Башҡорт әҙәбиәтендә Һ. Дәүләтшиналар, З.Биишевалар рухын дауам иттереүсе әҙибәләребеҙҙең береһе Гөлсирә Ғиззәтуллинаның ижады һәм ошо ижадтан сығып яҙыусы үҙе лә уҡыусыны бик ҡыҙыҡһындыралыр. Уның әҫәрҙәрендәге фәлсәфә, геройҙар донъяһының серлелеге, бәлки, һәр китап һөйөүсегә аңлашылып та етмәҫ. Йәшәйешкә ҡыҙыҡлы ҡарашы булған әҙибә үҙе лә, ижады, фекерләүҙәре, аралашыуы, мөнәсәбәттәре менән тотошлайы бер мөғжизәле утрау кеүек. Бөгөн беҙ уға мөрәжәғәт иттек өс һорау менән.

Көнсығышты өйрәнеү, комплекслы фәнни тәрбиә булараҡ, беҙҙең илдең йәмәғәт һәм сәйәси тормошонда һәр ваҡыт мөһим роль уйнай килгән. Бөгөн дә Көнсығыш халыҡтары тарихын, мәҙәниәтен, был илдәр араһындағы бәйләнеш ҡанундарын өйрәнеү төбәк-ара һәм шул уҡ ваҡытта глобаль проблемаларҙы хәл итергә ярҙам итә. Халҡыбыҙҙың беренсе көнсығыш илдәрен өйрәнеүсеһе - Әхмәтзәки Вәлиди Туған. Башҡортостан һәм башҡорттар хаҡындағы мәғлүмәтте көнсығыш илдәренә тәү башлап ул еткергән. 2015 йылдың 7-10 октябрендә республикабыҙҙа үтәсәк "Рәсәй һәм Көнсығыш: илдәр һәм халыҡтарҙың бер-береһенә йоғонтоһо" X Бөтә Рәсәй съезында ла ошо бәйләнештәргә яңы һулыш өрөләсәк. Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты директоры, филология фәндәре докторы Фирҙәүес Ғилметдин ҡыҙы ХИСАМЕТДИНОВА һәм Башҡортостан Мәҙәниәт министрлығының Халыҡ-ара ТӨРКСОЙ ойошмаһындағы вәкиле, тарихсы Әхәт Ғөбәй улы СӘЛИХОВ менән әңгәмәлә ошо сараның маҡсаты, көнсығышты өйрәнеүҙең әһәмиәте тураһында һөйләшәбеҙ.

Бөгөн беҙ балаларҙың рухи тәрбиәһенә, илһөйәрлек тойғоһон үҫтереүгә иғтибарҙы тейешенсә бүлеп еткерәбеҙме икән, тигән һорау күптән борсой. Ошолар хаҡында балалар үҙҙәре ни уйлай икән? Республика иҡтисад лицей-интернатының 11-се синыф уҡыусылары Нияз Харрасов, Гөлназ Кинйәбаева һәм Ренат Ямалтдинов менән әңгәмәләшәбеҙ.

Был аҙнала донъя йәмәғәтселеге иғтибарын үҙенә йәлеп иткән бер нисә мөһим ваҡиға булды. Улар иҫәбенә Нью-Йоркта булып үткән Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Генераль Ассамблеяһының 70-се сессияһын, Рәсәй һәм АҠШ Президенттары осрашыуын һәм Рәсәй хәрби авиацияһының Сириялағы ИГИЛ террористары урынлашҡан урындарҙы утҡа тотоуын индерергә мөмкин. Уларҙы берләштергән дөйөм тема - "Ислам дәүләте" тарафынан көсәйгән хәүеф һәм уны хәл итеү юлдары.

Башҡортостан аграр төбәк булараҡ, донъяла барған сәйәси болғаныштарҙың эҙемтәләре әллә ни тойолманы ла кеүек. Ауыл кешеһе элек нисек шәхси хужалығы ярҙамында көн күргән, һаман да шулай йәшәүен дауам итә. Ә бына цивилизация тормошона өйрәнеп киткән ҡала кешеһе был йәһәттән ниндәй үҙгәрештәр тойҙо, ҡулланыу баҙары уға ниндәй "сюрприздар" әҙерләне икән? Ошо мәсьәләгә асыҡлыҡ индереү йәһәтенән Өфө ҡалаһы хакимиәтенең Сауҙа һәм хеҙмәттәрҙе координациялау идаралығы начальнигы Ольга ЗАВЬЯЛОВАҒА мөрәжәғәт иттек.

Бер кемгә лә сер түгел, һуңғы йылдарҙа гәзит-журналдарға яҙылып та, уны ваҡытында алмауға зарланыусылар артҡандан-арта бара. Бының төп сәбәбе, әлбиттә, "Рәсәй почтаһы"нда килеп тыуған проблемалар. Тармаҡтың матбуғат баҫмаларын таратыуға бүленгән 3 миллиард һумлыҡ Хөкүмәт дотацияһынан ҡолаҡ ҡағыуы хәлде үтә ныҡ ҡатмарлаштырҙы. Шул сәбәпле, "Рәсәй почтаһы" баҫмаларға яҙылыу хаҡын ҡырҡа арттырҙы. Һөҙөмтәлә күп кенә төбәктәрҙә гәзит-журналдар үҙ уҡыусыһын, тиражын юғалтты, ә ҡайһы бер матбуғат саралары бөтөнләй нәшер ителеүҙән туҡтаны.

Өфө Башҡортостан Республикаһының Дәүләт суверенитеты тураһындағы декларация иғлан ителеүҙең 25 йыллығын байрам итергә әҙерләнә. Байрам программаһы, һәр ваҡыттағыса, төрлө сараларға бай буласаҡ, баш ҡала халҡының һәм ҡунаҡтарҙың күңеленә хуш киләсәк.

1998 йылдың 19 июль төнө... Донъяға өр-яңынан тыуған көнөм, йәғни төнөм. Ғәжәп, тәүге тапҡыр ҙа мин төндә тыуғанмын. Икенсе тыуған төнөмдө мин "Тәүбә төнө" тип тә атайым. Ни өсөн тиһегеҙме? Сөнки мин тап шул мәлдән башлап Шешәбикә ханым менән хушлаштым. Мине юғалтыу ҡайғыһынан үкереп илап ятып ҡалды ул. Был "ҡара яу" афәтенән мин үҙ-үҙемде ҡулға алып, тик ихтыяр көсө ярҙамында ғына ҡотолдом. Тәүге рюмканы ҡулыма 1982 йылда алғайным. Тәүҙә студент ятағында һыранан башланым, яйлап-яйлап шарапҡа, араҡыға күстем. Аҙаҡ, был аҙғын Шешәбикәнең ҡолона әүерелеп, 16 йыл ғүмеремде әрәм иттем. Эскелекте аҙғын ҡатынға сағыштырыуым да юҡтан ғына түгел: ул үҙе һәр саҡ һиңә ҡосағын йәйеп тора, тәм итһәң, күңелле һымаҡ, тормоштағы ҡытыршылыҡтар тигеҙләшә, ә ул: "Тағы, тағы, йә..."- тип ымһындыра. Әммә шул уҡ "ҡатын" иртәгәһен эсеңдә үлеп ятҡан бесәйгә әүерелә. Тышҡа сығып, кире ҡосағыңа ташланыр өсөн йәнә ирендәреңде тейгеҙеүҙе һорай, талап итә. Саҡ-саҡ ҡына ауыҙға алдыңмы, тәүҙә ҡып-ҡыҙыл булып биткә сыға, аҙаҡ булмышыңа күсеп, тағы ла һиндә йәшәүен дауам итә.
Нисек эскене ташларға һуң? Никахһыҙ ҡауышҡан был "албанкы" ҡатындан нисек ҡотолорға? (Беҙҙең яҡта аҙғын ҡатындарҙы албанкы тиҙәр). Ғәҙәттә, эсеүен ташларға уйлаған кеше, үҙендә көс тапмаһа, наркологҡа йә психологҡа бара. Нарколог медицина препараттары менән дауалай, әммә дарыуҙарҙың көсө ваҡытлыса ғына. Психолог иһә һиндә булған ыңғай көстәрҙе уятып, был сиргә ҡаршы йүнәлтә. Әммә психолог туҡтауһыҙ ҡатмарлыҡтар тыуҙырған тормош юлыңда һәр саҡ яныңда була алмай. Ә бит кеше ауырлыҡтар алдында үҙ-үҙен еңә алмаған осраҡта рюмкаға ынтыла.Үҙ аллы, тик ихтыяр көсө менән был афәттән ҡотолоу мөмкинме? Үҙемдең тәжрибәнән сығып әйтәм: мөмкин! Тәүбә төнөнән алып бөгөнгәсә кисергәндәремде иҫләй торғас, ҡыҙыҡ ҡына яҙмалар барлыҡҡа килде. Үҙҙәре был ҡоллоҡтан ҡотолорға теләп тә, көстәре, ихтыярҙары етмәгәндәргә ошо яҙмаларымды тәҡдим итәм. Бәлки, ярҙамым да тейер. Был яҙмаларымды шартлы рәүештә "Һабаҡтар" тип атаным.

Әҙәбиәт йылы уңайы менән булдырылған рубрикабыҙҙа был юлы беҙҙең һорауҙарға шағир, әҙәби тәнҡитсе, филология фәндәре докторы, БДУ профессоры Фәнил Күзбәков яуап бирә.

Художестволы әҙәбиәт идеологияға буйһонмай, ул идеологияны барлыҡҡа килтерергә тейеш, тибеҙ. Әҙәбиәттең йылдан-йыл тормоштоң бәләкәй генә майҙансығына ҡыҫырыҡлана барыуы уның йәмәғәтселек өсөн яраҡһыҙ институт икәнлеген аңлатмаймы?

- Граждандар йәмғиәте көслө булған, йәиһә рухиәтте алға ҡуйған зыялылар ил башында торған ҡоролошта ғына әҙәбиәт идеологияны барлыҡҡа килтерешеүҙә һиҙелерлек роль уйнай ала. Асылда иһә, власть әһелдәре әҙәбиәтте генә түгел, ғөмүмән, сәнғәтте, улай ғынамы - буйһондора алған бар даирәне һәр осорҙа ла үҙенә хеҙмәт иттерергә тырышҡан һәм тырыша. Был күренештең заманына ярашлы формалары, сифаты, кимәле генә үҙгәрә, ә асылы шул килеш.

Кино барлыҡҡа килгән генә мәлдә алдынғы ҡарашлы кешеләр уға ҙур уңыштар юрап, кино - ул иң мөһим сәнғәт төрө, тигән. Советтар Союзы дәүерендә кино пропаганданың иң ҡеүәтле ысулдарынан һаналһа, бөгөнгө донъя кинематографын сәнғәт тип түгел, кино бизнесы тип атау күпкә дөрөҫөрәктер ҙә. Ошондай шарттарҙа милли кинематограф үҙенең алдына ниндәй бурыстар ҡуйырға тейеш? Ғөмүмән, нимә һуң ул милли кино? Ни өсөн беҙҙең тамашасы, башҡорт киноһы юҡ, тигән фекерҙә? "Башҡортостан" киностудияһы режиссерҙары Вилүрә ИҪӘНДӘҮЛӘТОВА һәм Таңсулпан БУРАҠАЕВА менән ошо һорауҙарға яуаптар эҙләйбеҙ.

Репрессиялар - тарихыбыҙҙың ҡанлы биттәренең береһе. Улар 1929-1930, 1937-1938 йылдарҙа, 50-се йылдар башында тулҡын булып үтә. Бөтә Рәсәй коммунистар партияһы Үҙәк комитетының 1937 йылғы февраль-март пленумындағы Сталин телмәре илдә сәйәси репрессиялар башланыуға этәргес була. Был ваҡиғаларҙы тулыраҡ күҙ алдына килтереү Башҡортостандың Үҙәк дәүләт йәмәғәт берекмәләре архивында һаҡланған документтарҙың ҡайһы берҙәрен байҡап китәйек.

Ошо көндәрҙә Борай районында Башҡортостан Гуманитар тикшеренеүҙәр институты ғалимдары тарафынан нәшер ителгән "Башҡорт ырыуҙары тарихы" серияһының йылан исемендәгеһенә арналған сара булып уҙҙы. Мәҙәниәт йортона райондың башҡорт теле, тарих, Башҡортостан мәҙәниәте уҡытыусылары, урындағы ҡоролтай ағзалары, рухиәткә битараф булмаған зыялылар йыйылғайны. Китап туйына баш ҡалабыҙҙан Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе Румил Аҙнабаев, ҡоролтай янындағы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы етәксеһе Гөлфиә Янбаева, китап материалдарын туплаусы ғалимдар Искәндәр Сәйетбатталов, Рәфил Аҫылғужин һәм Юлдаш Йосопов ҡатнашты.

Гәзиттең 34-се һанында "Халыҡты халыҡ иткән тел, йәки уны яҡлау кемдәр иңендә?" тигән диалогты уҡып сыҡҡас, бер арауыҡ уй-тойғолар кисерешендә йөрөнөм. Журналист Эльза Мөхәмәҙиева ҡорған әңгәмәлә ҡатнашыусы Белорет ҡалаһы мәғариф хеҙмәткәрҙәренең башҡорт теле, уны уҡытыу-уҡытмау мәсьәләләре, ата-әсәләрҙең туған телгә ҡарашы һәм телгә һөйөү уятыуҙа уҡытыусы ролен тикшереүҙәре сәме булған һәр кемдә фекер тулҡындары уятҡандыр.

Диалогта ҡатнашыусы уҡытыусы М. Солтанованың, туған телде бала иң башта ғаиләлә өйрәнергә тейеш, тигәне менән тулыһынса килешәм. Ысынлап та, инә һөтө менән инмәгән нисек тана һөтө менән һеңһен ул? Ата-әсәләр бит, бала ҡала ерендә тыуған икән, уны мотлаҡ русса өйрәтергә кәрәк, тип уйлай. Русса белһә, йәнәһе, аңлы, белемле була инде.

"Ҡояш, һыу һәм һауа - беҙгә иң яҡшы дауа!" - ҡасан ғына әле ошо һүҙҙәр йәйге лагерҙарҙа ял итеүсе балаларҙың девизы ине. Ололар ҙа йәй етеү менән, йылыға туймағандай, күберәк ҡояшта булырға, үҙенә файҙа алып ҡалырға ынтылды. Бөгөн иһә күптәр, киреһенсә, ҡояш нурҙарынан да, һыуҙан да ҡасырға тырыша. Сөнки, белгестәр әйтеүенсә, әүҙем ҡояш нурҙары һәм насар һыу тән тиреһенә кире йоғонто яһай. Ә инде онкологтар белдереүенсә, тире яман шеше күрһәткесе йылдан-йыл арта бара. Был ысынлап та шулаймы, әллә халыҡ араһында тыуҙырылған сираттағы имеш-мимешме? Ошоларҙы асыҡлау маҡсатынан 1-се республика тире-венерология диспансерының беренсе категория табип-дерматовенерологы Алһыу ХАММАТОВАға мөрәжәғәт иттек.

Фарсы теленән тәржемә иткәндә, уның исеме "Һөйөклө" тигәнде белдерә. "Һөйкөмлө һөйәк" тиҙәр, ғәҙәттә, ундайҙарҙы халыҡта. Яҙмышы, ғаиләһе, эшенән уңыуына шөкөрана ҡылып, үҙ-үҙе, тирә-йүндәгеләр менән тулы гармонияла йәшәгән Франгизә Финан ҡыҙы өсөн быйыл юбилей йылы. Телевидение режиссеры, Телерадиосәнғәт мәктәп-студияһы белгесе Франгизә Илбәкованың күркәм генә юбилейы алдынан үҙенә бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Зөлхизә айының 10-сы көнөндә бөтөн донъя мосолмандары динебеҙҙең иң бөйөк байрамы - Ҡорбан ғәйетен билдәләй. Ул хаж ғәмәле тамамланыуға тура килә. Байрам өс-дүрт көн дауам итә.

Байрам бәйғәмбәребеҙ Ибраһим с.ғ.с. ваҡытына барып тоташа. Уның улын ҡорбанға килтереү өсөн күтәргән ҡулын Аллаһы Тәғәлә ситкә этеп, кешелеккә кеше ҡаны ҡойоуға тыйыу индерә. Ибраһим ғәләйһис-сәләм йондоҙҙарҙы һәм башҡа әйберҙәрҙе Алла тип иҫәпләүҙән һәм уларға табыныуҙан баш тартып, Аллаһтың берҙән-бер икәненә инана.

Был өс ижадсы ла тамашасыға, уҡыусыға яҡшы таныштыр, тигән өмөттәбеҙ. Уларҙың ниндәй өлкәлә, ниндәй кимәлдә ижад итеүе лә билдәлелер. Был юлы ижади эшмәкәрлектәре тураһында һөйләп тормайынса ғына, уларҙың "Һеҙҙе бөгөн иң борсоғаны ни?" тигән һорауға яуаптарын ғына ишеттермәксе булдыҡ.

Бөгөн ислам дине йәмғиәтебеҙгә үтеп ингән, тиергә лә була. Уны ныҡлап өйрәнгән, төплө ғилем алған, яҡшы белгән һәм беҙгә аңлайышлы итеп өйрәтә алған кешеләр арта бара. Шундайҙарҙың береһе Илшат хәҙрәт Хафизи. Дин тәғлимәттәрен тотоп йәшәгән кешеләр булмаһаҡ та, әлбиттә, һәр кемебеҙҙең күңелендә Аллаһ бар һәм дини философияны ла ниндәйҙер кимәлдә аңлайбыҙ кеүек. Әммә Илшат хәҙрәт менән һөйләшкән ваҡытта мин үҙемде бер нәмә лә белмәйенсә дәрескә килеп ултырған бала хәлендә тойҙом. Бығаса ҡыҙыҡһындырған, әммә бер дин әһеленән дә ҡәнәғәтләнерлек яуап таба алмаған һорауҙарыма яуап алдым, төшөнөп етмәгәндәремде асыҡланым һәм әңгәмә ниндәй темаға ҡағылғанда ла сикләү тойманым. Уның бер генә рус һүҙе лә ҡушмайынса саф башҡортса һөйләшеүе, яҡшы үҫешкән телмәр эйәһе булыуы, фекерләү ҡеүәһенең юғарылығы һәм шул фекерҙе дөрөҫ системаға һалып тыңлаусыһына еткерә белеү һәләте аҡыл, аң күрһәткеселер тип уйлайым. Бына шундай ғилемле милләттәшебеҙ, Ишембай егете Илшат Хафизи "Дәғүәт" нәшриәте ойоштороп, башҡортса дини китаптар нәшер итеү менән шөғөлләнә бөгөн. Гәзит уҡыусыларыбыҙға хәҙрәт менән әңгәмәбеҙ ҡыҙыҡлы булыр, тип уйлайбыҙ.

Ҡырмыҫҡалы районының Шайморатов ауылында 112-се (16-сы гвардия) Башҡорт кавалерия дивизияһының легендар командиры генерал-майор Миңлеғәле Шайморатовҡа һәйкәл асылыуы - әле йәшәгән дәүеребеҙҙең генә түгел, тарихыбыҙҙың иң мөһим ваҡиғаларының береһе булып иҫәпләнергә лайыҡлы. Ул Башҡортостан Башлығы гранты, Рәсәй хәрби-тарихи йәмғиәте һәм халыҡтан йыйылған сараларға төҙөлдө. Билдәле Рәсәй скульпторы Денис Стритовичтың ижад емеше Рәсәйҙә һуңғы ике йылда асылған Хәрби Дан мемориалдарының 40-ынсыһы. "Был һәйкәл тотош ил күләменән ҡарағанда артыҡ ҙур булмаһа ла, әһәмиәте буйынса бәләкәй түгел", - тине тантанала ҡатнашыусы Рәсәй мәҙәниәт министры, Рәсәй хәрби-тарихи йәмғиәте рәйесе Владимир Мединский.

Араҡынан күргән ыҙаларымды яҙып үтәйем әле. Миңә генә ҡағылып, башҡаларҙы урап үтһен ине ул хәшәрәт. Шешәбикә менән дуҫлашыуым әсәйемә, ғаиләмә, туғандарыма, дуҫтарыма күпме ҡайғы килтерҙе.

Бигерәк тә Өфөгә күсеп килгәс ауырға тура килде. Араҡы ҡоло булып, эшһеҙ аптырап йөрөгән саҡтарҙы һаман да тетрәнеп иҫкә алам. Башта дуҫтар ярҙам итергә тырышып ҡараны, килеп сыҡманы. Бөгөн һәр кем башта үҙен ҡайғырта, шунһыҙ мөмкин дә түгел. Ул саҡтарҙағы араҡы шауҡымы ғаилә тарҡалыуына тиклем алып барып еткерҙе. Иҫкә төшһә, әле лә тәнем зымбырлап, йөрәгем сәнсеп ҡуя.