йәки Ил ағаһына виртуаль хат
(Эссе).

Һаумыһығыҙ әле, Мортаза Ғөбәйҙулла улы! Һаумыһығыҙ, Башҡортостаныбыҙҙың хөрмәтле Бабайы! Бәлки, бәғзе берәүҙәр минең һеҙгә ошолай итеп, фани донъябыҙҙан сикһеҙ йыһан баҡыйлығы арауығы аша мөрәжәғәт итеүемә сәйерһенеберәк ҡарар. Минеңсә, бында әллә ниндәй сер ҙә юҡ кеүек: әҙәм балаларының ерҙәге матди тормошо һүнһә лә, уларҙың үлемһеҙ йәндәре асманға ашып, халыҡ әйткәнсә, әруахҡа әйләнә. Беҙ баҡыйлыҡта ла үҙенсәлекле тормош барлығына ысынлап тороп ышанабыҙ бит...

Әл Ҡашғари: "Иш - лампанан һәм төтөндән стеналарҙа һәм башҡа урындарҙа барлыҡҡа килгән һөрөм, ҡором. Тон иш болди - кейем ҡоромға буялды".

Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә ошо мәғәнәләге боронғо "иш" йә иһә "ыш" һүҙҙәре юҡ. Ул һүҙ урынына әлеге ҡором һәм һөрөм һүҙҙәрен ҡулланабыҙ. Ҡором, һөрөм ағас яндырғанда сыҡҡан ҡара төтөндән хасил була. Телебеҙҙә ошондай төтөн менән бәйле тағы бер һүҙ бар - ыҫ. Ул аңлатмалы һүҙлектә "төтөн ҡараһы, төтөн", тип аңлатыла. Мәҫәлән, өй стеналары ыҫланып бөткән, тибеҙ. Моғайын, "ыҫ" һүҙенең этимологияһы ошо боронғо "иш (ыш) һүҙенә барып тоташалыр, тик телебеҙҙең тарихи үҫешендә ул "ҡором" мәғәнәһен юғалтып, ниндәйҙер бер әйберҙең төтөн тәҫьиренән хасил булған яңы сифатын аңлата башлаған: ыҫланған балыҡ, ҡорот ыҫлау, тире ыҫлау. Йәнә бәғзе бер башҡорт һөйләштәрендә "ыҫлау" һүҙе тап ҡоромлау, һөрөмләү тигәнгә тура килә.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа
V-VIII быуаттарҙа Көнсығыш Урал аръяғы ҡәбиләләре

Тикшеренеүселәр бакал мәҙәниәтенең иртә тимер быуатының урындағы саргат мәҙәниәте нигеҙендә формалашыуы хаҡындағы берҙәм фекер яҡлы, һәм ошо мәғәнәлә ул урындағы ултыраҡ халыҡҡа ҡарай.

Халҡыбыҙҙың телдән-телгә күсеп килгән бик боронғо "Урал" йырын мин бала сағымдан ишетеп үҫтем. Атайым Төхфәтулла Шаһишәриф улы (мәрхүм) был йырҙы әҫәрләнеп, моңло итеп йырлай торғайны. Йәйҙең йәмле көндәрендә бесәнгә китеп, йә ҡырҙан ҡайтып барышлай, тирә-яҡты яңғыратып, көслө, матур тауыш менән һуҙып ебәрә: "Күгәреп тә ятҡан Урал тауы - атай-олатайҙарҙың төйәге. Илен-ерен һаҡлап ҡорбан булған, шунда ята батырҙар һөйәге…"

"Кисә беҙҙең өсөн Яҡын Көнсығышта ауыр көн булды. Беҙ яуапһыҙ ҡалмаясаҡбыҙ", - тип белдерҙе үткән аҙнала АҠШ президенты Байден Көньяҡ Каролиналағы һайлау алды сараларының береһендә һәм бер минут тынлыҡ иғлан итте. Пентагон башлығы Ллойд Остин да ошондай уҡ рухтағы белдереүҙәр менән сығыш яһаны һәм: "Беҙ президент менән Америка көстәренә ҡаршы һөжүмдәргә түҙеп тормаясаҡбыҙ һәм АҠШ-ты, ғәскәребеҙҙе, шулай уҡ үҙ мәнфәғәттәребеҙҙе һаҡлау өсөн бөтәһен дә эшләйәсәкбеҙ",- тип белдерҙе.

Мортаза Ғөбәйҙулла улы минең хәтеремдә һәр ваҡыт халыҡ хәстәрлеге менән янып-көйөп, республикабыҙ өсөн мөһим һәм бик тә кәрәкле проекттарҙы бойомға ашырыу хәстәрлеге менән ал-ял белмәй эшләүсе, һүҙе менән дә, эше менән дә алдынғы ҡарашлы, эшлекле етәксе булып ҡалды. Уны һәр ваҡыт юлда, ауылдарҙа йә производство объекттарында һәм мотлаҡ ябай эшсәндәр йә булмаһа яңы төҙөткән мәктәптәрҙе асыу тантанаһында балалар араһында осратырға була ине.

Мин республикабыҙҙың тәүге Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов менән 18 йыл бергә эшләнем. Ул БР Юғары Советына Рәйес булып килгәнсе беҙҙең район республика кимәлендә үгәйһетелгән бер бала кеүек ине, сөнки ул замандарҙа республиканың беренсе етәкселәре районыбыҙға бөтөнләй килмәне, тиһәк тә була: Нуриев та, Шакиров та берәр генә тапҡыр, уныһында ла Юлдыбай ауылында ғына һәм бары тик Баймаҡ йә Хәйбуллаға барышлай йә ҡайтышлай бер нисә минутҡа юл ыңғайы һуғылып ҡына киттеләр.

Өфөбөҙ үҙенең 450 йыллыҡ юбилейын билдәләргә йыйына. Был иҫтәлекле датаға ҡарата ҡалала күп эштәр башҡарылыуын күрә йөрөйбөҙ. Ысынында, әлеге мәлдә Өфө ҙур бер төҙөлөш майҙансығын хәтерләтә. Әлбиттә, бындай эштәр ҡала халҡына ниндәйҙер кимәлдә мәшәҡәттәр тыуҙыра, ләкин уларҙың барыһы ла ваҡытлыса. Юбилейын Өфө тағы ла матурыраҡ, уңайлыраҡ булып ҡаршылаясаҡ.

7 февралдә Башҡортостанда Беренсе Президентыбыҙ Мортаза Ғөбәйҙулла улының тыуыуына 90 йыл тулыу айҡанлы хәтер һәм ҡәҙер саралары уҙғарылды.

-Эй, ҡаты күңелле кеше булып сыҡты. Йылы һүҙ ишетеү түгел, һуңғы осорҙа йылмайып ҡарағанын да күргәнем юҡ. Турһайып ала ла, эркет уртлаған һымаҡ йөҙөн сирып тик йөрөй. Бер көн ауырыуға һалышып яттым, яныма килеп берәй йомшаҡ һүҙ әйтмәҫме, йәнәһе. Эргәмә килеп тә ураманы, нишана. Шул тиклем эрелек, һерелек йәш кешелә ҡайҙан киләлер. Ҡоҙағыйҙы әйтәм, ҡыҙын тормошҡа ла, ҡәйнәһенә ярай белергә лә өйрәтмәгән... - тип, тик торғандан киленен яманланы ла китте танышым.

Былтыр декабрҙә Махсус хәрби операция барған Луганск Халыҡ Республикаһында булып ҡайтҡан журналистар араһында "Йәшлек" гәзитенең баш мөхәррире Артур Хәсән улы ДӘҮЛӘТБӘКОВ та бар. Ул "Йәшлек" гәзитенең бер нисә һанында унда алған тәьҫораттары менән уртаҡлашып өлгөрҙө лә инде. "Йөҙ тапҡыр ишеткәнсе, бер тапҡыр барып күр", тиҙәр халыҡта. Шуға күрә илебеҙ яҙмышы өсөн хәл иткес ваҡиғалар - Махсус хәрби операция - барған ергә үҙе барып ҡайтҡан баш мөхәррир менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Иртәгәһенә лә үҙ ҡылығына үҙе аптырап, аныҡ фекергә килә алмай, оҙаҡ икеләнде, шикләнде Һөйөм. Бармаһам, Һөйәрғолдо юғалтырмын, йән тартмаған Таржыҡ менән ғүмерем заяға үтер. Бындай тормоштан, ыҙалап йәшәүҙән ни мәғәнә?.. Төш ауышҡас, мәле еткәс, ниндәйҙер сәйер көс уны Йәмтауға тартты. Мөхәббәттер, ташыр сиккә еткән һөйөү хиселер?..

Әҙәм балаһының хис-кисерештәр донъяһы бик бай һәм ҡатмарлы, һәм беҙ уларҙың йәшәйешебеҙҙәге ролен бигүк белеп, аңлап та бөтмәйбеҙ шикелле. Хис-тойғоларҙың ҡайһы берҙәре кешегә тынысланыу, күңел күтәренкелеге, ләззәт һәм рәхәтлек алып килһә, бәғзеләре борсолоу, хәүефләнеү, кәйеф төшөү, ғазап кисереү кеүек ауыр кисерештәр менән бәйле. Барса тойғоларыбыҙ араһында һис оноторлоҡ булмағанса тәьҫир итеүсе, бөтә булмышыбыҙҙы тик үҙенә генә йүнәлтеүсе, күптәребеҙҙе үҙенә баштан-аяҡ буйһондороусы сифатында кисерелеп, ҡурҡыу тип аталғаны ла бар. Һис ҡасан да, бер нәмәнән дә, саҡ ҡына булһа ла ҡурҡмаған кеше донъяла юҡтыр ул.

Һуңғы ваҡытта тормошобоҙ тотош стрестарҙан ғына торған кеүек: ваҡыт шул тиклем тиҙ елә, бер нәмәгә өлгөрөп булмай, ахырҙа, үҙебеҙҙе "ашай" башлайбыҙ. Ә кешенең эмоциональ фоны туранан-тура уның организмына йоғонто яһай. Хатта табиптар ҙа "Сирҙәрҙең 80 проценты - психосоматиканан", тип белдерә. Ни өсөн тап шулай килеп сыға һәм ауырыуҙарҙың иҫ-аҡыл көйлөлөгөнә бәйле булыуының сәбәбе ниҙә?

Һуңғы йылдарҙа Рәсәйҙә балалар тыуыу кәмеүе арҡаһында властарҙың аборттарҙы тыйыу уҡ булмаһа ла, нисектер кәметеү йәһәтенән төрлө инициатива менән сығыш яһауын йыш күҙәтәбеҙ. Мәҫәлән, үткән йыл аҙағында Түбәнге Новгород депутаттары шәхси клиникаларға аборт яһауҙы тыйыуҙы күҙ уңында тотҡан закон проектын тәҡдим итте. Рәсәй Президенты менән тура бәйләнештә лә был турала һорау булды. "Мәсьәлә бик сетерекле, - тине В. Путин. - Шулай ҙа дәүләт демографик хәлдең яҡшырыуы яғында. Шул уҡ ваҡытта ҡатын-ҡыҙҙарҙың хоҡуҡтары ла күҙәтелергә тейеш".

Балалар ауырығанда тормош ағышы туҡтап, донъяның мәғәнәһе һүнеп ҡалған төҫлө. Дауаханаға барып эләккән осраҡта сабыйҙың тиҙ арала аяҡҡа баҫыуына медицина процедуралары менән бер рәттән, уны дауалаған табиптың үҙ һөнәрен бөтә нескәлегендә белгән профессионал булыуына, бала һәм атай-әсәйе менән уртаҡ тел таба белеүенә лә тығыҙ бәйләнгән. Бөгөнгө әңгәмәлә үҙ эшенә мөкиббән киткән, һәр балаға иғтибарлы, атай-әсәйҙәрҙең бөтмәҫ-төкәнмәҫ һорауҙарына тыныс ҡына яуап биргән белгес, Өфөнөң 22-се тиҙ ярҙам күрһәтеү дауаханаһының педиатрия бүлеге мөдире Раян Айҙар улы ҠАСҠЫНБАЕВ ҡатнаша.

Әлшәй районы Казанка ауыл биләмәһе лә республикабыҙҙа әүҙем бер йүнәлеш алған "Урындағы башланғыстарҙы яҡлау" программаһында даими ҡатнаша.

Халыҡ араһында инсультҡа ҡарағанда инфаркт еңелерәк тигән ҡараш йәшәй. Йәнәһе, инфаркт кешегә артабан йәшәргә мөмкинлекте күберәк "бирә". Ҡайһыһы ҡурҡынысыраҡ?

Гәзитебеҙ барлыҡҡа килгәндән алып уның телебеҙ таҙалығы өсөн көрәшен йыш ҡына баҫылып сығып торған мәҡәләләрҙә күрәбеҙ. Бәғзе һандарҙа һөйләшебеҙҙәге һүгенеү хаҡында фекерҙәр ҙә күренеп ҡалғылай. Башҡорт теленең матурлығына туранан-тура ҡағыла был тема. Бөгөнгө көндә тирә-яғыбыҙҙа киң таралған, хатта аҙым һайын тигәндәй осраған шул һаҡрат һүҙҙәргә мин дә күнегеп китә алмайым (беҙҙең яҡта яман һүҙҙәрҙе "һаҡрат" һүҙ тиҙәр). Һүгенеү тигән нәмә милләтебеҙгә хас түгел, хатта ул, ниндәйҙер йоғошло сир һымаҡ, халҡыбыҙға һуңғы быуаттарҙа ғына ситтән килеп йәбешкәндер, тип тә уйлайым.

Туған тел һәм шәжәрә - асылда бер бөтөн күренеш. Ошо ике таяу ныҡлы булғанда ғына милләт йәшәйәсәк һәм артабан ишәйәсәк. Шуға күрә лә республика архивсылары шәжәрә аша үҫмерҙәрҙә атайсалға, тарихҡа, нәҫел тамырҙарына һөйөү һәм ихтирам тәрбиәләп, уларҙы ҡаһарман ата-бабалар өлгөһөндә көслө рухлы илһөйәр шәхестәр итеп үҫтерергә ынтыла. 2017 йылдан шәжәрә конкурсы үткәрелә килһә, 2020 йылда БР Хөкүмәте "Минең шәжәрәм" асыҡ республика ғилми-тикшеренеү эштәре конкурсын үткәреү тураһында" ҡарар ҡабул итте. Был көндәрҙә Башҡортостан Республикаһының Архив эштәре буйынса идаралығы һәм Милли архивы баш ҡалабыҙҙың 450 йыллыҡ юбилейына арналған "Өфө тарихын бергәләп яҙайыҡ!" исемле конкурс уҙғара.