"Киске Өфө" гәзитенең "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө менән берлектә иғлан иткән "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына сираттағы уҡыусыбыҙ ҡушылды. Ришат Зәйнәғәбдинов Ризаитдин Фәхретдиновтың "Нәсихәттәр" китабын уҡырға тәҡдим итә.

Бөтә донъяла, төрлө ил ҡәүемдәрендә ижтимағи тормошҡа, көнитмешкә, шәхси сифаттарға, әхлаҡ-әҙәпкә бәйле меңәр йылдар буйына ҡулланылған, йола-ҡағиҙәгә әйләнгән эш-ҡылыҡ тәртиптәре, ғөрөф-ғәҙәттәр, аманаттар бар. Улар оҙайлы ваҡыт ҡат-ҡат hыналып, күп ҡабатланып, ырыу, йәмғиәт ағзаларының ғәҙәтенә кергән. Йәшәйешкә ҡағылған, кешеләрҙең холҡон, үҙ-ара мөнәсәбәттәрен көйләүгә ҡоролған йола-ҡағиҙәләр араһында тыйыу, әйтәйек, берәй эш-ҡылыҡҡа рөхсәт бирмәү, уны туҡтатыу, ғәмәлгә ашырмау, бәғзе теләккә, хис-тойғоға, кисереш-ярhыуға, тотанаҡhыҙлыҡҡа, тәртипhеҙлеккә ирек ҡуймау кеүек ғәҙәттәр ҙә бар.

Түбәтәй һәм бәләкәй ҡалпаҡ

Бөгөнгө көндә, заманса кейем милли традицияларыбыҙҙы еңеп алып бара, тип уйлаһаҡ та, ҡайһы бер кейем өлгөләре халыҡ араһында бик популяр булып ҡала килә. Иң йыш кейелгән, барыһына ла билдәле баш кейеме - ул түбәтәй. Борон ир балалар уны атлап өйрәнгәнгә тиклем үк кейә башлаған һәм аҙаҡ ғүмере буйы кейгән.

Гел генә бер юлдан йөрөүселәр башҡа юл барлығын шәйләмәүсән. Үҙ юлын ғына иң тураһы, иң дөрөҫө тип һанай ундайҙар. Уларҙан айырмалы, икенсерәк тәбиғәтле кешеләр артҡа сигенеүҙе лә, ҡырҡа боролош яһауҙы ла, икеләнеүҙе лә маҡсатҡа илткән юл тип ҡабул итә. Уларға юл түгел, ә тотҡан йүнәлеш ҡиммәт. Әле беҙ һанап үткән кешеләрҙең тәүгеләрен тимер юл буйлап елдереүсе поезд итеп, икенселәрен вертолет итеп күҙ алдына килтереп ҡарайыҡ. Поезд алға вертолеттан шәберәк елдерергә лә мөмкин, әммә тимер юлда тығын барлыҡҡа килһә, юл өҙөлһә, ул мотлаҡ хәрәкәтһеҙ ҡаласаҡ. Яңы юлға төшөү өсөн уға оҙайлы адаптация үтергә тура киләсәк. Ә вертолет өсөн юл өҙөлөү бөтөнләй ҡурҡыныс түгел. Ул башы һуҡҡан яҡҡа осоп китә. Был сағыштырыуыбыҙ фекер юғарылығы тураһында. Урынлымы, урынһыҙмы - үҙегеҙ ҡарағыҙ. Ә бөгөнгө ҡунағыбыҙ борма юлдарҙы, бәлки, вертолет һымаҡ еңел дә үтмәйҙер. Сөнки ул бик ауыр юл һайлаған. Фекер юғарылығы мөмкинлек бирһә лә, оса алһа ла, ул ерҙәгеләрҙең проблемаларын хәл итә, ерҙәгеләр араһында йөрөй. Ул поезд һымаҡ шәп тә йөрөмәйҙер, әммә, ундайҙарҙы, бөгөнгө ҡунағыбыҙ һымаҡ кешеләрҙе, ғәҙәттә, юлһыҙ ерҙә үҙ һуҡмағын ярыусы, тиҙәр. Роберт әле яңыраҡ ғына "Айыҡ Башҡортостан" төбәк йәмәғәт ойошмаһын ойоштороусыларҙың - республикала айыҡлыҡ хәрәкәтен башлаусыларҙың береһе булараҡ хайран итһә, бөгөн иһә Башҡортостанда воркаут (воркаут (ингл.) - турникта ҡалҡыныуҙы, күтәрелеүҙе аңлатҡан спорт төрө) хәрәкәтен популярлаштырыуы менән тағы бер һоҡландыра. Геройыбыҙҙы, Роберт ДӘҮЛӘТШИНды, хәҙер республикала күптәр белә, таный. Роберт был юлы беҙгә бөгөнгө эшмәкәрлеге, айыҡ, сәләмәт тормош яҡлы йәштәр тураһында һөйләйәсәк.

Ф. Мостафина исемендәге 20-се ҡала башҡорт гимназияһы 1970 йылда Өфө ҡалаһында беренсе башҡорт мәктәбе булараҡ асыла. Баш ҡалала йәшәгән милләттәштәрҙең балалары туған телен үҙләштерһен, мәҙәниәтен белһен, башҡорт мөхитендә аралашып үҫһен, тигән ниәттә булдырылған мәктәп 1992 йылда гимназия статусын ала. 1999 йылдан Фатима Мостафина исемен йөрөтә башлай.

Райондарҙа ғына түгел, ҡалаларҙа ла, төрки халыҡтары йәшәгән сит илдәрҙә лә һабантуйҙар гөрләй. Был байрамдар халҡыбыҙҙың йолаларын һаҡларға, иҫкә төшөрөргә тырышыу сараһы булараҡ, күңелде кинәндерә, әлбиттә, әммә уның төп тәғәйенләнешен юғалтҡан байрам-шоу булып ҡына ҡалыуы күңелде ҡыра...

"Киске Өфө" гәзитенең "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө менән берлектә иғлан иткән "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына ҡушылып, Ҡол Ғәлиҙең "Ҡиссаи Йософ" китабын уҡырға тәҡдим итәм.

Бөтә донъяла, төрлө ил ҡәүемдәрендә ижтимағи тормошҡа, көнитмешкә, шәхси сифаттарға, әхлаҡ-әҙәпкә бәйле меңәр йылдар буйына ҡулланылған, йола-ҡағиҙәгә әйләнгән эш-ҡылыҡ тәртиптәре, ғөрөф-ғәҙәттәр, аманаттар бар. Улар оҙайлы ваҡыт ҡат-ҡат hыналып, күп ҡабатланып, ырыу, йәмғиәт ағзаларының ғәҙәтенә кергән. Йәшәйешкә ҡағылған, кешеләрҙең холҡон, үҙ-ара мөнәсәбәттәрен көйләүгә ҡоролған йола-ҡағиҙәләр араһында тыйыу, әйтәйек, берәй эш-ҡылыҡҡа рөхсәт бирмәү, уны туҡтатыу, ғәмәлгә ашырмау, бәғзе теләккә, хис-тойғоға, кисереш-ярhыуға, тотанаҡhыҙлыҡҡа, тәртипhеҙлеккә ирек ҡуймау кеүек ғәҙәттәр ҙә бар.

БҮРЕКТӘР

Көн-төн эштә йөрөгәнгә, йәйәү йөрөүгә ҡарағанда, һыбай йөрөүҙе хуп күргәнгә, башҡорт ирҙәрендә башын ел-һыуыҡтан һаҡлау мохтажлығы ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡына ҡарағанда нығыраҡ булған. Шуға ла, ҡатын-ҡыҙҙарҙың байрам баш кейемдәре, биҙәүестәре күп, ә ирҙәрҙә көндәлек баш кейемдәре төрө күберәк.

Һуңғы йылдарҙа республикабыҙҙа йәштәрҙе спортҡа, сәләмәт йәшәү рәүешенә ылыҡтырыуҙың әүҙемләшеүе һәм уларҙың үҙҙәренең дә был өлкәлә ярайһы уңыштар яулауы күҙгә салына. Ошо арала был матур күренешкә тағы ла бер сағыу бит өҫтәлергә тора: баш ҡалаға Башҡортостанда грэпплинг көрәше Федерацияһын асыу мәсьәләләре тураһында һөйләшеү өсөн ҡатнаш алыш төрҙәре һәм панкратион буйынса спорт мастеры, Рәсәй һәм Халыҡ-ара турнирҙар чемпионы Илфат ӘМИРОВ килде. Белеүебеҙсә, Илфат ММА буйынса "Курск - 2014" - Халыҡ-ара, "Спецназ хәтере" бөтә Рәсәй турнирҙары еңеүсеһе, грэпплинг буйынса Мәскәү беренселегендә - беренсе, "Moscow Open" BJJ чемпионатында икенсе урын һәм башҡа еңеүҙәр яулаусы. Ул грэпплинг федерацияһының "Тархан" һуғышсылар командаһы етәксеһе, грэпплинг буйынса спорт мастеры, Халыҡ-ара һәм региональ турнирҙар еңеүсеһе, БР чемпионы Динар АҠМЫРҘИН менән республикабыҙҙың ҡала һәм райондары буйлап йөрөнө, йәштәр менән осрашты, урындарҙа турнирҙар үткәрҙе. Спортсылар "Киске Өфө" редакцияһына ла килеп, уй-фекерҙәре менән бүлешеп китергә ваҡыт тапты.

Ошо көндәрҙә БР Мәҙәниәт министрлығы, Республика халыҡ ижады үҙәге һәм Ҡырмыҫҡалы районы хакимиәте халҡыбыҙҙың онотола башлаған атлы һәм йәйәүле уйындарын тергеҙеү, пропагандалау маҡсатында Ҡырмыҫҡалы районының Тауһеңер ауылы янында тәүге тапҡыр "Уйын" Республика халыҡ байрамы ойошторҙо.

Яҡын ғына туған бер инәйемә шылтыратып, хәл белештем. Һикһәнгә аяҡ баҫҡан тимәҫһең, яҡшы ишетә, аңы теүәл, бөтәһен дә белә йәки белергә теләй. Минең ғәҙәттәгесә хәл-әхүәл һорашыуыма ҡаршы ризаһыҙ ғына итеп: "Беҙҙең хәл ней, шул инде..." - тип әйтеп бөтөрөлмәгән яуап ҡалдырҙы. Уның был хәбәрен аңламағанға һалышып, үткәреп ебәрҙем. Тик артабан һөйләшеү әҙәмсә ялғанманы, мин нимә тип кенә һүҙ башлаһам да, инәйем "Бына былар..." тип, өйҙәгеләрен яманлауға күсте лә китте, күсте лә китте. Бәлки, ыңғайына ҡуйып, һөйләтеп тә алыр инем, "быларҙың" уның яҡындары икәнен дә, уларҙың ғәйепһеҙ икәнен дә беләм шул. Бына шундай булып ҡартайҙы инәйем. Ә элек улай түгел ине...

Йыл һайын ер-һыу ҡороп, сәсеү мәле етһә, ер кешеһе булғанғанмы икән, һабан иҫкә килә лә төшә. Заманында ауыл еренең төп эш ҡоралдарының береһе ине бит ул. Ҡыҙғанысҡа күрә, бөгөн ул үтә лә һирәк ҡулланыла, әлегә һүрәттәре гәзит-журналдарҙа күренгеләй, ниндәйерәк ҡулайлама икәнлеге аңлатмалы һүҙлектәрҙә лә бар барлыҡҡа.

"Киске Өфө" гәзитенең шул яғы бигерәк тә оҡшай: унда төрлө дәрәжәләге, төрлө һөнәрҙәге кешеләр сығыш яһай, ул ысын мәғәнәһендә фекер алышыуҙар майҙансығы. Ҡайһы бер фекерҙәр менән бөтөнләй килешмәҫкә лә мөмкинһең, әммә ул барыбер һине уйландыра, яңы һығымталар яһата.

Башҡорт дәүләт университетының Сибай институтында уҡыу йылы аҙағында студенттарҙың, уҡытыусыларҙың бар өлкәләге уңыштарын барлап, яуаплы имтихандар алдынан һәр кемгә матур кәйеф бүләк иткән һабантуй үткәреү матур йолаға әйләнгән. Был юлы байрам институттың 25 йыллыҡ юбилейына арналды.

Бөтә донъяла, төрлө ил ҡәүемдәрендә ижтимағи тормошҡа, көнитмешкә, шәхси сифаттарға, әхлаҡ-әҙәпкә бәйле меңәр йылдар буйына ҡулланылған, йола-ҡағиҙәгә әйләнгән эш-ҡылыҡ тәртиптәре, ғөрөф-ғәҙәттәр, аманаттар бар. Улар оҙайлы ваҡыт ҡат-ҡат hыналып, күп ҡабатланып, ырыу, йәмғиәт ағзаларының ғәҙәтенә кергән. Йәшәйешкә ҡағылған, кешеләрҙең холҡон, үҙ-ара мөнәсәбәттәрен көйләүгә ҡоролған йола-ҡағиҙәләр араһында тыйыу, әйтәйек, берәй эш-ҡылыҡҡа рөхсәт бирмәү, уны туҡтатыу, ғәмәлгә ашырмау, бәғзе теләккә, хис-тойғоға, кисереш-ярhыуға, тотанаҡhыҙлыҡҡа, тәртипhеҙлеккә ирек ҡуймау кеүек ғәҙәттәр ҙә бар.

Бөгөн республикала иң әүҙем йәмәғәт эштәре алып барыусылар - улар ағинәйҙәр. Аҙна һайын уларҙың ниндәйҙер бер төбәктә олоғара саралар үткәргәнен ишетергә лә, барып күрергә лә тура килә. Ә инде тауышһыҙ башҡарғандарын, район-ауылдарҙа алып барған тәрбиә эштәрен һанап бөтөрлөк тә түгел.

Ҡолаҡсын һәм көләпәрә

Башҡорт ирҙәр баш кейемдәре иҫ киткес күп төрлө, бихисаплығы менән хатта ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы менән ярыша ала. 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан башҡорттар төшөрөлгән француз һәм рус рәссамдарының һүрәттәрендә генә лә бик күп төрлө баш кейемдәрен күрергә мөмкин, уларҙың ҡайһы берҙәренең исемдәре лә билдәһеҙ.
Башҡорт баш кейемдәренең төп үҙенсәлеге - уларҙың ҡалҡыу булыуы. "...Башҡорттарҙы баш кейемдәре буйынса бер күреүҙән танып була. Ул кеглгә оҡшаған, әммә бигүк осло түгел, бейеклеге бер ҡарыш..." тип яҙа этнограф һәм тарихсы И.Г. Георги (1729-1802). "Уларҙың формаһы сәйер, ҡанаттары һәм елкәне ҡаплаған ҡойроғо бар", тип яҙа В.М. Черемшанский. Ул сәйер баш кейемдәре - ҡолаҡсын һәм көләпәрә. Ҡойроҡ, тип, ул йәнлек ҡойроғон түгел, ә баш кейеменең ҡойроғон атаған. Рустар был баш кейемдәрен малахай тип йөрөтә.

Бөгөн беҙҙә ҡунаҡта - иҡтисадсы, бөтә Рәсәйҙә үҙенең "шайморатиктар" тип аталған тауар талондары менән билдәлелек яулаған Рөстәм Дәүләтбаев. Рөстәм Хәйбулла улы ХХ быуат башы немец иҡтисадсыһы Йохан Сильвио Геззелдең "Ирекле аҡса" теорияһын Рәсәйҙә, хатта донъяла ла беренсе булып тормошҡа ашыра алған белгес. Быға тиклем Геззель теорияһы утопия тип иҫәпләнгән була. Ул теория, уйлап сығарылғандан һуң 100 йыл үткәс, башҡорт егете Рөстәм Дәүләтбаевты илһамландыра. Һөҙөмтәлә, уның Ҡырмыҫҡалы районы Шайморатов ауылында атҡарылған "иҡтисади мөғжизә" тип аталған тәжрибәһе үҙенең ғәмәлгә яраҡлы икәнлеген дәлилләй. Хәҙер "шайморатиктар" феномены менән Рәсәйҙең бик күп төбәктәрендә ҡыҙыҡһыналар. Башҡортостандағы был уникаль күренеште өйрәнергә, Рөстәм Дәүләтбаев менән әңгәмәләшергә, тип, ике йыл элек Санкт-Петербург Аграр университеты ректоры Виктор Алексеевич Ефимов Ҡырмыҫҡалы районына килгәйне. Профессор менән әңгәмәне гәзитебеҙҙең бер һанында яҙып сыҡҡайныҡ инде. Ә шулай ҙа, "шайморатиктар" тигән тауар талондары ни яғы менән үҙенсәлекле һәм ҡыҙыҡлы? Рөстәм ДӘҮЛӘТБАЕВ менән шул хаҡта әңгәмә ҡорабыҙ.

Бөтә донъяға билдәле офтальмолог, профессор Эрнст Мулдашевтың "От кого мы произошли?" китабын уҡып сыҡҡандан һуң тыуған фекерҙәрем менән уртаҡлашмаҡсымын.

Ғалим яҙыуынса, кешелек иң әүәл Тибетта барлыҡҡа килгән, шунан уның бер тармағы төньяҡҡа табан таралған (уларҙы автор палеосебер расаһы тип атай), ә инде ошо себер халыҡтарынан Урал-Алтай расаһы бүленеп сыҡҡан. Автор был расаға башҡорттарҙы ла индерә. Шунан һуң ғына ошо расаның көнбайыш тармағынан фин, татар, эстон, венгрҙар һ.б. халыҡтар барлыҡҡа килгән. Ниндәй боронғо бит беҙҙең ҡанбабалар!