Фекереңде белдереү менән мәғлүмәт биреү тигән төшөнсәләр буталып китте бөгөн. Буталып киттеме, әллә быларҙың беренсеһе бөтөнләй булманыламы?

Бөгөнгө ҡунағыбыҙ, Ырымбур егете Вячеслав Чернев, донъялағы 9 телде юғары кимәлдә белә, 30 телдә иркен аралаша ала. Әле ул Варшава университетының төрки телдәр кафедраһында докторантурала уҡый. Урындағы халыҡ уларҙың телен һыу кеүек эскән егеттең Рәсәйҙә тыуып үҫкәненә ышанмай, поляк тип уйлай, имеш. Хәйер, уның башҡортса һөйләшеү кимәле лә һәр башҡорттоң танауына сиртерлек. Ул тап-таҙа, бер ниндәй урыҫ һүҙе ҡушмай һөйләшә башҡортса. Шулай итеп, бөгөн беҙ ысын мәғәнәһендә полиглот Вячеслав ЧЕРНЕВ менән әңгәмәләшәбеҙ.

Уны тамашасы "Яратам", "Юлдар саҡыра", "Өсөнсө көн тоташ ҡар яуа", "Һиңә барам", "Үҙ яғыма ҡайтһам" йырҙары аша яҡшы белә. Үҙенсәлекле моң эйәһе, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Рәис ВӘҒИЗОВ көҙ миҙгелендә 75 йәшлек юбилейын ҡаршылай.

Өфөлә "Туғанлыҡ" Төрки телле театрҙарҙың VI халыҡ-ара фестивале үҙенең еңеүселәрен билдәләне. Баш ҡалала бер аҙна дауамында хакимлыҡ иткән үҙенсәлекле мәҙәни сара ваҡытында тамашасылар Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Әзербайжан, шулай уҡ Ҡабарҙы-Балҡар, Хакасия, Сыуашстан, Дағстан, Татарстан һәм Башҡортостандың алдынғы театрҙары менән таныша алды.

Төрки халыҡтарҙың барыһында ла тигәндәй ат культы бар. Был хайуан образ кимәленә күтәрелеп, уларҙың ауыҙ-тел ижадын, риүәйәттәрен, мифологик ҡомартҡыларын, тарихтарын биҙәп килә. Йылҡының тәү килеп сығышын һәр халыҡ үҙенсә дәлилләй. Мәҫәлән, беҙҙең тәүге йылҡылар Йылҡысыҡҡан күленән күтәрелә. Уларҙы ҡанатлы толпар Аҡбуҙат эйәртеп алып сыға. Төркмәндәрҙә тәүге ат шулай уҡ ҡанатлы була һәм ул диңгеҙҙән сыға. Ғәрәптәрҙә тәүге атты Аллаһы Тәғәлә донъяға ярата ла: "Һинең менән был донъяла бер хайуан да сағыша алмаясаҡ, сөнки был ерҙең бар байлыҡтары һинең ике күҙ араңда ятасаҡ. Ҡайҙа ла бәхетле булырһың, ҡайҙа ла һине яратырҙар, сөнки һиндә был донъя хужаһының һөйөүе ята", - тип әйтә, имеш.
Ҡасандыр ир-егеттең, ир-егеттең генә түгел, һәр башҡорттоң ғаилә ағзаһылай булған йылҡы малы бер арауыҡ йылдар артыҡ ныҡ кәметелеп, хатта күҙ алдынан юғалып торғандай булды. Ярай әле, бәхеткә күрә, һуңғы йылдарҙа халҡыбыҙҙың үҙ асылына йөҙ бороуы уңайынанмы, ауылдарҙа йылҡы һаны артты. Бөгөн инде фермерлыҡ әүҙемләшеп, өйөр-өйөр йылҡы үрсеткән, тиҫтәләп мал тотоп, ҡымыҙ менән сауҙа иткәндәр пәйҙә булды. Эйе, беҙ әле был малды ҡабаттан өйрәнеп, уға ҡабаттан яҡынайырға, ышанысын яуларға тырышып ятабыҙ. Тик һаман да уға бары тик мал итеп кенә ҡарайбыҙ. Ә бит, асылда, ат башҡорт өсөн мал ғына булмаған. Ат менән кеше араһындағы бәйләнеш күпкә тәрәнерәк, көслөрәк һәм мөғжизәлерәк булған. Һәм тап бына ошо ҡыҙыҡлы һорауҙарға яуап табыу өсөн беҙ һөйләшеүгә Башҡортостандың атҡаҙанған артисы, тәүге башҡорт циркындағы джигитовкаға нигеҙ һалыусы Миҙхәт Сәйфулла улы СОЛТАНГӘРӘЕВты саҡырҙыҡ.

Тел - кешелектең, барса халыҡтың ҡиммәтле ҡомартҡыһы ла, халыҡ мәҙәниәтенең меңйыллыҡ тәжрибә һандығы ла. Тел тураһында хәстәрлек, уны һаҡлау һәм үҫтереү - был теге йәки был этник төркөмдөң милли үҙаңын билдәләүсе үҙенсәлекле лакмус ҡағыҙы. Әйтелгәндәрҙе дәлилләү өсөн Башҡортостан Республикаһы йәмәғәт берекмәләренең Үҙәк дәүләт архивында һаҡланған бер нисә документ килтерәм.

Гәзиттең үткән 36-сы һанында "Әйт, тиһәгеҙ…" рубрикаһында баҫылған һөйләшеүҙе дауам итәйек әле. Бөгөн "уҡытыусы" һүҙен ишетһәң, күҙ алдында иң элек ҡатын-ҡыҙ образы пәйҙә була. Ә беренсе уҡытыусының ир-ат затынан булыу мөмкинлеге хатта уйға ла килмәй. Ысынлап та, беҙҙең мәктәптәребеҙҙә әле лә эшләп йөрөгән ир уҡытыусыларҙы динозаврҙарға ғына тиңләп булалыр. Мин бына ошо хәл менән бер нисек тә килешмәйем.

Башҡорт теле - минең әсә телем, уны мин бишектән ишетеп, белеп, яратып, һөйләшеп үҫтем. Хәҙерге йәштәр, урыҫ милләтле кеше нисек башҡорт телендә һөйләшеп үҫкән ул, тип аптырар ҙа кеүек. Дөрөҫөн әйткәндә, минең башҡорт әсәйемдең телен дә, урыҫ атайымдың телен дә берҙәй хөрмәт итеп, ике телде лә яҡшы белеп үҫеүем атайымдың ҡаҙанышы. Ул үҙе башҡорттарҙы, башҡорт мәҙәниәтен бик ныҡ хөрмәт иткән кеше булараҡ, әсәйемә: "Балаларҙың теле башҡорт телендә асылһын, рус телен һуңынан да өйрәнерҙәр", - тип, беҙгә әсә телендә һөйләшеү мөмкинлеген биргән. Ҡала балаһы булһам да, өйҙә гел башҡортса һөйләшеп үҫтем, атайым да телде беҙҙең менән бергә өйрәнде. Өләсәйем килһә, ул русса белмәгәс, гел башҡорт телендә аралаша торғайныҡ. Шуға ла башҡорт телен өйрәтеп, башҡорт мәҙәниәте донъяһына ылыҡтырып, уға һөйөү тәрбиәләп үҫтергән атай-әсәйемә бик рәхмәтлемен.

Өфөлә "Туғанлыҡ" VI Төрки телле театрҙарҙың халыҡ-ара фестивале асылды. Ҡунаҡтар милли батырыбыҙ Салауат Юлаевтың һәйкәленә сәскәләр һалды. Артабан мәҙәни сара М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры алдындағы майҙанда дауам итте. Ҡунаҡтар өсөн Театр урамында, театр алдындағы майҙанда матур тамаша ойошторолдо.

Алғыштарға күмелде Бөрйән балы, балҡыштарға сумды Арғыҙма - шаулап үтте, гөрләп үтте өсөнсө Халыҡ-ара "Бөрйән балы - башҡорт даны!" этнофестивале. Иртә менән Бал байрамы үтәсәк Арғыҙма яланы күс айырған умартаны хәтерләтте: кеме тирмәһендә һуңғы эштәрен барлай, кеме ҡортсолар төйәк иткән урында бал һайлай, кеме ярыштарға әҙерләнә, кеме көҙгө сыуаҡ иртәнең хозурлығын татып кинәнә.

Хәҙерге фәнни медицинаның тамырҙары күп быуатлыҡ халыҡ тәжрибәһенә барып тоташа. Ошо ғилем сығанағынан рәсми медицинаға нигеҙ һалыусы Гиппократ, Гален, Әбүғалисина (Ибн Сина) һ.б. белем эстәй. Минераль сығанаҡтар, батҡаҡ менән дауалау, термаль газдар һәм быу, ҡымыҙ, дарыу үләндәре урындағы халыҡ тарафынан быуаттар буйы ҡулланыла. Тәҡдим ителгән мәҡәләлә ошо хаҡта һүҙ алып барыласаҡ.

Мин күп балалы ғаиләлә тыуып үҫтем. Атайым Бөйөк Ватан һуғышында, Башҡорт кавалерия дивизияһы составында оҙон яу юлы үткән кеше ине. Һуғыштан ҡайтҡас, ғүмере буйы урман ҡырҡыу эштәре менән мәшғүл булды, әсәйем менән күпләп мал-тыуар аҫырап, матур итеп донъя көттөләр. Тәртипле, белемле балалар тәрбиәләү - уларҙың төп бурысы ине.

Социаль селтәрҙәрҙә башҡорт телен уҡытыу менән бәйле әсенеүле фекерҙәремде яҙғандан һуң миңә ҡайһы бер рус телле уҡыусыларым тарафынан тәнҡит уҡтары яуҙы. Шуныһы үкенесле: улар араһында ижадымды уҡыусылар, үҙҙәрен күреп белмәһәм дә, мин ихтирам иткән кешеләр ҙә булды. Бер ваҡытта ла кешеләрҙе милләтенә ҡарап айырманым, һеҙ кем: русмы, татармы, бүрәтме, йәһүдме - минең өсөн барыбер. Тәү сиратта, һеҙ минең өсөн - үҙ ҡиммәттәре һәм тарихы булған кешеләр. Бынан тыш, мин ислам динендәмен, ә диндә барыһы ла тиң, берәү ҙә расаға йәки милләткә бүленмәй.

Баш ҡаланың 79-сы мәктәбендә башланғыс синыфтарға белем биреүсе тәжрибәле уҡытыусы Гүзәл КӘРИМОВА менән әңгәмәләшбеҙ:

Һеҙ дәүләт теле булараҡ башҡорт телен уҡытыу яҡлы. Бының сәбәптәрен телде уҡытырға теләмәгәндәр ҙә ҡабул итерлек кимәлдә нисек аңлатырһығыҙ?

- Минеңсә, дәүләт теле булараҡ башҡорт телен уҡытыуҙың бик күп ыңғай яҡтары бар. Беренсенән, башҡорт телен дәүләт кимәлендә өйрәнеү башҡорттарҙа үҙ-үҙендә ышаныс тыуҙырҙы, улар бер кемдән дә ҡурҡмай, оялмай, үҙ телендә һөйләшә башланы. Дөрөҫөн әйткәндә, уға тиклем ике башҡорт урамда, транспортта үҙ-ара туған телдә аралашырға тартына ине бит. Икенсенән, башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыу индерелгәнгә тиклем атай-әсәй туған телде уҡытыуға битарафыраҡ булды, сөнки, сер түгел, бындай төркөмдәрҙәге балаларға бер аҙ ҡырыныраҡ, кәмһетеберәк ҡаранылар.

Ун биш йыл элек БР Дәүләт Йыйылышы-Ҡоролтай депутаты булараҡ, Башҡортостан Республикаһы мәктәптәрендә башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәнеүҙе индерергә тәҡдим итеүселәрҙең береһе булдым. Шуға ла бөгөн башҡорт теле тирәләй барған шау-шыуҙар мине лә борсой.

Өфөнөң "Мираҫ" йыр һәм бейеү фольклор ансамбле сит илдән гастролдәрҙән ҡайтты. Алдан "Башинформ" агентлығы хәбәр итеүенсә, коллектив Венгрияла "Summerfest" халыҡ-ара фольклор фестивалендә Рәсәй Федерацияһы һәм Башҡортостан Республикаһының традицион мәҙәниәте менән таныштырҙы. Өфө артистарына маҡтаулы бурысты Поленов исемендәге Рәсәй дәүләт халыҡ ижады йорто йөкмәтте.

Башҡорт халҡының күпләп йәшәгән төбәгендә бөгөн дә беҙ тулыһынса аңлап етмәгән урындар бар әле. Шуларҙың береһе булып Арҡайым ҡаласығы иҫәпләнә. Әлбиттә, был ҡаласыҡ тураһында күп яҙылған, ул төрлө яҡлап өйрәнелгән, уның тураһында байтаҡ мәғлүмәт тупланған. Ә шулай ҙа Арҡайым һаман да үҙ серҙәрен тулыһынса асырға ашыҡмай, буғай. Ә был ҡаласыҡтың баһаһы шунда: ул ғалимдарҙы тарихҡа яңыса ҡараш менән ҡарарға мәжбүр итә.

Баймаҡ районы Темәс ауылы егете, "Далан" фольклор-эстрада төркөмө ҡурайсыһы, Х. Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы артисы Илнур ҺИБӘТУЛЛИН башҡорт сәнғәтенә Хәмит сәсән, Әҙһәм Исҡужин, Юлай Ғәйнетдинов кеүек шәхестәр биргән данлы аранан. Бер нисә һорау биреп, талантлы ҡурайсының ижадханаһына күҙ һалып алайыҡ әле.

Беренсе сентябрь бала саҡтың оло бер һынылышы, шатлыҡлы ваҡиғаһы булып һәр кемдең хәтерендә ҡалалыр. Шул көн яҡынлашҡан һайын, минең дә тәүге мәртәбә мәктәп ишеген үрелеп асып, беренсе синыфҡа уҡырға килгәнем бөгөнгөләй булып күҙ алдыма баҫа. Инде ярты быуаттан ашыу ғүмер кисергән, байтаҡ ҡына тормош әсе-сөсөһөн татыған кеше күҙлегенән сығып, һәммәбеҙҙең күңеленә яҡын булып киткән ошо датаға бәйләнешле юҫыҡта фекер йөрөтөп алыу зарурлығын тоям.

Күренекле рус яҙыусыһы Глеб Иванович Успенский (1843-1902), "Русские ведомости" гәзите хеҙмәткәре булараҡ, 1889 йылда Ырымбурҙан Өфөгә саҡлы юл үтә һәм Рәсәйҙең үҙәк губерналарынан Башҡортостанға күсеп килеүсе урыҫ крәҫтиәндәренең көнкүрешен өйрәнә. Әммә Башҡортостанда булыу һәм башҡорттарҙың хәлен белеү унда сикһеҙ ауыр тойғо ҡалдыра. Ул башҡорт ерҙәрен йыртҡыстарса талауҙы үҙе күреп ышана. Яҙыусының "Ырымбурҙан Өфөгә саҡлы" ("От Оренбурга до Уфы") исеме аҫтындағы яҙмалары ошо хаҡта. Әйткәндәй, Глеб Успенскийҙың был әҫәрендә әсенеп әйтелгән "Бөлөрһөң дә башҡорт, бөлөрһөң! Башҡорт тигәнең һис шикһеҙ бөлөр инде!" - тигән һүҙҙәрен башҡорт халҡының тиҙ арала юҡҡа сығыуы хаҡында әйткән, тип уйлаусылар бар. Әммә демократик ҡарашлы яҙыусы башҡорт халҡын бөлгөнлөккә төшөрөүсе сәбәптәр тураһында яҙа һәм илдең алдынғы ҡарашлы зыялыларын башҡортто был афәттән ҡотҡарырға, ерен талауҙы туҡтаттырырға, ярҙам итергә саҡыра, сөнки, бөйөк яҙыусының фекеренсә, башҡорт халҡы ерһеҙ ҡалһа, ысынлап та, бөлгөнлөккә төшәсәк.
Әҫәрҙән өҙөктәр тәҡдим итәбеҙ.