ТӨРКСОЙ халыҡ-ара төрки мәҙәниәттәр ойошмаһының халыҡ музыка ҡоралдары оркестры составында Төрки илдәре бойондороҡһоҙлоғоноң 25 йыллығына арналған концертында ҡатнашып, тәжрибә туплап ҡайтҡан "Йатаған" этно-төркөмө етәксеһе Илдар ШАКИР менән түбәндәге әңгәмәбеҙ.

Әлеге гастролдәрҙән алған тәьҫораттарығыҙ ниндәй?

- "Урал моңо - 2016" Халыҡ-ара төрки йәштәренең музыкаль ижады конкурс-фестиваленең йомғаҡлау концертында ТӨРКСОЙ халыҡ-ара ойошмаһының баш режиссеры Арман Нурмөхәмәтов менән таныштыҡ һәм ул беҙгә хеҙмәттәшлек тәҡдим итте. Баҡтиһәң, Нью-Йорк ҡалаһында быйыл ТӨРКСОЙ ойошмаһының милли музыка ҡоралдары ансамбле булдырылған икән.

Гәзитебеҙҙең 45-cе һанында сәсәндәр хаҡында бәхәс ҡоро баҫылғандан һуң, үҙ фекерен белдереп шылтыратыусылар күп булды. Әлбиттә, "Ҡобайыр, эпос башҡарыусыларҙы "сәсән" тигән оло исем менән атап буламы?" тигән сығышыбыҙҙағы фекерҙәрҙе кемдер ҡабул итте, кемдер кире ҡаҡты. Шулай булырға тейеш тә, сөнки бәхәс булмаһа, хәҡиҡәт бит күңелдә ойотҡо булып ҡына йөрөүсән. Һәм беҙ, бәхәсте дауам итеп, ошо темаға түңәрәк ҡор ойошторҙоҡ. Һөйләшеүҙә этнограф Зәкирйән ӘМИНЕВ, яҙыусылар Әхмәр ҮТӘБАЙ, Мәүлит ЯМАЛЕТДИН, БР Республика халыҡ ижады үҙәге ҡарамағындағы Сәсәндәр үҙәге етәксеһе Нәфисә ТУЛЫБАЕВА ҡатнашты.

Ҡайһы бер йолалар, йәғни "Ҡарға туйы" тураһында

Төрлө халыҡтарҙа мәйетте ерләү төрлөсә башҡарыла. Беҙҙә ләхет алыу бар. Пермь башҡорттарындағы ерләү йолаһын тикшереүҙәр мәғлүмәттәре буйынса, мәҫәлән, ләхет таҡтаһы өҫтөнә артыш, мәйет аҫтына туйыҙ йә аҡбур һалғандар. Бында мәйет менән мөмкин тиклем ерҙе бысратмаҫҡа тырышыуҙы аңларға була. Ислам динендә былар юҡ, унда кәфенгә уралған мәйетте ләхет эсендәге ергә шул килеш ҡиблаға ҡаратып һалалар.

Ошо көндәрҙә миңә Ишембай районы Маҡар ауылында иҫ китмәле тәрән мәғәнәгә эйә булған бер сарала ҡатнашырға тура килде. Был ауылдағы байрамға барып эләгеүем осраҡлы түгел. Сөнки минең нәҫелем тамырҙары ошонда, Маҡарҙа. Гәрсә мин бында тыумаһам да, үҫмәһәм дә, мәктәбендә уҡымаһам да, миңә бик ҡәҙерле был донъяға Ҡарамышевтарҙы биргән яҡтар. Бик йөрәкһенеп, тулҡынланып йөрөп ҡайттым мин Маҡарҙан.

Ошо көндәрҙә Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты тарафынан Башҡортостан Республикаһы Милли музейының ҙур залында "Төп дөйөм белемде туған башҡорт телендә биреү проблемаһы"на арналған түңәрәк ҡор үткәрелде.

Башҡарма комитет аппаратының баш белгесе Рәйсә Күзбәкова әҙерләгән докладта был ҡорҙа барасаҡ һөйләшеү темаһына ишара яһалды: мәктәптәрҙә туған башҡорт телендә уҡытыу буйынса хәүефле хәлдәр бар һәм улар көндән-көн етди төҫ ала бара.

Ошо көндәрҙә Өфөлә Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге гимназия-интернатта яңы гимназистарҙы тәбрикләнеләр. Быйыл гимназист тигән ғорур исем йөрөү хоҡуғына кемдәр эйә булды икән? Беҙ буласаҡ музыканттар, инде үҙҙәре оло тормошҡа аяҡ баҫырға әҙерләнгән тәжрибәле гимназистар һәм уларҙың уҡытыусылары - остаздары менән яҡынданыраҡ танышырға булдыҡ.

Әрме сафында хеҙмәт иткән элекке һалдаттар йыш ҡына унда булған хәл-ваҡиға хаҡында бәйән итергә ярата. Ә хеҙмәткә бармағандар "тормош мәктәбе"ндә нисек ситтән тороп "уҡыу"ҙары менән маҡтана. Беҙҙең заманда хәл башҡасараҡ була торғайны. 18 йәше тулған егет өсөн ике йыл Тыуған илен һаҡлау мөҡәддәс бурыс ҡына түгел, ә үҙеңдең туғандарыңдың, яҡындарыңдың абруйын күтәреү ҙә ине. Хеҙмәткә алынмаған кешегә, нисектер, ышанмай ҡарайҙар төҫлө ине.

Театрына ҡарап, милләттең мәҙәниәт кимәле тураһында һүҙ йөрөтөргә мөмкин, тиҙәр. Был йәһәттән республикабыҙ тамашасылары бәхетле, һәр төбәктең үҙенең генә күҙ төбәп торған театры бар. Стәрлетамаҡ дәүләт башҡорт драма театры ла күптән инде тамашасының яратҡан мәҙәниәт усаҡтарының береһенә әүерелгән. Ошо көндәрҙә үҙенең 25 йыллыҡ юбилейын билдәләгән театр бөгөн ниндәй уйҙар менән йәшәй? Ошо хаҡта театрҙың художество етәксеһе, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Илһам РӘХИМОВ, Башҡортостандың халыҡ артисы Рафиға ҒӘЛИНА, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Азамат ХӘЛИЛОВ менән әңгәмәләшәбеҙ

Бөгөнгө етмеш һөнәрле ир-егет - Баймаҡ районы Ниғәмәт ауылында тыуып үҫеп, әлеге көндә Сибай ҡалаһында йәшәүсе, интернат-гимназияла уҡыусыларға физкультура серҙәрен төшөндөрөүсе уҡытыусы, тренер, көрәшсе Хөрмәт Зөбәйер улы Таһиров булыр. Гәзитебеҙҙең 46-сы һанында Күсәрбай Аҡсулпанов кубогына үткәрелгән республика мәргәндәре турниры тураһында яҙылған "Мәргән уҡсылар тағы майҙан тотто" исемле мәҡәләбеҙҙә алдағы һандарҙа Хөрмәт Зөбәйер улы менән әңгәмә вәғәҙәләгәйнек. Вәғәҙә - иман.

Бөгөнгө әңгәмәбеҙ геройы Шамил МОТАЛОВ һөнәре буйынса - геолог. Әлеге көндә ул төньяҡ баш ҡалала - Санкт-Петербургта эшләп йөрөй. Беҙ уны Өфөлә ялға ҡайтҡан сағында тап итеп, редакциябыҙға саҡырҙыҡ. Әңгәмәбеҙ, әлбиттә, Санкт-Петербургта уҡып һәм йәшәп ятҡан башҡорт йәштәренең тормошо, уй-фекерҙәре, пландары юҫығында барҙы.

Шамил, һинең республикабыҙҙың танылған геологы Минниәхмәт Ғилметдин улының ике туған ҡустыһы икәнеңде белеп ҡалдыҡ. Шундай ғалимдың туғанынан, әлбиттә, ни өсөн ошо һөнәрҙе һайланың, тип һорау урынһыҙҙыр, ләкин үҙеңдең яуабыңды ишетке килә...

- Дөрөҫөн әйткәндә, геологияға артыҡ ынтылышым юҡ ине, Минниәхмәт олатайым шылтыратып, имтихан алырға киләләр, яҡшы вуз, ҡыҙыҡлы специальностар бар, төплө белем бирәләр, теләгең булһа, имтихан тапшырып ҡара, тип, артыҡ ныҡышмай ғына тәҡдим итте.

Ырыуҙар, йәғни күп төрлөлөк феномены

Һәр бер халыҡтың генетик мәғлүмәтен ҡыҙ-ҡатындар йөрөтһә лә, генетик популяция ирҙәр арҡаһында ҡеүәт йыя. Шул уҡ ваҡытта ирҙәр аша күскән иң көслө үҙенсәлекте, генетик мәғлүмәтте ҡыҙ-ҡатындар үҙҙәрендә алып ҡала. Тап ошо рәүешле көсәйеү арҡаһында беҙҙең башҡорт халҡында биш антропологик тип формалашҡан. Быны 1967 йылда Мәскәү антропологы Мария Степановна Акимова иҫбат итеп: "Башҡорт халҡының генетик фонды төбәктә иң көслөһө, сөнки улар үҙҙәренең ата-олаталарының, сарматтарҙың, савроматтарҙың, уғыҙҙарҙың, ҡыпсаҡтарҙың һәм башҡаларҙың генофондын үҙҙәрендә берләштергән", - тип белдерҙе. Беҙҙең халыҡтың милләт булараҡ көсө лә тап ошонда, сөнки төрлө климат шарттарында йәшәгән төрлө халыҡтарҙың, ҡәбиләләрҙең генетик үҙенсәлектәре беҙҙең халыҡтың генофондын тәшкил итә.

3-8 сентябрҙә Ҡырғыҙстанда үткән Икенсе бөтә донъя күсмә халыҡтар уйындарында Башҡортостандан барған команда составында сығыш яһаусы Баймаҡ районы ылаҡ уйынсылары 8 команда араһынан 4-се урынға лайыҡ булғайны. Уйындарҙа Башҡортостан исеменән сығыш яһаусы көрәшселәр һәм уҡсылар тураһында бәйән иткәйнек инде, бөгөн ылаҡсылар тураһында һүҙ алып барасаҡбыҙ, ғөмүмән, ылаҡ уйыны менән танышасаҡбыҙ. Был уйындың тарихы, килеп сығышы, халҡыбыҙ тарихына бәйле булыу-булмау мәсьәләһе беҙҙе генә түгел, күптәрҙе ҡыҙыҡһындыралыр, тип ышанабыҙ. Әңгәмәселәребеҙ - билдәле көрәшсе, Баймаҡ ылаҡсыларының тренеры, "Баһадир" физкультура-һауыҡтырыу комплексы директоры Илшат ХӘМИТОВ һәм ылаҡ уйынында Башҡортостан исеменән сығыш яһаусы егеттәребеҙҙең береһе - Баймаҡ районы Темәс ауылынан Фуат ХАРИСОВ.

Халыҡ китап уҡымай, тигән һүҙҙәрҙе ҡалыплаштырып алдыҡ та, ҡайҙа ла шуны ҡабатлайбыҙ. Йәштәр интернетҡа, телевизорға ҡапланды, китапҡа иғтибар кәмене, тип тә өҫтәйбеҙ. Бының менән килешеп булмай барыбер ҙә. Китаптар һатып алған, почта аша яҙҙырған, китапханаларҙан сығышмаған, уҡығандары тураһында фекерләшергә, бәхәсләшергә яратҡан кешеләр бихисап.

Тик шуныһы: уҡырға яратыусылар барыһын да уҡымай, ә һайлап, оҡшағанын, кеше маҡтағанын, хисләндергән йәки тетрәндергәнен эҙләп алып уҡый. Йәки үҙҙәренең электән белгән авторҙарының әҫәрҙәрен яҡын күрә, башҡаларға кәңәш итә. Тимәк, ошоларҙан сығып, яҡшы әҫәр булғанда уҡыусы табыла, тигән һығымта яһарға була.

"Киске Өфө" гәзитенең "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө менән берлектә иғлан иткән "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына ҡушылған уҡыусыларыбыҙҙың тәҡдимдәрен һәр һанда күрһәтә киләбеҙ. Бөтәһе лә уҡырға тейешле китаптар исемлеге яйлап үҫә бара. Бөрйән районынан гәзит уҡыусыбыҙ Һәҙиә Баймырҙина "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһы исемлегендә Ғәли Ибраһимовтың "Кинйә" романы ла булырға тейеш, тип яҙа.

"Ауылдар бөтә, йәштәр ауыл ерендә ҡалмай, тип төшөнкөлөккә бирелгән кешеләрҙең фекере менән килешмәйем. Ауылдарҙың киләсәге ауыл халҡының үҙенә бәйле, һәр эштең башында ошонда йәшәгән халыҡ үҙе торорға тейеш, тип иҫәпләйем. Тәрбиә мәсьәләһен генә алайыҡ. Оло быуын кешеләре белә, элек балаларҙы һәм йәштәрҙе бөтә ауыл менән тәрбиәләй торғайнылар. Урамдың ыңғай тәрбиәһе ине ул. Беҙ был тәрбиәне норма итеп ҡабул итә, ололарҙан ояла торғайныҡ. Шуға беҙҙең быуын тәрбиәле, тәртипле булып үҫте. Шуға мин ауылдарыбыҙҙағы ағинәйҙәр, аҡһаҡалдар йәштәрҙе тәрбиәләү буйынса эш алып барырға тейеш, тип иҫәпләйем",- тигәйне Баймаҡ районында булған бер осрашыуҙа Ҡолсора ауылы биләмәһе башлығы Фәйрүзә Арғынбаева.

Бөгөн ҡайҙалыр нимәнеңдер ябылыуы йәки ҡыҫҡартыуҙар, бүлеүҙәр, сикләүҙәр ғәҙәти күренеш булып китте. Быларҙың барыһын да "оптималләштереү" һүҙенә бәйләйбеҙ һәм күп осраҡта, үҙебеҙгә ҡағылмаһа, артыҡ уйлап та бирмәйбеҙ. Сөнки уларҙың аңлатмаһы бар - кризис. Бына шундай күптәр "кризис" тип зарланған көндәрҙең береһендә, "Рәсәй-Башҡортостан" холдингының Милли тапшырыуҙар бүлеге һөйөнөслө яңылыҡ менән шылтыратты. Әүҙем үҫеш осорон кисереү генә түгел, тағы ла киңәйергә - тапшырыуҙар һанын арттырырға торалар. Федераль ДТРК-ның йөҙгә яҡын филиалдары араһында бары ике төбәктә генә милли тапшырыуҙар көн һайын эфирға сыҡһа, ошо көндәрҙә Башҡортостан шуларҙың өсөнсөһө булмаҡсы икән. Милли тапшырыуҙар бүлеге етәксеһе Уйылдан ҒӘлин беҙгә бына нимәләр тураһында һөйләне:

Был талант эйәһен башҡорт театрына тоғро, ихлас шәхес итеп беләбеҙ. Үткән быуатта уҡ ижад юлына баҫҡан, тап шул осорҙа тамашасы һөйөүен яулаған, сағыу ролдәре өсөн төрлө дәүләт наградаларына лайыҡ булған был ир уҙаманының хәҙерге заман театрында ла режиссерлыҡ идеялары, актерлыҡ оҫталығы ла ҙур һорау менән файҙаланыла, тамашасыһы ла тоғро уға һаман. Ҡыҫҡаһы, башҡорт театрын - унһыҙ, уны башҡорт театрынан тыш күҙ алдына ла килтереүе ҡыйын. М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрының художество етәксеһе, Башҡортостандың халыҡ, Рәсәйҙең атҡаҙанған артисы Олег ХАНОВ тураһында ине һүҙебеҙ. Ошо көндәрҙә 65 йәшлек юбилейын билдәләгән Олег Закир улының тағы бер үҙенсәлекле сифаты - уның менән төрлө темаларға оҙон-оҙаҡ итеп һөйләшергә була. Әммә был юлы беҙ уның менән уға тәғәйен ғүмер йомғағын һүтергә тырышып ҡараныҡ.

Ошо көндәрҙә Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының этнология бүлеге мөдире, танылған ғалим-антрополог Ринат Мөхәмәт улы Йосоповҡа 65 йәш тулған булыр ине. Әммә бынан биш йыл элек яуыз сир уны беҙҙең арабыҙҙан алып китте. Бөгөн беҙ уның тураһында яҡты иҫтәлектәр һаҡлайбыҙ, гәзитебеҙҙең яҡын дуҫы булыуы, үҙенең яңы фәнни асыштары хаҡында иң тәүҙә беҙҙең уҡыусыларыбыҙға еткерергә ашығыуы тураһында хөрмәт менән иҫкә алабыҙ.
Ринат Мөхәмәт улы шул тиклем ябай, инсафлы, ипле, баҫалҡы тәбиғәтле ине. Үҙенә күрә бер нәзәкәтлек менән уңайһыҙлана, тартына, ояла белеүе лә уның киң күңелле, ололарға - ололоҡло, кеселәргә кеселекле булыуы хаҡында һөйләй ине. Әммә үҙ фәнни дәлиленә, тарихи фактҡа бәйле бәхәстәрҙә ғалим ҡапыл икенсе кешегә әүерелгәндәй була ине. Был тәңгәлдә ул һис ҡасан да сигенә белмәне, тарихи ысынбарлыҡҡа бәйле үҙенең принципиаль ҡарашында ныҡ торҙо. Был осраҡта ла оппонентының күңелен уйлап, үҙ фекерен ипле генә аңлата белде. Уның тарих фәненә, антропологияға медицина институты аша килеүе лә үҙенә күрә бер мөғжизә, шуға күрәлер ҙә, уның кеше һөлдәләренә, баш һөйәктәренә бәйле ғилми аңлатмалары, дәлилдәре ерлекле, төплө, ышандырырлыҡ һәм кире ҡаҡҡыһыҙ. "Баш һөйәгенең теле булмай, әммә күп кенә ғилми асыштар яһарлыҡ, сер ишектәрен асырлыҡ тел асҡыстары була", тигәйне ул беҙҙең гәзиттә яһаған бер сығышында. Ғалим Ринат Йосопов ана шундай "сер ишектәрен асырлыҡ тел асҡыстарын" ҡалдырҙы беҙгә. Уның гәзитебеҙҙә баҫылған ҡайһы бер яҙмаларынан өҙөктәр тәҡдим итәбеҙ.

Үткән аҙнала Өфө ҡалаһының Мостай Кәрим исемендәге 158-се башҡорт гимназияһында Күсәрбай Аҡсулпанов исемендәге республика уҡсылар турниры үтте. Башҡорт уҡ-һаҙағын, традицион уҡтан атыусылар мәктәбен популярлаштырыу, милли кейемдәрҙе тергеҙеүҙе маҡсат иткән был сара "Мәргән уҡсы" фестивале сиктәрендә Башҡортостан йыйылма командаһын туплау маҡсатында ойошторолған ярыштарҙың береһе.

Торлаҡ төҙөү күләме буйынса уңышлы 10 төбәк иҫәбенә ингән эре ҡалалар өсөн "алданған өлөшсөләр" проблемаһы бөгөн дә көнүҙәк булып ҡала. Төҙөлөп ятҡан йортта фатир алырға ниәт итеп, мутлашыусылар ҡулына эләкмәҫ һәм алданыусылар исемлеген тулыландырмаҫ өсөн нимә белергә кәрәк?