Илдархан Мутин Минзәлә ҡалаһында 4 синыфлы училище тамамлай. 1909 йылда хәрби хеҙмәткә алынып, биш йыл буйы 12-се сик буйы бригадаһында хеҙмәт итә. Хәрби хеҙмәттән ҡайтҡас, мөғәллимлек итә, таможня ведомствоһында, артабан кооперация инструкторы булып эшләй. 1917 йылда И. Мутин Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәтенә ҡушылып китә. Тиҙҙән ул милли хәрәкәт лидерҙарының береһенә әүерелә. 1917 йылдың 20-27 июлендә Ырымбурҙа үткән тәүге Башҡорт ҡоролтайында, Шәриф Манатов, Зәки Вәлидиҙәр менән бергә милли хәрәкәттең идара органы - Башҡорт үҙәк шураһының башҡарма комитетына һайлана. Әйткәндәй, ошо осорҙа Илдархандың туғаны Ғариф Мутин да Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәтендә ҡатнаша. Ул да Башҡорт үҙәк шураһының башҡарма комитеты составына индерелә.

Башҡортостан Республикаһының 100 йыллыҡ юбилейын байрам итергә әҙерлек старт алған ағымдағы йылдың башҡорт халҡының рухи батшаһы, мәшһүр дин белгесе, философ, мәғрифәтсе-мөғәллим шәйех Зәйнулла ишан Рәсүлевтың баҡыйлыҡҡа күсеүенә 100 йыл тулыуын билдәләү менән башланып китеүе, йәғни быуатлыҡ ваҡиғаларҙың тап килеүе осраҡлы ғына күренеш түгел. Башҡортостан Диниә назараты ойошторолоуға ла быйыл 100 йыл тула...

Был һүрәткә ҡарап, күптәр, был балалар йә сәхнәгә сығырға әҙерләнеп ултыра, йә уңышлы сығыш яһағандан һуң, ял итәләр, тип әйтер ине. Әммә улар төптө генә яңылыша. Ә бына дөрөҫ яуапты күптәребеҙ бирә лә алмаҫ ине. Быны тикшереп ҡарауы ла ауыр түгел. Әйҙәгеҙ әле, мәҡәләне уҡыуҙы ошо урында туҡтатып, тағы бер тапҡыр һүрәткә күҙ һалайыҡ. Ысынлап та, милли кейем кейгән был балалар ҡайҙа һәм ни эшләп ултыралар икән?

Һуңғы йылдарҙа республикабыҙҙа туризмды үҫтереү буйынса күп кенә эштәр башҡарыла. Әммә турист маршруттары төҙөгәндә яуаплы ойошмалар һәм кешеләр ныҡ иғтибарлы булһындар, халҡыбыҙҙың тарихына, ер-һыу атамаларыбыҙға хилафлыҡ эшләмәһендәр ине, тигән теләк бар. Ә был теләк юҡтан ғына тыуманы, уның күҙгә күренеп торған сәбәптәре бар.

Өфөнөң "Шаяниум" шаяндар һәм тапҡырҙар конкурсының ойошторолоуына 15 йыл да булып киткән икән. Был юлы уның ҡатнашыусылары һәм көйәрмәндәре бәйгенең юбилейын билдәләне. Ярыш башында бөтәһе ҡырҡ ете команда ҡатнашһа, финал уйынында уларҙың ун бише үҙ-ара көс һынашты. Иң шаян, иң отҡор, иң мәрәкәсел команда Өфө ҡала мәҙәниәт һарайының тамаша залында һайланды.

Торғонлоҡ тип аталған теге йылдарҙа аҫыл асылынан ситләшә яҙҙы халҡыбыҙ. Хәҙер килеп ниндәй йәшәйеш ҡағиҙәләребеҙгә, йолаларыбыҙға, тәрбиә алымдарына йөҙ борорға кәрәк, тип иҫәпләйһегеҙ?

Ғәҙәттә, йырҙар ижад итеүсе композиторҙың исем-аты тыңлаусыларға бик билдәле лә булмай, йырҙың данын күберәк йырсы күтәрә. Был бигерәк тә һәүәҫкәр композиторҙарҙың ижадына хас күренеш. Әммә бөгөнгө ҡунағыбыҙҙың йырҙары ғына түгел, үҙе лә башҡорт эстрадаһында лайыҡлы урын алып тора. Һүҙебеҙ һәүәҫкәр композитор, автор-башҡарыусы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Флүрә ҮҘӘНБАЕВА тураһында. Уның йырҙарын Хәниә Фәрхи, Фирүзә Париж, Артур Ҡунаҡбаев, Римма Амангилдина, Венера Юлгилдина, Рәил Өмөтбаев, Радик Юлъяҡшин һәм башҡа популяр йырсылар башҡара.

Был юлы өс һорауыбыҙҙы яҙыусы Лира ЯҠШЫБАЕВАҒА йүнәлттек.

Башҡорттоң Табын ҡәбиләһе вәкилдәре бөгөн Учалы районының көньяғынан башлап, Ғафури, Ҡырмыҫҡалы, Архангел, Ауырғазы, Салауат, Дәүләкән, Балтас, Тәтешле, Яңауыл райондарында, Силәбе, Ырымбур, Һамар өлкәләрендә, Татарстан Республикаһында йәшәй. Табындарҙың ағасы - ҡарағас, ҡошо - ҡарағош, ораны - Салауат, тамғаһы тип һепертке иҫәпләнә. Быйыл Башҡортостандың 100 йыллығына ҡарата төрлө саралар ойошторола башланы һәм ошо уңайҙан ҡасандыр гөрләп күтәрелеп, бөгөн туҡталып ҡалған ырыуҙар хәрәкәте йыйындарын ҡабат уҙғарыуға тап Табын ҡәбиләһе башҡорттары юл асты. Бөгөн табындарҙың ҡор башы Нияз СӘЛИМОВ һәм яҙыусы, тарихсы Спартак ИЛЬЯСОВ менән әңгәмәләшәбеҙ.

Башҡортостан автономияһының ойошторолоу тарихы бер нисә этаптан тора. 1917 йылдың 15 ноябрендә Башҡортостан автономияһы иғлан ителә, шул уҡ йылдың декабрендә Ырымбурҙа үткән 3-сө Бөтә башҡорт ҡоролтайында раҫлана. 1918 йылда ул ғәмәлгә ашырыла. Ә инде 1919 йылдың 20 мартында ике яҡлы килешеү нигеҙендә Башҡортостан автономияһы совет власы тарафынан таныла.

Бөгөн йәмғиәттә үҫмерҙәр донъяһына ҙур урын бирелә. Үҫмер психологияһына бағышланған фәнни эштәр яҙыла, китаптар сығарыла, мәғариф учреждениеларында улар менән эшләүсе штаттар тотола. Был эштәр менән беҙ донъяға булған иғтибарыбыҙҙы ҡабартып күрһәтергә, уның етдилеген, мөһимлеген иҫбат итергә тырышабыҙмы, әллә кеше ғүмеренең был өлөшө шулай оло күҙәтеүгә лайыҡмы? Ә ысынында, нисек ҡарайбыҙ беҙ үҫмерлеккә, үҫмер балаларыбыҙға - әлеге уйланыуҙарҙа мин ошоларҙы асыҡларға тырышам.

Өфө ҡала округы хакимиәтенең Опека һәм попечителлек идаралығы эшмәкәрлеге йыл һайын тиерлек Рәсәй кимәлендә юғары баһаларға лайыҡ була, уның тәжрибәһе Рәсәй кимәлендә ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра һәм яңы тыуған сабыйҙарҙан баш тартыуҙы иҫкәртеү алымы Рәсәй ҡалалары союзының иң яҡшы муниципаль тәжрибәләре исемлегенә индерелгән. Был - ойошманың етемлекте булдырмау буйынса маҡсатлы һәм эҙмә-эҙлекле эш алып барыу һөҙөмтәһе. Былтыр ҙа баш ҡала илдең төрлө төбәгенән 176 ҡала ҡатнашҡан "Балалар ҡалаһы - ғаиләләр ҡалаһы" конкурсында беренсе урын яуланы. Конкурс шарттары буйынса, ҡатнашыусылар ауыр тормош шарттарында ҡалған ғаиләләрҙе иртә асыҡлау, һәр ғаиләгә шәхси ярҙам маршруты эшләү, ғаиләләрҙең эске ҡеүәтен асыу, ата-әсәләрҙә әүҙем тормош позицияһы булдырыу буйынса саралар планын тәҡдим итә. Тимәк, Өфөлә лә бындай саралар даими үткәрелә. Ошо ҡыҙыҡһыныуыбыҙ идаралыҡ начальнигы Татьяна КВАСНИКОВАға алып килде.

Киң мәғлүмәт саралары көн дә шаҡ ҡатырғыс хәбәрҙәр яуҙырып ҡына тора, шаңҡыу түгел, уларҙы уҡып, аңға һеңдереп тә өлгөрөп булмай. Бына әле лә интернет сайттарында Екатеринбургта йәшәгән 12 йәшлек баланың мейеһенә ҡан һауып - инсульттан, Башҡортостанда 11-се класс уҡыусыһының ҡан әйләнешен тотҡарлаған тромб сәбәпле үлеүҙәре хаҡында хәбәр ителә.

Халҡыбыҙ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 85 йыл тулыуы республикабыҙ, илебеҙ, улай ғына ла түгел, донъя кимәлендә киң билдәләнде. Бигерәк тә интернетта уның шиғырҙарын ятҡа һөйләү буйынса конкурс географик киңлеге менән айырылып торҙо. Шағир исеменә бәйле һәр бер хәтирә беҙҙең өсөн үтә лә мөһим. Бына, мәҫәлән, мин дә ун биш йыл элек Өфө урамында Рәми Ғариповтың тәрбиә мәктәбенә бәйле шундай бер ваҡиғаның шаһиты булғайным.

Өфө ҡалаһы Зәйнәб Биишева исемендәге 140-сы башҡорт гимназияһында йыл да әҙибәнең тормош юлы, ижадына арналған конкурс ойошторола килә. Быйылғы ижади проекттар конкурсында ҡатнашып, еңеү яулаған уҡыусылар менән ябай ғына бер темаға - олуғ шәхескә арналған ярыштың һөҙөмтәләре һәм уның исемен йөрөткән белем усағы тураһында һөйләштек.

Тула һуғыу кейеҙ баҫыуға бер аҙ оҡшаған. Йөн еп киндер йәки сүс ебе кеүек үк әҙерләнә. Башҡорттар Беренсе донъя һуғышына тиклемге йылдарҙа уҡ еп иләүестәр менән файҙаланмаған, ә ҡолға менән орсоҡ ҡына ҡулланған. Башҡорттарҙың ҡолғаһы бер йәки ике өлөштән торған. Тура мөйөш менән бөгөлгән ағас киҫәге тапһалар, тимәк, ҡолға бер өлөштән тора булып сыға. Уның йыуан яғын нигеҙ өсөн яҫы итеп бысалар, ә нәҙегерәк өлөшөн таяу итеп ҡалдыралар. Ә яҫы итеп бысылған ағас киҫәгенең бер осонан тишек яһап, уға ҡолғаның таяуын ҡуйып нығытһалар, тимәк, ҡолға ике өлөштән тора. Орсоҡтар башлыса ҡулдан яһалған, ә токарь станогында эшләнгән орсоҡтар Беренсе донъя һуғышы алдынан ғына ҡулланыла башлаған.

"Өфөнән һөйөү менән!" - шулай тип атала яңы башҡорт фильмы. Лирик комедия апрелдән республика кинотеатрҙарында күрһәтелә башлаясаҡ. Нимә тураһында һуң был фильм? Ошо һорауға яуап эҙләп, фильмдың режиссеры Айнур АСҠАРОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Революцияға тиклем ҡайһы бер таулы райондарҙа башҡорттар таш сығарыу, уны эшкәртеү һәм һатыу менән шөғөлләнгән. Был шөғөл фәндә тейешенсә өйрәнелмәгән. Шуға ла хәҙерге уҡыусы башҡорттарҙа таш сығарыу тураһында билдәле яҙыусы Ринат Камалдың романдарынан ғына белә ала. Сығанаҡтарға килгәндә, улар күбеһенсә XIX быуаттың икенсе яртыһы - XX башына ҡарай.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ҡарары менән быйылдан башлап 1 март - Башҡорт ғаиләһе көнө тип билдәләнәсәк. Сөнки тап ғаиләлә киләсәк тәрбиәләнә, тап башҡорт ғаиләһе тарихты, телде, милләтте һаҡлап ҡалыу сәңгелдәге ул. Икенсе яҡтан, республикаға исем биргән аҫаба халыҡ, ерле халыҡ, тарихлы халыҡ булараҡ та башҡорттар башҡаларға өлгө булып торорға тейеш. Шулай тип уйланылды һәм яҙҙың беренсе көнөндә республиканың төрлө төбәктәренән йыйылған өлгөлө ғаиләләр баш ҡаланың төп сәхнәһенә - "Башҡортостан" дәүләт концерт залына йыйылды. Ә был тантананан алда Башҡорт дәүләт университетында республиканың район-ҡалаларынан, күрше өлкәләрҙән килгән ҡоролтай активистарының "Йәш быуындың милли үҙаңын тәрбиәләүҙә халыҡ педагогикаһының, ғөрөф-ғәҙәттәренең, традицияларының, диндең, мәҙәниәттең һәм әҙәбиәттең роле" тигән темаға түңәрәк ҡорҙа фекер алышыуы ла матур бер күренешкә нигеҙ һалды, тиергә мөмкин.

Заман шәхесе, заман батыры булыу өсөн заманыңдың ниндәй булыуы түгел, ә үҙеңдең кем булыуың мөһим икән шул. Уйлап ҡараһаң, беҙҙең арала "йондоҙ" тип йөрөтөлгәндәр, затлы журнал биттәрен биҙәгәндәр, һөйләгәндә исемдәре беренсе булып аталғандар бихисап. Эйе, улар бөгөн "йондоҙ", ә иртәгә уларҙың исемен иҫкә алған кеше лә булмауы ихтимал. Шул уҡ ваҡытта икенсе төрлө шәхестәр ҙә бар: уларҙы, бәлки, беҙ йөҙгә лә танымайбыҙҙыр, әммә уларҙың башҡарған эштәре бөгөн - ысынбарлыҡ, ә киләсәктә тарих булып йәшәйәсәк. Шундай шәхестәрҙең береһе - Башҡорт дәүләт университетының Сибай институты директоры, иҡтисад фәндәре докторы, профессор Зиннур Ғөбәйҙулла улы ЙӘРМӨХӘМӘТОВ менән әңгәмәләшәбеҙ.