле, тигән өмөтөм аҡланманы. Киреһенсә, ялҡытҡыс тауыш торған һайын ныҡышмалы көсәйә генә барҙы. Бына һиңә аулаҡ! Яҙҙың былай булғас.

Емеш һәм бешерелмәгән йәшелсә һуттары организмды шлак һәм токсиндарҙан таҙартыуға булышлыҡ иткән энзимдарға һәм витаминдарға бай. Хәтерегеҙгә төшөрәбеҙ, энзимдар - аш һеңдереүгә ярҙам иткән ҡатмарлы матдәләр, улар эшкәртелмәгән үҫемлек ризыҡтарҙа күп була. Был ферменттар 450С юғарыраҡ температураға һиҙгер, ә 540С градуста юҡҡа сыға. Улар аҙыҡты сей көйөнсә органик сифатта һаҡларға ярҙам итә. Шуға ла бындай энзимдарға бай аҙыҡты ҡулланыу сәләмәтлек өсөн кәрәкле.

Һуңғы йылдарҙа ҡала парктарында ғына түгел, хатта йорт ихаталарында, төпкөл ауылдарҙа таяҡтар ярҙамында скандинавса атлаусыларҙы осратыу ғәҙәти күренешкә әйләнә башланы. Улар араһында техникаһы менән айырылып торғандар ҙа, яйлап ҡына, саҡ-саҡ ҡыбырлап йөрөгәндәр ҙә бар. Ләкин берәү ҙә башлаған шөғөлөн ташлап ҡуймай, көн һайын бер үк маршрут буйынса әллә нисә тапҡыр урай. Был спорт төрөнөң сәләмәтлек өсөн файҙаһы ниндәй, ни өсөн бөгөн ул бөтөн ҡатламдарҙы ла үҙенә ылыҡтыра? Ошо һәм башҡа һорауҙарға асыҡлыҡ индереү өсөн баш ҡалала скандинавса атлаусыларҙың "Твой ход" клубын ойоштороусы Зөһрә МОРТАЗИНАҒА мөрәжәғәт иттек.