Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназияһының, 44-се һәм 162-се "Смарт" полилингваль күп профилле мәктәптәренең 7-се синыф уҡыусылары тантаналы рәүештә шайморатовсылар сафына ҡабул ителде.

Өфөнөң Әхмәтзәки Вәлиди урамындағы ер аҫты юл сығыу урынында "Хәтер стенаһы" барлыҡҡа килде. Һуғыш йәки утлы нөктәләр ҡорбандары түгел бында. Бында ғаилә эсендәге ҡанһыҙлыҡ ҡорбандары теҙелеп баҫҡан.

Ошо көндәрҙә барыбыҙ ҙа яратып тыңлаған, инде тормошто унан башҡа күҙ алдына ла килтермәгән "Юлдаш" радиоһы үҙенең 20 йыллыҡ юбилейын билдәләне. Шул уңайҙан уны тыңлаусыларға, радионың кисәге һәм бөгөнгө алып барыусыларына: "Юлдаш" радиоһы үҙенең 20 йыл эшләү дәүерендә Башҡортостан тарихында ниндәй үҙенсәлекле эҙ ҡалдырҙы?" - тигән һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Исеменән үк күренеүенсә, "Тамбур" халыҡ клубы төньяҡ-көнсығыш яҡта киң таралған ҡул эше кәсебен - тамбурлап-элмәләп ҡайый белгән оҫталарҙы берләштерҙе. Етәкселәре Сәйҙә Әхтәмова менән Венера Ғәлиәкбәрова тотона был эшкә - Билән ауыл Советы биләмәһендәге элекке ҡайыусыларҙы һәм уларҙың балаларын, һатылмай йә туҙмай ҡалған ҡайыулы әйберҙәрҙе эҙләп табып, онотолоп ҡалған һөнәрҙе яңынан тергеҙергә була. Әйтергә кәрәк, был эште ҡулына алған ҡатындарҙың күбеһе хаҡлы ялға сыҡҡан, улар төрлө һөнәрҙә эшләгән, балалар үҫтереп өлгөргән, ләкин тәү башлап дамберэнәгә (тамбурлап ҡайыу энәһе) тотонған тәүәккәлдәр була. Һәр кемеһенең әсәһе йә ҡартинәһе билдәле ҡайыусы булған, йорттарында, һандыҡ төптәрендә берәр ҡайылған алъяпҡыс йә ҡулъяулыҡ хәлендә генә булһа ла бер мираҫ һаҡланып, дөрөҫөрәге, "иҫән" ҡалған. Унан һуң, улар был яҡтарҙа иң оҫта ҡайыусы һаналған Мәликә, Сабира, Зарифа, Хәсәнә инәйҙәрҙең ҡул эштәрен хәтерләй һәм уларҙың - Билән, Кәркәй, Ҡайып, Әшәй, Иҫке Маҫҡара ауылдарында йәшәгән дамберэнә оҫтаһы булған инәй-ҡәртнәйҙәренең Билән мәҙәниәт йортондағы ҡайыулы күлдәк, алъяпҡыс, ҡалпаҡ, эскәтер, тәҙрә ҡормалары, киндерҙән һуғылған мейес таҫтамалдары, ашъяулыҡтары һәм башҡа ҡул эштәрен үҙҙәренә өлгө итеп йөрөтә. Шулай итеп "Тамбур" халыҡ клубы иң ҡәҙерле ҡомартҡылар һаҡланған ошо музей-кабинетта ойоша ла инде.

ДЕКЛАРАЦИЯ

Рәхимов бөгөн башҡа көндәгегә ҡарағанда ла иртәрәк уянды. Бала саҡтан уҡ шулай иртә торорға ғәҙәтләнде. Ауыл ерендә ни кеше оҙаҡлап йоҡлап ятмай. Мортаза ла шуға өйрәнгәйне. Ҡалаға күскәненә инде күпме йылдар, әммә элекке ғәҙәтен ташламаны. Бөгөн уянғас та тороп китмәйенсә, уйланып ятты бер аҙ. Нисек булыр көн? Һуңғы йылда һынауҙар күп булды, бөгөн шуларҙың береһеме, әллә иң олоһомы? Юғары Советтың бөгөнгө сессияһы бик күп нәмәне хәл итә. Башҡортостандың киләсәге, бәлки, уныҡы ғына түгел, уның менән бәйле күп илдәрҙең, халыҡтарҙың, миллионлаған кешенең яҙмышын билдәләйәсәк ул. Мортаза теләгәнсә барып сыҡһа, бер төрлө яҙмыш буласаҡ, килеп сыҡмаһа, башҡаса.
Йә, ярар, күп фәйләсүфләнеп ятҡансы, тормош ағышына ҡаршы атлау хәйерлерәктер, тип тороп, йыуынырға китте.

Йондоҙло сәғәттәре күп уның... Мәктәптә, аҙаҡ педагогия училищеһында, һуңынан Башҡорт дәүләт университетында уҡығанда төрлө кимәлдәге конкурстарҙа, олимпиадаларҙа, ярыштарҙа еңеүсе исеменә лайыҡ булыу, 1994 йылда республика "Һылыуҡай" конкурсы тажын кейеү, хеҙмәт юлында шәхсән һәм уның етәкселегендә "Тамыр" каналы тапшырыуҙарының бөтә Рәсәй һәм халыҡ-ара фестивалдәрҙә ҡатнашып, күп тапҡырҙар лауреат һәм премияларға эйә булыу... Был тырышып һәм яратып башҡарған эшеңдең тәмен татыу ғына түгел. Уның әһәмиәте тәрәнерәктә: башҡорт балалар телевидениеһын донъяға танытыуҙа. "Тамыр" балалар һәм үҫмерҙәр телеканалы директоры, Шәйехзада Бабич исемендәге Башҡортостан Республикаһы дәүләт йәштәр премияһы лауреаты, Рәсәйҙең атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Гөлназ ҠОЛҺАРИНА менән әңгәмәбеҙ ошо хаҡта. Һәм ул турала ғына ла түгел.

Тап ошо осорҙа Төньяҡ Ҡытайҙа Ляо ("Тимер") имперяһы барлыҡҡа килә, уның нигеҙен кидань ханлығы хасил итә. Был империя тирә-яҡтағы барлыҡ вағыраҡ ҡәүемдәрҙе үҙ ҡулы аҫтында тота. Цзубу халҡы ла Ляо императорына яһаҡ түләп торорға мәжбүр ителә. Улар кидандарға ҡаршы баш күтәрһәләр ҙә, император ғәскәренә ҡаршы тора алмай, шунлыҡтан X-XI быуаттар буйына кидань баҫымы аҫтында йәшәй. Баш күтәреп, еңелгән осраҡтарҙа уларҙың юлбашсылары аяуһыҙ язалана. Тап ошо осорҙа Үҙәк Азияла көн итеүсе мәжүси күсмә ҡәбиләләр бер юлы 3 оло хәрби көс - буддистар (Ляо империяһы), конфуциансылар (Сун империяһы) һәм мосолман ғәскәрҙәре ҡыҫымына дусар ителә. Был хәл уларҙы, ситтән яҡлау табыу маҡсатында, христиан динен ҡабул итеүгә килтерә.

Бер мәл бер нисә ҡарт сыуаҡта йыйылышып гәпләшеп ултыра икән. Һәр кемеһе үҙенең йәш сағын хәтерләй, егет сағында нисек ғәйрәтле булғанын иҫләп, хәҙер инде ҡартайғас, ҡарыуы ҡайтыуы хаҡында уфтана. Ә арала берәү һис кенә лә бошонмай: "Минең көсөм ни - хәҙер ҙә нәҡ йәш сағымдағы һымаҡ ул", - ти икән. "Кит, булмаҫ нәмәне һөйләйһең, - ти ҡорҙаштары. - Уны һин ҡайҙан беләһең?" "Ҡайҙан тип ни, беҙҙең өй янында ғәйәт ҙур бер таш ята. Ана шул ташты мин йәш сағымда күтәрә алмай торғайным, хәҙер ҙә күтәрә алмайым…"

Бөгөн "коронавирус кире ҡайта" тигән һүҙбәйләнеште йыш ишетергә йә уҡырға тура килә. Ҡайтырға бит һуң ул әле бер ҡайҙа ла китмәгәйне, тик ниндәйҙер факторҙарға бәйле агрессияһы ғына йомшара төштө, ә хәҙер, күрәһең, вирус яңынан һөжүмгә әҙерләнә. Был күренеште табиптар менән белгестәр "икенсе тулҡын" тип тә атай. Уның көсәйеүен күптәр тарафынан киҫәтеү сараларын һанға һуҡмау, битлекһеҙ йөрөү, социаль дистанция нормаһын үтәмәү менән аңлатырға тырышыуҙар булһа ла, күрәһең, шуның менән бер рәттән төп сәбәп ошо осорға хас грипп һәм ОРВИ эпидемияһы башланыуында ла. Шуның өсөн ошо мәлдәрҙә табиптар халыҡты гриптан һәм пневмококктан прививкалар эшләтергә саҡыра. Был коронавирус йоҡтороу хәүефен кәметә, ти улар.

Үткән аҙнала Ғафури районында уҙған Башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларының төбәк-ара форумы Башҡортостандан һәм Рәсәйҙең башҡорттар күпләп йәшәгән төбәктәренән 250-гә яҡын кеше йыйҙы. Башҡорт теле йылына арнап ойошторолған форумға Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров та килде һәм ҡатнашыусылар менән аралашты, форум сиктәрендә уҙған фекер ҡорҙары һөҙөмтәһендәге тәҡдимдәрҙе тыңланы, залдан яңғыраған һорауҙарға яуап бирҙе.

Республика йәштәре араһында һәләтлеләрҙе билдәләү, ижад күгендә яңы йондоҙҙарҙы ҡабыҙыуға йүнәлтелгән сараларҙы атағыҙ, тиһәләр, шунда уҡ барыһы ла "Һылыуҡай" һәм "Йәшлек шоу" тип яуап бирер. Ысынлап та, 1992 йылдан алып үткәрелгән был конкурстар йолаға әүерелеп, ҡырҡа үҙгәрештәрһеҙ генә йәшәп киләләр ине. Ине тейем, сөнки ниһайәт, "Йәшлек шоу" быйыл форматын үҙгәртеп, Бөтә Рәсәй кимәленә сыға. Был турала көнкурсты ойоштороусылар журналистар менән осрашыуҙа белдерҙе.

Сания йылдың үтеүен түҙемһеҙлек менән көтә башланы. Элек көн үтһә, ғүмер уҙа тип, һәр үткән көнгә үкенеп ултырыр ине. Хәҙер иһә күҙе - минут һайын сәғәттә. Кис еткәнен көтә ул шулай. Хатта календарҙағы иртәгәһе көндө йоҡларға ятҡансы уҡ алмаштырып ҡуйғаны ла бар.

ЕР ҺУЛЫШЫ

- 1 -

Һай, донъяның матурлығы! Ҡояш йылыһы менән иркәләй, болон өҫтөнән еләҫ ел иҫеп үтә, йәшелгә сумған ағастар араһында ҡоштар сутылдаша. Белә Мортаза: оҙаҡламай, 22 июнь уҙғас, иң оҙон көн, иң ҡыҫҡа төн үткәс, ҡоштар һайрауҙан туҡтай. Шуны самалаптыр, моғайын, кемуҙарҙан моңдарын түгеп ҡалырға тырыша улар. Бының шулай икәнлеген Мортаза үҙе күҙәткәне юҡ-юҡлығын. Атаһы Ғөбәйҙулла әйтә. Атаһы белмәй һөйләмәҫ.
Мортаза ошолай хозурланып йәйге ялан юлынан килә ине, ғыршлатып бесән сапҡан тауышҡа шып туҡтаны. Ҡараһа, алыҫ та түгел, юлдан егермеләп аҙым урман яғында берәү бесән саба. Ридуан, йәғни бесән ташый торған арбаға егелгән аты ла шунда үлән утлай. Мортаза аптырап ҡарап торҙо. Был ниткән эш ти инде? Бесән өҫтө етмәгән, ә был кирелеп һелтәп саба. Өҫтәүенә ялан ситенән дә түгел, уртаһынан тотонған. Ни ғорлом үләнде әрәм итә. Кем икән был? Әлбиттә, үҙҙәренең ауылынан түгел. Үҙҙәренекеләр ошолай бесән тәләфләй буламы? Ридуандың тәпәшлегенә, бесәнсенең күлдәген билбау менән быуғанлығына ҡарап, Алмалыныҡы, тип һығымталаны.

Күптән түгел "Ағиҙел" журналында күренекле яҙыусы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Ғәлим Хисамовтың Башҡортостандың Беренсе Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов тураһындағы әҫәре баҫылып сыҡты. Тотош бер һанды биләне "Мортаза Рәхимов" романы. Уҡыусыларыбыҙ иғтибарына Ғәлим Афзал улы менән ошо әҫәр, ғөмүмән, заман һәм шәхес хаҡында әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Тарихсылар гәрәй ырыуының килеп сығышын боронғо кирәйәт ҡәбиләһе менән бәйләй. Тикшеренеүселәр, башлыса, ошо этнонимда монгол этимологияһын төҫмөрләй: монгол телендә "кэрэ" һүҙе "ҡарға" тигәнде аңлатһа, күплек суффиксы "ит" ("әт") кирәйәттәрҙең үҙатамаһының "ҡарғалар" мәғәнәһендә ҡулланылыуын белдерә. Башҡорт ырыуҙары номенклатураһында гәрәй этнонимының "гәрә" һәм "кирәй" варианттары ла осрай.

Гәзитебеҙҙең 36-сы һанындағы "Бәхәс ҡорайыҡмы?" тигән рубрикала Рәсилә исемле авторҙың монологын уҡып сыҡҡас, күптәр был гүзәл заттың ысынлап та бәхетһеҙ булыуына инанып, уны йәлләгәндер. Мин дә йәлләнем. Әммә, "өмөтһөҙ - шайтан", тигәндәй, үҙем шәхсән "хәл ителмәҫтәй ситуация булмай ул", тигән инаныуҙамын. Кемдер берәүҙең был ҡатын-ҡыҙға "Эскесе иреңдән айырыл да кит", - тип еңел генә кәңәш биреүен дә күҙаллайым. Һирәгерәктәр "Түҙеп йәшә", - тип әйтәсәк. Мин Рәсилә һылыуға: "Башҡаларға ҡарап фекерлә лә, үҙеңә ҡарап Аллаһ Тәғәләгә шөкөр ит", - тип кәңәш итер инем. "Ни өсөн? Ирем эсексе булғаны өсөнмө?..." - тиәсәк ул мотлаҡ. "Юҡ, Рәсилә ҡыҙым, - тип әйтер инем мин уға. - Уның өсөн түгел, Аллаһ хаҡы өсөн".

"Башҡортостанда Көньяҡ Американан килтерелгән 100 килограмға яҡын һыйыр ите яндырылды... Өфөнөң "Мясоопторг" йәмғиәтенә бешмә сире таралған биләмәнән - Сантандер департаментынан 92,8 кг ит килтерелгән. Был продукциялар 8 сәғәт дауамында көлгә әйләнгәнсе яндырыу юлы менән юҡ ителгән..."

Белеүегеҙсә, быйылғы Салауат Юлаев премияһына кандидаттар исемлегендә Сибай дәүләт концерт-театр берекмәһе лә бар. Берекмә был юғары премияға Бөйөк Еңеүҙең 75 йыллығына һәм әле яңыраҡ ҡына Рәсәй геройы исеменә лайыҡ булған халҡыбыҙҙың ҡаһарман улы - легендар 112-се Башҡорт атлылары кавалерияһы дивизияһы генералы Миңлеғәли Шайморатовтың яҡты рухына бағышланған "Эйәрле ат беҙ менгәндәр..." театрлаштырылған концерт программаһы өсөн тәҡдим ителде. Программаны әҙерләүселәрҙең дә исемдәре барыбыҙға ла таныш: Фәнил Әсәҙуллин (балетмейстер-ҡуйыусы), Минзилә Ҡотошова (режиссер-ҡуйыусы), Рәмил Туйсин (композитор), Миләүшә Ҡаһарманова (сценарий авторы).

Башҡорт милли кейеме дәүләт тарафынан яҡлауға мохтаж. Ошо фекерҙе 11 сентябрҙә, Милли кейем көнөндә, Башҡортостан Республикаһы Милли музейының конференц-залында ойошторолған түңәрәк ҡорҙа сығыш яһаусылар яңғыратты һәм халҡыбыҙҙың ҡәҙерле ҡомартҡыһы, рухи байлығы, күңел донъяһының, тормош-көнкүрешенең туранан-тура сағылышы булған милли кейемебеҙҙе һаҡлау, яҡлау, тергеҙеү һәм популярлаштырыуҙың ысын мәғәнәһендә көнүҙәк мәсьәлә булыуын раҫланы.

Бөгөн үҙемдең коллегаларым - автоһәүәҫкәрҙәрҙе бер аҙ ғына шаяртып, уларға ЮХХДИ хеҙмәткәрҙәренән ҡотолоуҙың бер нисә ысулып һанап китмәксе булам.