Уҙған аҙна ҡыуаныслы яңылыҡ менән тамамланды: Мәскәүҙә үткән Туған тел уҡытыусыларының Бөтә Рәсәй оҫталыҡ дәресе конкурсының һөҙөмтәләре билдәле булды һәм унда барлыҡ пьедесталды тиерлек республикабыҙ педагогтары яуланы. 2-се "СМАРТ" Республика полилингваль киң профилле гимназияһының башҡорт теле уҡытыусыһы Ләйсән Мостафина менән 308-се Башҡорт балалар баҡсаһы тәрбиәсеһе Рәшиҙә Ғибәҙуллина (һүрәттә) үҙ номинацияларында беренсе урынға лайыҡ булды. Шулай уҡ Мәсетле районы Оло Ыҡтамаҡ ауылындағы Башҡорт гимназияһының башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Зилә Миңлебаева, Дыуан районы Мәсәғүт ауылының 2-се балалар баҡсаһы тәрбиәсеһе Юлиә Фәтҡуллина үҙ номинацияларында 3-сө урынға лайыҡ булды.
Мәлде файҙаланып, балаларға кескәй саҡтарынан уҡ әсә теленә һөйөү орлоҡтары һалған тәрбиәсе - Бөрйән районының Мәһәҙей ауылы ҡыҙы, 2007 йылдан 308-се Башҡорт балалар баҡсаһында эшләгән Рәшиҙә Рәхим ҡыҙына төбәнек һорауҙарыбыҙҙы.

Ошо көндәрҙә Сибай институты бинаһы диуарында Зиннур Ғөбәйҙулла улы Йәрмөхәмәтовтың яҡты иҫтәлегенә мемориаль таҡтаташ асылды. Тантананан һуң 1999 йылдан Сибай институтын етәкләгән шәхес иҫтәлегенә арналған фәнни-ғәмәли конференция үтте. Замандаштары ил ағаһы кимәлендәге арҙаҡлы шәхестең эшмәкәрлеге тураһында һөйләне. Һүҙ - уларға:

Салауат районы Малаяҙ ауылында, Салауат Юлаев музейында билдәле уҡытыусы, Башҡортостандың мәғариф отличнигы, хеҙмәт ветераны, һәүәҫкәр фольклорсы Зәнүфә Ғарифуллинаның хәтер кисәһе булып үтте. Бар йәмәғәтселек менән хөрмәтләп иҫкә алдыҡ уны баҡыйлыҡҡа күскән көнөндә. Сауаплы эш атҡарҙы Салауат Юлаев музейы коллективы, Зәнүфә апайҙың ҡыҙҙары Зөлфиә һәм Әлфиә.

Стәрлетамаҡ башҡорт дәүләт драма театры артисы Фәрзәнә ҒӨбӘйҘуллина береһенән-береһе сағыуыраҡ, йөкмәткелерәк образдары менән тамашасылар күңелен күптән яулап өлгөрҙө. Сәхнәлә үҙен тапты инде ул. Ә бына "Был донъяға ниңә килгәнбеҙ?", "Ҡайҙа китеп барабыҙ?" тигән һорауҙарға яуап таба алғаны юҡ әле. Һаман эҙләй. Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Фәрзәнә Йәһүҙә ҡыҙы менән әңгәмәбеҙ ошо хаҡта.

Үҙенең дә күҙенән йәше сөбөрләне Мирҙың: уның да үсе ҡайнай, таша! Әммә ярамай! Ярамай!
- Һеҙҙең дә, минең да баш китер! Атырҙар! - ти Мир. Үҙе ысынды белеп һөйләйме, әллә ҡурҡыта ғынамы? Үҙен дә ҡурсығандыр йәш сержант, иптәштәрен дә. Ныҡ шөрләне ул... Армия сафында ил һаҡларға китеп, төрмәгә йә дисбатҡа эләгеү - ул әҙәм күҙенә күренә алмаҫлыҡ оят. Үлемдән оят көслө, бындай хурлыҡҡа ҡалғансы, үлемең мең артыҡ Шуның өсөн уларҙың атайҙары фашистарға ҡаршы яуға сыҡтымы ла, шуның өсөн ғәзиз йәнен фиҙа ҡылдымы?..

Оҫта ҡуллы, бар эшкә маһир ир-егеттәр тураһында бер һөйләм менән шулай тибеҙ: "Етмеш төрлө һөнәр эйәһе". Редакциябыҙҙың бөгөнгө ҡунағын да ошолай ҡылыҡһырларға була, шуға ла уның шәхесен ҡайһы яҡтан, ҡайһы һөнәре менән асырға, тип тә аптырарға тура килде. Ни тиһәң дә, ул Башҡортостандың атҡаҙанған ғына түгел, ә халыҡ артисы. Үҙе бейеүсе, үҙе төньяҡ амуры, үҙе мәргән уҡсы, үҙе... Хәйер, үҙе тураһында һөйләүҙе уның үҙенә - "Амантай" ижад үҙәге етәксеһе Рафаэль АМАНТАЕВҡа йөкмәтәйек.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Ошондайыраҡ кире ҡараштарҙы күҙ уңында тотоп, китабыбыҙҙың 1994 йылғы вариантында Арҡайым кеүек тораҡтарҙың планировкаһы буйынса Хорезм һәм Бактрияның ҡала-ҡәлғәләрен хәтерләтеүе хаҡындағы фекеребеҙҙе белдергән инек. Ул саҡта беҙ Афғанстандың төньяғындағы, Арҡайым кеүек үк, түңәрәк планировкалы Дашлы-3 тип аталған күренекле Бактрия ҡалаһын иҫкә алғайныҡ: цитадель терәк башнялары булған ике рәт стена менән уратып алынған, ә уның тирәләй тағы ла ике ҡәлғә стеналары төҙөлөп, улар барлыҡҡа килтергән арауыҡты тулыһынса торлаҡ һәм хужалыҡ ҡоролмалары биләгән.

Бер ваҡыт Аллаһы Тәғәләгә бер ҡатын килгән. Арҡаһындағы ауыр тоҡто саҡ-саҡ күтәреп тора икән үҙе.
- Арыныңмы, һылыу? - тип борсолоуын белдергән Аллаһ. - Тоғоңдо төшөрөп тор, бер аҙ ултырып ял ит.

Ошо көндәрҙә Рәсәй Дәүләт Думаһына традицион булмаған енси мөнәсәбәттәрҙе киң матбуғат сараларында, интернетта, рекламала, әҙәбиәттә һәм кинола пропагандалау һәм аҡлауҙы тыйыу хаҡындағы закон проекты индерелде. Тәү ҡарауға беҙҙең ижтимағи мөхит өсөн бер ни тиклем сәйерерәк тойолған проблема ни өсөн уны дәүләтебеҙҙә закон ҡабул итеү юлы менән хәл итеү кимәленә күтәрелде һуң?

"Киске Өфө" гәзитен даими рәүештә яҙҙырып, уҡып барам, бик оҡшай. Халҡыбыҙ тарихы, туған тел мәсьәләләре, күп балалы өлгөлө башҡорт ғаиләләре, билдәле шәхестәр, заман башҡорттары хаҡындағы мәҡәләләр бик фәһемле һәм ундай материалдарҙы башҡа мәғлүмәт сығанаҡтарынан табыуы ауыр, сөнки күп гәзиттәр ваҡ-төйәк хәбәрҙәр, ниндәйҙер ғәҙәттән тыш ғибрәтле, сенсацион хәлдәр хаҡында яҙырға әүәҫләнде, ә ҡайһы бер баҫмалар күбеһенсә бигерәк ҡоро тел менән яҙылған рәсми әйберҙәрҙән тора.

Республикабыҙҙың баш ҡалаһы миңә үҙенең матурлығы, йәшеллеге, үҙенә генә хас булған ығы-зығыһы, мәшәҡәттәре һәм йәшәйеше менән оҡшай. Көн һайын иртән эшкә ашыҡҡан һәм кисен өйҙәренә табан юлланған кешеләр ағымы күңелемә яҡын. Уҡыу мәле етеп, балалар мәктәпкә, студенттар уҡыу йорттарына йөрөй башлағас, Өфөнөң ҙур икәнлеге айырыуса күҙгә салынды.

Хәҙерге заман театры һәм уның тамашасыһы ниндәй, йәки улар бер-береһенең һулышын тоямы? Нәҡ шул һорауға яуап эҙләнеләр ошо көндәрҙә Өфөлә үткәрелгән "Замандаш" театраль белем биреү майҙансығы сиктәрендә ойошторолған саралар барышында. Драматургия өлкәһендә яңы исемдәр асыуға, театр әһелдәре менән тығыҙ бәйләнештәр булдырырға ярҙам итеүгә һәм, әлбиттә, тәжрибә уртаҡлашыуға, ижади үҫеш йүнәлеше биреүгә ҡоролған был әһәмиәтле майҙансыҡ дүрт көн дауам итте.

Йәшәйештә бер ҡандан яралмаған, әммә йәндәре, күңелдәре береккәндәр, уй-хыялдары тап килгәндәр була. Яҡын күргән, үҙ иткән, иң терәгән ике ағайым булды. Рауил Бикбаев һәм Зиннур Йәрмөхәмәтов. Икеһе лә милләтебеҙ ғорурлығы, дәүер шәхестәре, ҙур кешеләр. Уҙамандар, ил ағаһы икәнлектәре минең өсөн оло ҡыуаныс ине, мәгәр уларҙы иң әүәл күңел тартҡан кеше, яҡын ағайҙар булараҡ ҡабул иттем. Һис ҡасан бөйөклөктәренән бейеклек, юғары, танылған абруйҙарынан үҙемә файҙа, ҡулай мәлдә арттарына йәшенерлек ышыҡ эҙләмәнем.

Билдәле шағирә, драматург, тәржемәсе һәм журналист Лилиә Һаҡмар студент йылдарынан әүҙем ижад итте һәм ошоға тиклем ижадтан айырылғаны юҡ. Әҙибә төрлө темаға берҙәй еңел яҙа, ниндәй эшкә тотонһа ла аҙағына тиклем алып барып еткерә. Үҙенең шиғриәте аша уҡыусыға кеше күңеле менән ҡуша Йыһан киңлеген дә асып күрһәтеүгә өлгәшә һәм уҡыусыһын юғарылыҡҡа әйҙәй. Шул уҡ ваҡытта Лилиәнең ватансылыҡ хисе ижадының алтын ебе булып һуҙыла. Шуғалыр ҙа, тыуған ергә булған һөйөүе йыр булып та башҡаларҙың йөрәгенә үтеп инә. Лилиә Һаҡмарға - өс һорау.

Әрмеләрҙә йөрөп сәс еткерҙем...

Шверин - немецтар күҙлегенән ҡарағанда бәләкәй, ә беҙҙең һалдаттар өсөн бик ҙур ҡала. Үҙҙәренең ауылынан йә район үҙәгенән ары китмәгән малай-шалай өсөн бигерәк тә күркәм ер. Уларҙың гарнизоны ҡаланан алыҫ түгел урман араһында, оло юлға яҡын ғына урынлашҡан. Күбеһенсә имән, ҡарағай, шыршы үҫкән урмандар, юл ситтәрендә хужаһыҙ үҫеп, мул уңыш биргән алмағастар менән грушалар, тип-тигеҙ юлдар, тап-таҙа урамдар ауыл батҡағынан яңы сыҡҡан Мир кеүек һалдаттарға иҫ киткес тәьҫир итте.

Бөгөн был иң көнүҙәк тема: патриотлыҡ, йәғни беҙ уны хәҙер башҡортсаға ауҙарып, илһөйәрлек, тибеҙ. Был тема телдән төшкәне лә булманы, әлбиттә. Ә шулай ҙа ул быйыл бөтөн етдилегендә, бөтөн асылында күтәрелә: яңы дәүерҙә, яңы шарттарҙа ватандаштарҙың ошо сифаты - патриотлығы илгә янаған ҡурҡынысҡа ҡаршы торорға тейеш икәне ҡапыл иҫебеҙгә төшөп, ойой яҙған аңды уятҡандай булды. Гәзитебеҙҙәге күп материалдар, сығыштар ошо илһөйәрлек темаһы менән һуғарылған булһа ла, беҙ артабан да ул хаҡтағы һүҙҙе һыҙыҡ аҫтына алып ҡуйыртмаҡсыбыҙ. Әлегә һорауҙарыбыҙҙы Учалы районында йәшәп ижад итеүсе зыялы, илһөйәр шағирәбеҙ Наилә ХӘМБӘЛИЕВАға юлланыҡ. Ошондай уҡ һорауҙар өҫтөндә башҡа авторҙарыбыҙ һәм уҡыусыларыбыҙ ҙа уйланып, яуаптарын яҙып ебәрә ала. Әйҙәгеҙ, фекер алышайыҡ әле.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Андронов ҡәбиләләре ҡәберҙәрендә тотош кеше һөлдәһе урынына уның айырым өлөштәре генә: баш һөйәге, башһыҙ һөлдәләр, кәүҙәһенең яртыһы табылыуы осраҡтары бик күп. Бындай өлөшләтә ерләүҙе, үлгән кешенең мәйетен ер өҫтөндә ҡалдырып, уның һөйәктәрен таҙартыу йолаһы һөҙөмтәһе итеп ҡарауға ныҡлы ерлек бар. Үлгән кешенең ижтимағи хәленә (көслө, бай булыуы һ.б.) ҡарап, ырыуҙаштары уның һөйәктәренең төрлө магик сифаттарға эйә булыуына инанған, һәм улар үҙенсәлекле талисман ролен үтәгән, амулет, йәғни бетеү итеп тотолған. Бындай осраҡта кеше һөйәктәре эргәлә ҡалдырылған, бер ни тиклем ваҡыттар уҙғас, уларҙы ерләүҙәре лә мөмкин булған. Мәйеттән тороп ҡалған һөйәктәрҙе айырымлап, өлөшләтә ерләү абашев һәм бура мәҙәниәте ҡәбиләләре ҡәберлектәре өсөн ғәҙәти күренеш була; үрҙәрәк билдәләп үтелгәнсә, ям мәҙәниәтендә лә ошондай уҡ ерләү йолаһы күпләп күҙәтелә. Бынан инде ошондай һығымта яһап була: энеолит һәм бронза эпохаларында Көньяҡ Урал һәм уға сиктәш территорияларҙа йәшәгән халыҡтарҙың дини ҡараштары уртаҡ нигеҙҙә формалашҡан.

Балаларҙың электрон сигареттар менән мауығыуы нимәгә килтереүе ихтимал? Вейптар, электрон сигареттар, айкостар күптән түгел модаға инде. Күптәр уларҙы бөтөн урындарҙа ла, хатта бинала ла көйрәтеүе уңайлы булған өсөн һатып ала.

Ниһайәт, көс йыйҙыҡ, оборонанан һөжүмгә күсергә тырышабыҙ. Ҡаланы ҡамауға алдыҡ тиерлек. Беҙҙең диверсион разведка төркөмө дошман тылына үтеп кереп, уның оборонаһының "тишек" урындарын ҡапшарға кереште. Бер төркөм икенсеһен алмаштыра - ял итеү, ашау, һуғыш кәрәк-яраҡтары туплау мөмкинлеге бирә.

Һуңғы йылдарҙа, һүҙ ҙә юҡ, баш ҡалабыҙ Өфөлә бында йәшәгәндәр һәм ҡунаҡҡа килгәндәр өсөн уңайлыҡтар булдырыу, ял итеү һәм спорт менән шөғөлләнеү өсөн шарттар тыуҙырыуға ҙур иғтибар бирелә. Бигерәк тә ҡала парктарын заманға ярашлы үҙгәртеп ҡороу, буш ятҡан урындарҙа скверҙар төҙөү, "Башҡортостан ихаталары" проектын дауам итеү, спорт майҙансыҡтары эшләп йыһазландырыу, Башҡортостаныбыҙҙың билдәле шәхестәренә һәйкәлдәр асыу һәм башҡа төҙөкләндереү саралары ҡала йөҙөн нурландырып, йәнләндереп ебәрҙе.