Ошо көндәрҙә М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры йылдағыса үҙенең сираттағы ижад миҙгелен матур саралар менән асып ебәрҙе.

Республикабыҙҙа һәр миҙгелдең үҙенә генә хас матур йолаһына әүерелгән саралары бар. Көҙ айының шундай йолаларының береһе - театр-филармонияларҙың яңы ижад миҙгеле асылыуы булыр. Ошо уңайҙан Стәрлетамаҡ дәүләт театр-концерт берләшмәһенең Илшат Йомағолов исемендәге Башҡорт драма театры художество етәксеһе Илһам РӘХИМОВ менән әңгәмәләштек.

Йәнәш баҫҡан ике үрмәксегә ҡарап, бер килке аптырап торҙом. Тәү ҡарамаҡҡа, икеһе лә бер үк һымаҡ. Әммә айырма бар. Берәүһенең төҫө ҡап-ҡара. Ә икенсеһенеке күпкә тоноғораҡ. Етмәһә, кәүҙәһе лә бер аҙ ҡайтыш һымаҡ. Аяҡтары ла ҡыйыш-мыйыш, тигәндәй. Әллә зәғиф инде...

Бер шахмат таҡтаһына нисә бөртөк бойҙай һыя?

Барыбыҙ ҙа белеүенсә, шахмат уйыны бөтә донъяға таралған. Кәрт-фәләндән айырмалы, ул отошло уйындарҙан һаналмай, динебеҙ ҡанундары күҙлегенән сығып ҡарағанда ла - хәләл, ныҡ ҡына зиһенде эшләтеүҙе талап иткән ифрат мауыҡтырғыс шөғөл. Шахматты уйлап сығарыусы кеше хаҡында бик ирмәк, шул уҡ ваҡытта, математик яҡтан ҡарағанда, етди генә бер риүәйәт бар. Был уйынды беҙҙең эраға тиклем йәшәгән Һиндостан математигы уйлап сығарған, имеш. Яңы уйын хаҡында батша ла хәбәрҙар булған, ә үҙе уйнап ҡарағас, хатта уға ныҡ ҡына оҡшап та ҡалған ул. Шулай, был дәүләттең башлығы, әлеге кешене саҡыртып алып, уны яҡшы ғына бүләкләргә булған.

Әмәлгә ярағандай, ноябрь баштарына һыуытып ебәрҙе, кисәге ҡуйы һорғолт батҡаҡ боҙға әйләнде. Уның ҡарауы, инде йоҡа ғына кейемле кавалеристар эйәр өҫтөндә шыҡырайып ҡатты, хәрәкәт туҡтаған урындарҙа юлда тирләп килгән аттар өшөүҙән ҡалтыранды. Ярай әле, бөтә частарҙа ла ер аҫтынан булһа ла табыусы, йүнсел, йоҡоһоҙ хужалыҡ кешеләре бар. Улар эскадрондарға һырма салбар, ҡыҫҡа тиртун, йылы эске кейем таратып бирҙе. Һәр кавалерист һуғыш алдынан тәғәйен ике боекомплект алды. Тик биш көнлөк аҙыҡ-түлек, фураж ғына, транспорт етешмәү сәбәпле, эскадрондарға килтереп еткерелмәне.

Сираттағы әңгәмәбеҙ ҡәҙимге башҡорт ауылында тыуып үҫеп, идара итеү һәм сәйәсәт өлкәһендә Рәсәй кимәлендә танылыу тапҡан данлы яҡташыбыҙ, билдәле сәйәсмән, дәүләт эшмәкәре Лилиә Салауат ҡыҙы ҒҮМӘРОВА менән.

Ырыуығыҙ, затығыҙ, тыуып үҫкән ер-һыуығыҙ менән таныштырайыҡ әле башта гәзит уҡыусыларыбыҙҙы...

- Мин Учалы районы ҡыҙы, беҙ тиләү ырыуына ҡарайбыҙ. Шәжәрәмде, ата-бабаларымдың кемдәр булғанын арыу ғына беләм. Нисек кенә булмаһын, мин был мәғлүмәттәрҙе мотлаҡ балама, ейән-ейәнсәрҙәремә лә тапшыра аласаҡмын. Ҡыҙым менән был турала гел әңгәмәләшеп торабыҙ, ул тамырҙарыбыҙ тураһында ҡыҙыҡһына, әленән-әле һорауҙар бирә. Ҡыҙыма туған телебеҙҙе - башҡорт телен белеү мөһим икәнен бәләкәй сағынан уҡ аңлата килдем. Ул Мостай Кәрим исемендәге 158-се Башҡорт гимназияһында уҡыны, ике телде лә бик һәйбәт үҙләштерҙе. Ә бит беҙҙең ҡайһы бер күренекле генә зыялыларыбыҙҙың балалары туған телен бөтөнләй белмәй, ниңәлер сит илдәрҙә уҡыуҙы, сит ил телдәрен белеүҙе өҫтөн итеп ҡуя. Әлбиттә, сит ил телдәрен өйрәнеү кәрәк, ләкин был мауығыу, был ынтылыш туған телеңде инҡар итеү иҫәбенә атҡарылмаһын ине.

Башҡорт халҡының тарихы бай. Халҡыбыҙ үҙенең тарихи үҫешендә нимә генә күрмәгән, нимә генә кисермәгән. Ҡайһы ваҡыт ошоларҙы иҫкә төшөргән саҡта, аптырап, үҙемә-үҙем: "Халҡым нисек итеп быларҙың бөтәһен дә үткәрә, кисерә алырға көс тапҡан һуң?" - тигән һорау биреп ҡуям. Түҙемле, сыҙамлы булған халҡым, киләсәккә булған яҡты өмөтөн юғалтмаған! Оло яуаплылыҡ тойғоһо менән киләсәк быуындарҙы ҡайғыртып йәшәгән!

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа
III - IV быуаттарҙа Көньяҡ Урал далаларындағы тарихи шарттар

Көньяҡ Уралда хасил булған барса ҡаласыҡтар "ҡала" һүҙе ингән һүҙбәйләнештәр менән аталып йөрөтөлгән, ә археологтар тарафынан улар ике сәбәп арҡаһында теркәлмәй ҡалған: а) йә улар ошо хаҡта халыҡтан һорашып тормаған, б) йә иһә урындағы халыҡ был турала бер ни ҙә белмәгән. Ғәмәлдә бындай мәғлүмәттәр бары урындағы башҡорт халҡында ғына һаҡланып ҡалған, улар ата-бабаларының тарихи хәтеренә һаҡсыл мөнәсәбәттә була. Әле бәйән ителгән мәғлүмәттәргә өҫтәп, тағы ла бер иғтибарға лайыҡ фактты килтереп була:

Быйыл Башҡортостандың Силәбе өлкәһендәге даими вәкиллеге булдырылыуға 25 йыл тулды. Башҡортостан менән тығыҙ бәйләнештә булған төбәктә Вәкиллеккә ниндәй бурыстар йөкмәтелгән? Милли мөхит булдырыу ниндәй кимәлдә? Башҡортостандың Силәбеләге рәсми вәкиле Әлфир Зөлфәр улы БАЙЫМОВ менән әңгәмәбеҙ ошо юҫыҡта ҡоролдо.

Бынан 33 йыл элек Башҡортостандың яҡын киләсәге өсөн үтә әһәмиәтле булған сәйәси документ - Башҡорт Совет Социалистик Республикаһының дәүләт суверенитеты тураһында декларация ҡабул ителде. Хәҙер ошо иҫтәлекле тарихи ваҡиға йыл һайын Республика көнө тип аталған байрам форматында билдәләнә.

Һәр кем үҙенең тыуып-үҫкән ерен ярата. Быны инҡар итеүселәр ҙә, тыуған ерҙәренән ситтә йәшәүҙе хуп күргәндәр ҙә күңелдәрендә үҙҙәре тәү тапҡыр тәпәй баҫҡан ерҙәрен һағынмай ҡалмай.

"Киске Өфө"нө тәүге һандарынан алдырам. Үҙ ваҡытында йәмғиәтебеҙгә яңы һулыш булып килеп ингән гәзит бөгөнгө көндә лә республиканың иң мәртәбәле баҫмаларының береһе булып ҡала килә.

Заманалар ниндәй генә булмаһын, уны үҙеңдең насар ҡылыҡтарыңдың, насар һүҙҙәреңдең, башҡаларға ҡарата насар мөнәсәбәттәреңдең сәбәпсеһе итеп күрһәтеүгә ҡаршымын. Беҙ үҙебеҙ йәшәйәсәк ваҡытты, унда булған ваҡиғаларҙы һайлап ала алмайбыҙ, шуға ла һәр саҡ кешелекле һәм кеселекле булып ҡалайыҡсы!

"Киске Өфө" гәзите яңы сыға башлаған ғына осорҙа редакция коллективы менән Бөрйән районында урынлашҡан Башҡортостан дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығында булғайныҡ. Унда эшләүсе хеҙмәткәрҙәр үҙҙәренең ҡыҙыҡлы бер күҙәтеүе хаҡында бәйән иткәйне. Был хаҡта беҙ гәзиттә бер тапҡыр яҙып сыҡҡайныҡ инде, был юлы ул хәл тураһында икенсе маҡсатта ҡабатлап һүҙ алып барам.

"Һәр милләт башҡа халыҡтар менән бергә донъяны яҡтыртыр өсөн үҙенең аң яҡтыртҡысындағы утты һаҡларға тейеш. Яҡтыртҡысы ватылған милләт донъя киңлектәрендәге законлы урынын юғалта. Яҡтыртҡысы булмағандар бәхетһеҙ, ләкин яҡтыртҡысы булып та уны юғалтҡан йәки онотҡандар меңдәрсә тапҡыр бәхетһеҙерәк", - тигән бөйөк һүҙҙәр әйтеп ҡалдырған бер аҡыл эйәһе. Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының "Ағинәй" төбәк йәмәғәт ойошмаһы ағзалары ла, улар башлыса өлкән быуын вәкилдәре, бына ун йылдан ашыу ошо хәҡиҡәтте - халҡыбыҙҙың аң яҡтыртҡысындағы утты ҡабыҙыу, тағы ла нығыраҡ дөрләтеп ебәреү бурысын атҡарыу өҫтөндә фиҙаҡәрлек ҡыла.

25 сентябрҙә "Халыҡ-ара һаңғырауҙар көнө" билдәләнеүе хаҡында мәғлүмәт ишетеп (дөрөҫөрәге, күреп) ҡалдым да, тиң-тоштарының яғымлы итеп һөйләшеүен, кескәйҙәрҙең шатлыҡлы сырылдашҡан тыуыштарын, урман шаулауын, шишмәләрҙең шылтырап ағышын, ҡоштар һайрауын һәм башҡа күп нәмәләрҙе ишетеүҙән мәхрүм булған ҡайһы бер яҡташтарымдың һис кенә лә төшөнкөлөккә бирелмәй, бошонмай йәшәүен теләп, ошо юлдарҙы яҙырға булдым. Мин үҙем дә һәр нәмәнең дә яҡшы яғын табып булыуына инанам һәм бәғзе һаңғырау милләттәштәремә ана шул фекеремде еткермәксемен. Беҙҙең яҡтарҙа "Һаңғырауға сәләм бирһәң, "Атаң башы!" тип яуап ҡайтарыр…" тигән бер әйтем йөрөй. Һаңғыраулығы арҡаһында кешеләрҙең, ысынлап та, әленән-әле мәҙәк хәлдәргә тарып тороуы барыбыҙға ла мәғлүм. Ишетеү һәләте түбәнәйгән, йә иһә бындай нәмәнән бөтөнләйгә мәхрүм булғандар хаҡында йыш ҡына һәр төрлө көләмәстәр ҙә ишеткеләй торғайным. Уларҙың ҡайһылары мәрәкәсел кешеләр тарафынан уйлап сығарылһа, тормошта ла шундай хәлдәр булып тора инде. Бөгөнгө көндә тома һаңғырау, шул уҡ ваҡытта һәр күренешкә, төрлө хәлдәргә оптимистик ҡараштағы кеше булараҡ, үҙем менән булған бер нисә ҡыҙыҡлы эпизодты һөйләп китмәк булам.

-Йә, Яуымбаев, ни йомош? Тиҙерәк һөйлә лә, мин бик ашығам, - тине майор уға боролоп.
- Иптәш майор, бер нисә көн элек училищеның бөтөнләйе менән күтәрелеп фронтҡа китеүе тураһында ишеткәйнем. Шул хәбәр ысынмы? - тине. Уның үтенес менән төбәлгән баҙнатһыҙ битендә ҡыҙыллыҡ билдәләре күренде. Үҙ һорауынан үҙе уңайһыҙланып, ул аяҡтарын алмаштырып баҫты ла ҡулы менән атының морононан һыйпаған булды. Майор, белмәмешкә һалышып, үткер күҙҙәренә һораулы һыҙаттар йүгертте лә, һорауға иғтибар итмәгән һымағыраҡ:

Алтын көҙ милләтебеҙгә күп кенә абруйлы шәхестәр бүләк иткән миҙгел. Бөгөнгө ҡунаҡтарыбыҙ - яҙыусы, тәржемәсе, сценарист, БР Кинематографистар берлеге рәйесе, Ш. Бабич исемендәге йәштәр, С. Юлаев исемендәге дәүләт премиялары лауреаты Зөһрә БУРАҠАЕВА менән М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры актеры, Башҡортостандың халыҡ артисы Ирек БУЛАТОВ та ошо арала алтын юбилейҙарын билдәләне. Ошо айҡанлы уларҙы бер ҡорға йыйып, әңгәмә ҡорҙоҡ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Әҙәбиәттә юечжиҙарҙың ниндәй телгә ҡарағаны хаҡында аныҡ мәғлүмәт юҡ. Ҡайһы бер авторҙар уларҙы яҙма сығанаҡтарҙа Урта Азияның көньяҡ биләмәләрендә, Афғанстанда һәм Иранда йәшәүсе халыҡ итеп теркәлгән тохарҙар менән бер үк ҡәүем, тип иҫәпләүҙе өҫтөн күрә. Был уларға тохарҙарҙың (юечжиларҙың, тип уҡырға була) боронғо иран телендә аралашыуы хаҡындағы фекергә килеүенә сәбәп булып тора. Был халыҡтың теле хаҡында бер ни ҙә билдәле булмағас, ошо йүнәлештә ниндәйҙер фараздар сығарыу күрәҙәлек итеүгә тиң. Был мәсьәлә ни рәүешле хәл ителмәһен, юечжиҙарҙың һәм уларҙың вариҫтарының Көньяҡ Уралдың боронғо тарихындағы ролен аныҡлау кәрәк. Улар Көньяҡ Урал ономастикаһында һәм топонимикаһында сағыу эҙ ҡалдырырға тейеш.

Кешелек донъяһы үҙе барлыҡҡа килгән иң боронғо дәүерҙәрҙән алып хәҙерге замандарға тиклем иҫ киткес күп төрлө һәм бай ҡиммәттәр тыуҙырған. Уларҙың матди тип аталғандары кешеләрҙең физик һәм биологик йәшәйешен тәьмин итһә, матди прогресҡа нигеҙ булһа, кешелектең аңын һәм үҙаңын, мәҙәнилек һәм әхлаҡи кимәлен рухи ҡиммәттәр билдәләй. Ҡиммәт төшөнсәһе иң кәрәкле, иң мөһим, иң әһәмиәтле нәмәләрҙе белдерә, улар, матди булһынмы, йә иһә рухи өлкәгә ҡараһынмы - берҙәй юғары баһаға лайыҡ.