Йәй ташы тураһындағы тарихты мин тәүге тапҡыр өләсәйемдән ишеттем. Миңә ул саҡта ун йәш тирәһе булғандыр. Баҡмал Мансур ҡыҙы, әсәйемдең әсәһе, 1898 йылда тыуған. Уны Һаҡмар буйында, Ирәндектең аръяғында-биръяғында йәшәгән бөтә халыҡ белде һәм хөрмәтләне. Башҡорттарҙың арҙаҡлы шәхестәре Мөжәүир хәҙрәт, Әнүәр мулла, Шаһишәрип дәрүиш, Түбә ҡасабаһында йәшәгән атаҡлы урыҫ Блещенко, халыҡ табибы мәрйә Полина һәм башҡа бик күптәр унда туҡтап, йоҡлап, ҡымыҙ эсеп йөрөнө. Өләсәйемдең күңеле киң, йөҙө яҡты, һүҙе бөтмәҫ булды. Урыҫ менән дә башҡортса һөйләшһә лә, тегеләре уны иғтибар менән тыңлап, үҙҙәренсә нимәлер һөйләй торғайнылар. Хәйер, ҡунаҡсыл кешенең һүҙҙәренә кем иғтибар итһен инде - бөтә булмышы, тойғолары уның йөҙөнә яҙылған була бит. Оҙаҡ ҡына йәшәне өләсәйем - йөҙҙө тултырыуға ике йыл ғына ҡалғас, беҙҙең аранан китеп барҙы.

Уның һөйләгәндәренән ике риүәйәт бигерәк тә иҫтә ныҡ ҡалған. Уларҙың береһе Һаҡмар ятыуының төбөндә йәшәгән һыу һыйырҙары хаҡында булһа, икенсеһе мөғжизәле йәй ташы тураһында ине. Йәй ташы хаҡындағы хикәйәт миңә шундай оҡшаны - уны хатта таҫмаға яҙып алдым. Яҙған ваҡытта өләсәйемә туҡһан алтынсы йәш киткәйне. Аҙна элек яңынан тыңлағайным - тауышы шундай көр, хәтере шундай теүәл - иҫ китмәле. Ошо мәҡәләне яҙған ваҡытта хикәйәтте яңынан ишетеп, күңелем тулып китте. Бынан йөҙ ҙә ун ете йыл элек тыуған кешенең телмәрен башҡаса тыңлау мөмкин түгелдер ул! Был мәҡәләмдә мин йәй ташы менән бәйле тарихҡа туҡталып китмәксемен.
Йәй ташы менән бәйле ваҡиға 1919 йылдың май айында була. Өләсәйем, ул мәлдә егерме бер йәштәге ҡатын, көйәнтә-биҙрәләрен алып, Саҡмағош йылғаһына юллана. Көмөш һыулы бәләкәй генә йылға ул Саҡмағош. Ҡуяндар ауылынан үрерәк бер генә ауыл да булмағанлыҡтан, халыҡ ғүмер баҡый шунан алып һыу эсте, балығын тотто һәм һыу инде. Быны мин шуның өсөн тәфсирләп яҙам, сөнки йәй ташының ҡайҙан килеп сығыуы, ҡайҙа "йәшәүе" әлегәсә сер булып ҡала. Фәҡей ағайымдың, Баҡмал өләсәйемдең өлкән улының, һөйләгәндәренән сығып, шуны белдем - үтә күренмәле һыуҙарын көньяҡҡа табан ашыҡмайынса ғына ағыҙған Саҡмағош йылғаһы Баҙар сауҡаһы эргәһендәге күлдән башланып китә икән. Алтынбай - күл ошо исемде йөрөтә. "Нишләп күлгә шундай исем биргәндәр?" тип һораным мин күл тураһында тәүге ишеткән саҡта. "Ошо күлдә Алтынбай исемле мулла батып үлгән", - тип шыбырланы миңә ағайым. Уның ҡәҙимге генә һөйләшеп торған ерҙән ҡапыл шыбырлауға күсеүенең сәбәбен аңлап етмәнем, сөнки бәләкәй инем әле.
Өләсәйемдән тыуған ағайҙарымдың, улар бөтәһе лә мәрхүм инде, һөйләгәндәренән сығып, күлде мин ошо рәүешле күҙ алдыма килтерәм. Был күл ҡәҙимге һыу ятҡылығына оҡшамаған. Арҡырыға тар ғына - йүгереп килеп ырғыһа, өлкән кеше бер ярынан икенсе ярына һикереп сыға ала. Оҙонлоғо күпмелер, әйтә алмайым - ярайһы ғына оҙон булырға тейеш ул. Алтынбай күле бик тәрәнгә киткән ер ярығы булып килеп баҫа минең күҙ алдына. Һыуы ҡара күк төҫтә булырға тейеш. Халыҡ уны төпһөҙ тип иҫәпләй.
Минең ике ағайым - Әхиәр менән Әхтәм - күлдең тәрәнлеген тикшереп ҡарамаҡсы була. Картуф еренең кәртәһенән бер һайғауҙы алып, шул күлгә китәләр. Өс-дүрт урында һыуға батырып ҡарайҙар, әммә төбөнә етә алмайҙар. Һайғауҙың оҙонлоғо байтаҡ - һигеҙ аҙымдан да кәм булмай. Шул йөрөгәндәрендә ағайҙарым бер суртан күреп ҡала - уның оҙонлоғо үҫмер баланың буйына торошло була. Үҙен бимазалап йөрөгән егеттәргә уҫал күҙҙәре менән текләп тора ла, ҡара күк төҫтәге тәрәнлеккә инеп юғала. Суртан һыртына үҫкән үләндәрҙең ҡылған кеүек сайҡалып ҡалыуын ғына күреп өлгөрә ағайымдар.
Иҫемдә ҡалғандарҙы шуның өсөн тәфсирләп һөйләйем - өләсәйемдең мажараларына 2019 йылда бер быуат тула. Ниәтем шундай: бер йәйҙе шул тылсымлы ташты эҙләүгә бағышлау. Сәйәхәтем уңышлы булырға тейеш, сөнки Алтынбай күле лә, Саҡмағош йылғаһы ла ошо оҙайлы ваҡыт эсендә бер ниндәй үҙгәреш тә кисермәне. Дуҫым Юлай менән Саҡмағош эргәһендә йоҡлағанда шуға иғтибар иттем - уның һыуы кәмемәгән. Хатта артҡан кеүек тойолдо, сөнки Ҡуяндар ауылы юҡҡа сыҡҡас, туғайҙарҙы мал тапауҙан туҡтаған. Һыуы ла үтә күренмәле - хәүефләнмәйенсә ятып эсергә була.
Хәҙер өләсәйемә кире әйләнеп ҡайтайыҡ. Ул Саҡмағошҡа эсеү өсөн һыу алыу ниәте менән килгәйне. Бер биҙрәне тултырып, өҫкәрәк мендереп ҡуя ул. Икенсе биҙрәһен тултырмаҡсы булып, һыуға эйелә. Шул саҡ ниндәйҙер йән эйәһенме, әллә таштымы күреп ҡала. Таш тип әйтер инең, ҡайһы саҡта өҫкә күтәрелеп китә, тәлмәрйен тип әйтер инең, аяҡтары, башы юҡ. Уның аҫ яғы аҡһыл төҫтә, өҫ яғы йәшкелт төҫтә була. Ваҡыты-ваҡыты менән ул йә әйләнеп китә, йә сумған кеүек хәрәкәттәр яһай. Ни булһа ла, ҡыуанып йөрөгән балыҡты ла, терелеп киткән ташты ла хәтерләтә ул. Өләсәйем серле таштың өҫкәрәк ҡалҡыуын көтөп тора ла тегене күнәгенә һоҫоп ала.
Ташты һыу эсенән сығарып, ҡулына алыуы була, көн торошо ҡапыл үҙгәрә. Донъя ҡараңғылыҡҡа сума: көслө дауыл ҡуба, томан кеүек нәмә бөтә ерҙе солғап ала. Шул саҡта өләсәйем иҫен юғалта - дауылдың ике биҙрәһен төрлө яҡҡа ырғытып бәреүен генә күреп өлгөрә ул. Иҫе уға өйөндә генә кире ҡайта. Ҡайтыу юлын нисек үткәнен ул бөтөнләй иҫләмәй. Уң ҡулында ныҡ итеп ҡыҫылған таш булыуын ғына тоя ул. Биҙрәләрен, көйәнтәһен һыу буйында ҡалдырып киткәнен аңлай. Дауыл иһә ҡотороноуын дауам итә. Өләсәйемдең күҙ алдында көслө ел тәҙрә ҡапҡастарын, рамдарын йолҡоп алып, селпәрәмә килтереп, ергә ҡуша һуға. Йәш ҡатын ныҡ ҡурҡа: ҡулындағы ташын урындыҡҡа ырғыта ла, ҡайныһы йәшәгән йортҡа йүгерә. Өләсәйемдең ире, минең олатайым, был ваҡытта өйрәтелгән ыласыны менән һунарға киткән була. Тәбиғәттең ҡапыл үҙгәреп китеүенең сәбәбен йәй ташы менән бәйләү өләсәйемдең башына ла инмәй. Ҡайныһының өйөнә килеп ингәндә, төш ауған була. Намаҙға әҙерләнеп йөрөгән ҡайныһы, эштәрен ташлап, килененең йортона ашыға. Тырым-тырағай ятҡан рамдарға ҡарап, башын бер аҙ сайҡап торғандан һуң, эшкә тотона. Ватылған өлгөләрҙең ҡайһыларын ҡарындыҡ менән ҡаплап, бәғзеләрен ярылған быялалар ярҙамында бөтәштереп, рамдарҙы кире урынына ҡуя. Был мәлгә ел тыма төшә, ә өләсәйем ҡәҙимге хәленә ҡайта башлай. Әммә ямғыр яуыуын дауам итә.
Урал айының, хәҙергесә июнь айының башында ырыу йәйләүгә сыға. Ямғыр туҡтамай ҡойһа ла, ғаиләләр көс хәл менән тирмәләрен ҡороп, шунда йәшәй башлайҙар. Һауып алған һөттө эшкәртеү бик ауырға төшә. Ул заманда һөт айырғыс булмағанлыҡтан, ҡаймаҡ эшләү өсөн һөттө ҡайната торған булғандар. "Тәҡәтте шундай ҡоротто ямғыр, - тип һөйләгәне иҫемдә өләсәйемдең, - асыҡ ҡаҙандарға һыу тула ла ҡуя торғайны". Ошондай шарттарҙа бер ай яфа сиккәндән һуң, халыҡ, тирмәләрен һүтеп алып, ауылға яҡыныраҡ урынға күсеп килә.
Яңы йәйләүҙә эштәрен бөткәс, йорт-ҡураһының хәлен белеү өсөн өләсәйем йортона ҡайта. Инһә, ҡайны ҡартты һәм өҫтәл артында ултырған Лоҡман исемле ғалим кешене күрә. Алдында ятҡан ҡалын китапты өйрәнеп ултырған була ғалим кеше. "Килен, дауыл сыҡҡан көндө иҫләйһеңме? - тип өндәшә уға иренең атаһы. - Мине өйөңә саҡырғайның. Шул килгәнемдә урындыҡта бер таш күргәйнем. Ул ябай таш булып сыҡмаған, ә йәй ташы булған. Шул ташты урынына кире илтеп һалмайынса, ҡойма ямғырҙан ҡотолоп булмай. Лоҡман ағай боронғо китаптан уҡып шуны әйтте. Темәстән вазифалы кешеләр килгән. Уларға йәйге ташты урынына алып барып һалыуҙы ойоштороу бурысы йөкмәтелгән. Быны һин үҙең эшләргә тейешһең".

Самат МӨХӘМӘТЙӘНОВ,
философия фәндәре докторы.
(Дауамы бар).

КИРЕ СЫҒЫРҒА