"Тамыр" балалар телеканалының тапшырыуҙарын яратып ҡараған балалар "Бауырһаҡ апай" тип белгән оҫта хужабикә, тәмле-татлы ризыҡтар бешерергә өйрәтеүсе Ләйсән Мәзитова кескәйҙәр өсөн ижад итеүҙән тыш, етди документаль фильмдар ҙа төшөрә. Быйыл уның "Һуҡмаҡһыҙ юлсы" тип аталған документаль фильмын тамашасылар бик йылы ҡабул итте, ә "Герой-балалар" проекты Рәсәй кимәлендә "ТЭФИ - Регион 2014" бәйгеһендә иң яҡшы фильм тип табылған. Әле уның был эштәре Ш. Бабич исемендәге дәүләт республика йәштәр премияһына тәҡдим ителгән. "Ижадхана"ға саҡырылған ҡунағыбыҙ менән тележурналист һөнәре, балалар һәм документаль фильмдар тураһында һөйләштек.

Башҡорт ырыуҙары тураһында фундаменталь китап сығара башлап, Башҡортостанда ғына түгел, Рәсәй тарихында тиңе булмаған күренешкә нигеҙ һалды республикабыҙ тарихсылары. Күптән түгел уның авторҙары, тарих фәндәре кандидаттары - тележурналист, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты Салауат ХӘМИҘУЛЛИН менән БР Фәндәр академияһы Гуманитар тикшеренеүҙәр институтының Этнология бүлеге мөдире Юлдаш ЙОСОПОВ Мәскәү ҡалаһында ошо проекттың исем туйын үткәреп, уның менән таныштырып ҡайтты. Илебеҙҙең баш ҡалаһында үткән түңәрәк ҡорҙа ҡатнашыусылар проектты нисек баһаланы икән? Ошо һорауҙан башланып киткән әңгәмәне бөгөн гәзит уҡыусыларға тәҡдим итәбеҙ.

Тарихи сығанаҡтарҙың байтағы тикшеренеүселәрҙең иғтибарынан ситтә ҡала. Һәр эҙләнеүсе сикләнгән ваҡыт арауығында үҙен генә ҡыҙыҡһындырған материалды тупларға тырыша бит. Ниндәйҙер документ, баҫмаға юлыҡһа ла, үҙенә кәрәкле булмағанлыҡтан, уларҙың темаһына әһәмиәт бирмәй. Йәиһә бәләкәй генә факттар махсус тикшеренеүгә лайыҡлы түгел, тип табыла. Әммә ғалимдарҙың күҙ уңынан ысҡындырылған мәғлүмәттәр араһында бик ҡыҙыҡлылары ла осрай.

Бөгөн "интернет аша таныштыҡ" тигән һүҙҙәр берәүҙе лә аптыратмайҙыр. Танышып, табышып, бәхетле йәшәп киткән йәки осрашып йөрөгәндәр аҙ түгел. Заманы шулай булғас, виртуаль аралашыуҙар ғәҙәти хәлгә әүерелгәс, кемдәрҙелер шундай ысулдар ҡәнәғәтләндергәс, тибеҙ инде…

Бигерәк тә ниндәйҙер айырым тәртиптәргә ҡоролған тормош алып барыусылар өсөн ҡулайлы ул компьютер. Мәҫәлән, дини кешеләрҙе алайыҡ. Мосолман ҡатын-ҡыҙҙары үҙҙәренең төркөмдәрен булдырып, кейем-һалым, аш-һыу, бала-саға кеүек көнитмеш мәсьәләре хаҡында һөйләшә. Шунда уҡ мосолмандар араһындағы танышыу сайттары ла бар. Һүҙем ана шул сайттар хаҡында. Әлбиттә, улар күптәрҙе бәхетле иткәндер, шунда танышып, оҡшатышып, матур ғаилә ҡороп ебәргәндәрҙе үҙем дә беләм. Ә шул уҡ ваҡытта ошо уҡ сайттар ярҙамында танышып, бөтөнләй юҡҡа сыҡҡан ҡыҙҙар тарихы ла билдәле.

Европаға төрлө илдәрҙән килеүсе ҡасаҡтарҙың күбәйеүе әлегәсә тарихта күҙәтелгәне юҡ ине. Frontex сик буйы агентлығы хәбәр итеүенсә, ағымдағы йылдың 7 айында ғына Евросоюз илдәренә 340 мең тирәһе ҡасаҡ килгән. Был уҙған йылдың ошо уҡ ваҡыты менән сағыштырғанда 3 тапҡырға күберәк. Ә уҙған йылда ҡасаҡтарҙың дөйөм һаны 123500 кешегә еткәйне.

Һуңғы ике айҙа иң күп ҡасаҡтар ағымы Грецияға йүнәлә. Тик июлдә генә Грецияның Лесбос, Хиос, Самок һәм Кос утрауҙарына 50 меңдән ашыу ҡасаҡ яңы тормош эҙләп килгән. Икенсе Европа иле - Италия ла - һуңғы ваҡытта Төньяҡ Африка һәм Яҡын көнсығыш илдәренән килгән ҡасаҡтар тулҡынын ҡабул итә. Йылдың тәүге яртыһында Италияға килеп һыйыныусылар һаны 90 меңдән ашып киткән.

Ауылдың йәме лә, ҡото ла мал-тыуарҙа, ҡош-ҡортта. Шуға күрә Ставрополь крайы губернаторы Владимир Владимировтың шәхси хужалыҡтарҙағы эре һәм ваҡ малдың, шулай уҡ ҡош-ҡорттоң һанын сикләү тураһындағы һорауҙы күтәреүе күптәр өсөн көтөлмәгәнлек булды. Хужалыҡтарында күпләп мал аҫраусылар был тәҡдимде ҡаты тәнҡит утына тотто. Шул уҡ ваҡытта уны яҡлаусылар ҙа юҡ түгел.

Губернатор үҙенең әлеге теманы күтәреүен һәм ошо юҫыҡтағы ҡануниәтте төплө тикшереп, тейешле үҙгәреш-тәр индерергә кәрәклеген түбәндәгесә нигеҙләй. "Беҙҙең илдә бөгөнгө көндә шәх-си хужалыҡтың аныҡ ҡына критерийы юҡ.

Халҡыбыҙҙың иҫ киткес талантлы икәненә һис шик юҡ. Быны йырсы, бейеүсе, музыкант, артистарыбыҙҙың донъяның әле бер, әле икенсе осонда үткән төрлө сараларҙа, ярыштарҙа, фестивалдәрҙә ҡатнашып, лайыҡлы урындар яулауы тураһындағы хәбәрҙәр раҫлап тора. Был юлы ла "Сал Урал" этно-төркөмөнөң Ҡаҙан эргәһендәге бер ауылда үткән этнофестивалдә ҡатнашыуына бер кем дә аптырамаҫ ине, әгәр ҙә интернет киңлектәрен иңләп, "Ҡаҙанды тағы ла яуланылар, был юлы башҡорттар..." тигән баш аҫтындағы хәбәр үҙҙәренән дә алда ҡайтып өлгөрмәһә.
"Крутушка" VII Халыҡ-ара этник фестиваль - ул сифатлы этник музыканы һәм фольклор ынйыларын баһалай белеүселәрҙең иң көтөп алған сараһы. Ошондай тамашасыларҙың иғтибарын йәлеп итеүгә нисек өлгәшкән беҙҙең артистар, ғөмүмән, фестивалдән ниндәй тәьҫораттар менән ҡайтҡандар, был хаҡта "Сал Урал" этно-төркөмө проектының иң йәш ҡатнашыусыһы Айназ НИЗАМЕТДИНОВ менән әңгәмәләшеп алдыҡ.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - Баймаҡ ҡалаһында тыуып үҫеп, әлге көндә Сибай ҡалаһында йәшәүсе республикаға билдәле оҫта Салауат БАЙМӨХӘМӘТОВ. Ул булмышына тап килерлек үҙ мөхите менән хаҡлы рәүештә ғорурлана ала торған кеше. Сөнки моң сығанағы менән эш итә бит ул. Оҙаҡ йылдар таусы хеҙмәтен атҡарғандаң һуң, Салауат Усман улы моң иленә тартылып, донъяға моң таратыусы уйын ҡоралдары (ҡурай, думбыра, ҡыл-ҡумыҙ, ятаған) яһарға тотона. Уның менән әңгәмә барышында һеҙ башҡорт музыка ҡоралдарын яһау серҙәре менән дә танышырһығыҙ, оҫтаны борсоған ошо өлкәләге ҡайһы бер мәсьәләләр тураһында ла ишетерһегеҙ. Һүҙ - ҡунағыбыҙға.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - тыумышы менән Баймаҡ районы Иҫке Сибай ауылынан Башҡортостан фәнни-етештереү ветеринария лабораторияһы директоры урынбаҫары, ветеринария фәндәре кандидаты, доцент Азамат Мөхтәр улы БУКАНОВ булыр. Азамат Мөхтәр улы күптән түгел Әлшәй районында үткән Ҡымыҙсылар һәм йылҡысылар республика конкурстарында баһалама ағзаһы булараҡ ҡатнашты. Сара һуңынан ул дөйөм ҡымыҙсылыҡ, йылҡысылыҡ тураһындағы ҡайһы бер фекерҙәре менән уртаҡлашты. Һүҙ - ҡунағыбыҙға.

Ҡайһы бер кешеләргә Хоҙай оло, йөкмәткеле, тынғыһыҙ тормош насип итә, хатта улар иңенә киләсәк быуындарҙың яҙмышын хәл иткән ваҡиғалар өсөн яуаплылыҡ йөкмәтә. Айырым берәүҙәр төплө белем алып, ауырлыҡтарҙа сынығып, бындай тормош юлын үҙҙәре һайлай һәм бер ниндәй ҡаршылыҡтарға ҡарамай, үҙ халҡына хеҙмәт итеүҙе маҡсат итеп ҡуя. Шундай шәхестәребеҙҙең береһе Мөхәмәтхан Ҡулаев тураһында булыр һүҙебеҙ.

Ул ваҡытта илдә бик киҫкен сәйәси һәм хәрби ваҡиғалар бара. Мстислав Ҡулаевҡа Башҡортостан автономияһы яҙмышын хәл итергә тура килә. Ул 1919 йылдың 20 мартында Владимир Ленин менән Башҡорт автономиялы республикаһын ойоштороу тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуя.

Теге йәки был һәләтте һиҙепме, әллә ҡыҙыҡ күрепме, өлкәндәр "Ҙурайғас кем булаһың?" тигән һорауҙы беҙгә йыш бирә ине. Ҡыҙҙарҙың күбеһе - уҡытыусы, врач йә һатыусы, малайҙар тракторист, водитель йә осоусы булырға хыяллана ине.

Уйнағанда ла ошо һөнәр эйәләре булып уйнай инек. Үҙебеҙҙән кескәйерәктәрҙе һанарға, уҡырға, яҙырға өйрәтәбеҙ. Билдә ҡуйырға журналыбыҙ, таҡтаға яҙырға аҡбурыбыҙ, указкабыҙ була торғайны. Уҡытыусы булып уйнаһаҡ, мотлаҡ иренде ҡәләм йәки буяу менән ҡыҙылға буяйбыҙ, ауылда ирен буяған берҙән-бер кеше - уҡытыусыны күргәнгәме, ул фәҡәт ирен буярға тейеш тип уйлағанбыҙ булһа кәрәк.

Ауылдаштарҙы осраштырып, ырыуҙаштарҙы, туғандарҙы үҙ-ара таныштырыу ниәтендә ойошторолған матур байрамдарыбыҙ байтаҡ. Һабантуйҙар, "Һаумыһығыҙ ауылдаштар!", "Шәжәрә байрамы" шулар рәтендә. Әлшәй районында ла быйыл шәжәрәләрҙе, тамырҙарҙы барлау, яҡташтарҙы, тамырҙаштарҙы бергә туплау маҡсатында 15 ауылдың түңәрәк юбилейына арналған байрам саралары үтте.

Уҙған шәмбе Сибай ҡалаһы үҙенең 60 йыллыҡ юбилейын билдәләне. Ҡала халҡының шатлығын уртаҡлашырға һәм тантана менән ҡотларға Башҡортостан Республикаһы Башлығы Рөстәм Хәмитов та килгәйне. Ул Сибайҙың Урал аръяғының баш ҡалаһы, уның иҡтисади, мәҙәни һәм мәғариф үҙәге булырға хаҡлы рәүештә лайыҡлы, тап шуның өсөн дә республиканың өстән бер өлөшөн алып торған ҙур бер субтөбәктең "локомотивы" роле уйнауын билдәләп, ҡала үҫешенә ҙур өлөш индереүселәргә дәүләт наградалары тапшырҙы.

Әбйәлил районы ағинәйҙәре был юлы Таштимер ауыл биләмәһендәге "Ғимран ташы" тип исемләнгән ҡая таш янында йыйылды. Ҡыҙыу эш ваҡыты булыуға ҡарамаҫтан, бер аҙ ғына ял итеп, кәңәшләшеп, фекер төйнәп, йыл буйы эшләнгән эштәргә йомғаҡ яһап ҡайтыу ине ниәттәре. Уларҙың туплаған тәжрибәһе, һис шикһеҙ, башҡалар менән дә уртаҡлашырлыҡ, шуға ла әбйәлилдәр ҡорона Учалы, Белорет, Хәйбулла ағинәйҙәре лә саҡырылды.

Гөрләшеп, ғәҙәттәгесә сағыу милли кейемдәрҙә килеп төшкән ҡунаҡтарҙы Таштимер ауыл биләмәһе ағинәйҙәре, биләмә башлығы Гөлшат Йәркәева ҡаршы алды. Ҡорҙоң программаһы буйынса, йыйылыусылар иң тәүҙә тауға артылырға тейеш ине.

Яҙыусы һәр һорауға тапҡыр яуап бирә ала, яуабы менән уйландыра, сәмләндерә һәм ғәмләндерә торған кеше ул. Ошо рубрикала беҙ ҙә әҙиптәребеҙгә ябай булмаған һорауҙар биреп, уларҙың фәлсәфәүи фекерләүҙәрен тыңлап, аң һәм йөрәк төпкөлдәрен ҡуҙғытып алайыҡ, тинек. Тәүге әңгәмәгә билдәле шағирә Таңһылыу Ҡарамышева килгәйне (гәзиттең 29-сы һанында). Был юлы өс һорауҙы яҙыусы, журналист Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙға төбәйбеҙ.

Тормошоңда ижад юлын һайламаған булһаң, бөгөн үҙеңде кем итеп күрер инең?

- Беренсенән, мин ижад юлын һайланыммы икән? Ни өсөн тигәндә, ижад юлын һөнәр һайлаған кеүек, "Ҡана, мин инженер, табип, янғын һүндереүсе булайым әле" тип һайлап булмайҙыр ул. Әҙәбиәткә яҡын булмаған башҡа һөнәр кешеләренең ижадҡа килеүе лә шул хаҡта һөйләй.

Башҡорт теле дәүләт статусына эйә булғандан алып, телебеҙҙе үҫтереү йәһәтенән бик күп эштәр атҡарылыуын танымау мөмкин түгел. "Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында"ғы законыбыҙ бар, милләтебеҙҙе танытҡан абруйлы шәхестәребеҙ, заманса ҡарашлы йәштәребеҙ ҙә байтаҡ. Кәрәк саҡта уларға таянабыҙмы, уларҙың ярҙамын тоябыҙмы? Ғөмүмән, телебеҙҙе яҡлау һәм һаҡлау өсөн ниндәй эштәр башҡарабыҙ? Ошолар хаҡында Белорет районының мәғариф системаһында эшләүселәр фекерен ишеттермәксе булдыҡ һәм һөйләшеүгә Белорет районының мәғариф идаралығы етәксеһе Марина Владимировна САРАНЦЕВАны, Белорет ҡалаһының 17-се гимназияһы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Розалия Закир ҡыҙы ӘҠСӘНОВАны, Белорет педагогия колледжы уҡытыусыһы Мәҙинә Мөждәбә ҡыҙы СОЛТАНОВАны, 21-се мәктәп директоры Владимир Лукич КРИВОУСты әңгәмәгә саҡырҙыҡ.

Ҡайһы бер кешеләргә Хоҙай оло, йөкмәткеле, тынғыһыҙ тормош насип итә, хатта улар иңенә киләсәк быуындарҙың яҙмышын хәл иткән ваҡиғалар өсөн яуаплылыҡ йөкмәтә. Айырым берәүҙәр төплө белем алып, ауырлыҡтарҙа сынығып, бындай тормош юлын үҙҙәре һайлай һәм бер ниндәй ҡаршылыҡтарға ҡарамай, үҙ халҡына хеҙмәт итеүҙе маҡсат итеп ҡуя. Шундай шәхестәребеҙҙең береһе Мөхәмәтхан Ҡулаев тураһында булыр һүҙебеҙ.

Бала саҡта беҙ ата-әсәйҙән ҡурҡа торғайныҡ, бигерәк тә әсәйҙән. Ул ҡушҡан эште тейешенсә үтәмәүҙән (бөтөнләй үтәмәү хаҡында һүҙ ҙә юҡ), унан шелтә алыуҙан, әрләнеүҙән, кәйефһеҙ сағына эләгеүҙән, күңелен төшөрөүҙән һ.б. Бик көйгәнендә ҡул осо ғына эләгеп китеүҙән тыш, сыбығын да, ҡайышын да иҫләмәйем, әммә ҡашын төйөп ебәреүе беҙгә йүгереп йөрөп тырышлыҡ һалыуға үҙе бер сәбәп була торғайны. Үҫкәс тә, хатта бөгөн дә, уның нимәгәлер ризаһыҙлығын тойоу йәки ишетеү ауыр ҡабул ителә. Аллаға шөкөр, үҙемдең дә балаларыма нимәнелер аңлатыу өсөн бер күҙ ҡарашым етә. Әлеге аҡылым менән мин быны ҡурҡыу тип иҫәпләмәйем, был үҙенә күрә хөрмәт һәм тәрбиә. Баланың ата-әсәһенә буйһонорға, уларҙың хоҡуҡтарын аяҡ аҫтына һалып тапамаҫҡа, олоно оло итергә тейеш булған ҡанундар былар.

Салауат районындағы тыуған ауылым Илсекәйҙә 1975 йылда нисәмә быуын ауылдаштарымдың хыялы булған мәктәп бинаһы төҙөлгәйне. Дүрт тиҫтә йыл эсендә матур йылъяҙмаһын яҙҙы, күркәм традицияларға байыны ул.

Уҡыу сифаты яҡшы, уҡыусыларға төрлө яҡлы тәрбиә бирелә, ҡыҙыҡһыныуҙары буйынса түңәрәктәр эшләй, һәләтле балалар фәнгә тәүге аҙымдарын яһай, ғаиләләр шәжәрәләре, ауыл, мәктәп тарихы өйрәнелә, уҡыусылар тикшеренеү эштәре менән район, зона практик конференцияларында сығыш яһай, эшкәртелгән материал йыйынтыҡтарға индерелә.

Интернеттан ҡаҙаҡ батыры Сартай хаҡында "Мын Бала ғәскәре" ("Войско Мын Бала") тигән нәфис фильмды ҡарағандан һуң күңелде күптән өйкәп йөрөгәнде ҡағыҙға төшөрөргә булдым.

Бынан алда шулай уҡ ҡаҙаҡтың данлы улы Аблай хандың тарихын бәйән иткән "Кочевник" фильмын тетрәнеп ултырып ҡарағайным. Киноларҙың икеһе лә ҡаҙаҡтың көнкүрешен, йолаларын, яу алымдарын күрһәтеп, ә иң мөһиме, тарихын һәм шул тарихта яҡты эҙ ҡалдырған батырҙарын, уларҙың һоҡланғыс мөхәббәтен сағылдырған картиналар. Артистары ла шәп уйнай, ул костюмдар, ул аттар, ул алыштарҙағы халыҡ төркөмө… "Монгол", "Баҫып алыусы", "Патриот", "Мулан" кеүек донъя кимәлендәге тарихи-романтик фильмдар рәтендәләр. Хисләндерә, уйландыра, рухландыра һәм шул мәл күңелдә көнсөл бер уй тыуа: "Ниңә беҙҙеке юҡ? Беҙҙең нимә, батырҙарыбыҙ булмағанмы, әллә тарихыбыҙ һаймы? Кино төшөрөр шәхестәребеҙ, кисерештәребеҙ, ғибрәттәребеҙ, данлар, данланыр эштәребеҙ юҡмы?"