Өс аҙнаға яҡын сәйәхәттә йөрөгәндә Мир башҡаса Иоланта тураһында уйламаны. Әйтерһең, ундай кеше бөтөнләй булмаған. Һәр барған ерҙәрен ентекләп ҡараны, хәтерендә һаҡларға тырышты. Ҡайтҡас, ҡатынына, ҡыҙҙарына, колхоздағы иптәштәренә тәмләп, тәфсирләп һөйләр өсөн иҫендә ҡалдырырға тырышты. Ҡайҙа ғына булмаһын, тик бында ғына осраған сувенирҙар һатып алды, кемгәлер бүләк итер, ҡайһыларын ҡәҙерле иҫтәлек итеп, шкаф эсенә ҡуйыр. Ике көнгә Магдебург ҡалаһында туҡтаясаҡтарын белгәс, йөрәге йәнә талпынып китте. Таныш ерҙәр... Йәшлегенең бер осоро тороп ҡалған урындар... Автобуста ул гид ҡатын янына ултырҙы. Байтаҡ тыштағы тәбиғәт күренештәренә ҡарап килә биргәс, ябай ғына әйбер һорағандай әйтеп ҡуйҙы:
- Фрау Ланге, ә һеҙҙә исем-фамилия буйынса кешене эҙләп табыу мөмкинме?
- Бик тә мөмкин, - тине гид Мирға тәү күргәндәй ҡарап. - Кемде эҙләйһегеҙ? Туғанығыҙҙымы?
- Ю-у-уҡ, - тип һуҙҙы ир уға ҡарамай, тышҡа баҡҡан көйө. - Элек мин бында хеҙмәт иттем. Шул саҡта белгән танышымдың был донъяла бармы... юҡмы икәнлеген асыҡлағым килә. Ул ошо беҙ туҡтаясаҡ Магдебург ҡалаһында уҡый ине.
Тулҡынланыуҙан тауышының ҡалтыранғанын белдермәҫ өсөн яйлап, иҫе китмәгәндәй генә әйтергә тырышты Мир.
- Бына минең блокнотыма яҙығыҙ, мин үҙ сығанаҡтарым аша белешермен, - тине Ланге.
Ручкаға тотонған ерҙән ир кире уйланы. Ул бит әле элекке хәрби разведчик. "Бер нәмәне лә ҡағыҙға төшөрмәҫкә, ул һинең өсөн үлемесле дәлил булыуы мөмкин. Бөтөн мәғлүмәтте мейелә һаҡларға".
- Юҡ, - тине Зиннәтуллин кире ҡаҡмаҫлыҡ итеп. - Белеп тораһығыҙ, беҙ дәүләт именлеге хеҙмәткәрҙәре күҙәтеүе аҫтында. Был үтенесем дә бер кемгә лә билдәле булмаһын ине.
- Әлбиттә, һис шикһеҙ! Минән һүҙ сыҡмаҫ! Моғайын, хәрби сер түгелдер? - Ҡатын йылмайҙы.
- Юҡ, шәхси танышым, дуҫым. Хәтерегеҙҙә ҡалдырығыҙ: Иоланта Коссман, 1942 йылғы, Шервинда тыуған. Кейәүгә сыҡһа, фамилияһы үҙгәргәндер ҙә. Атаһы Юрген Коссман.
- Берәй нәмә асыҡлай алһам, әйтермен. Әлегә бер кемгә лә ләм-мим, - тине гид. Ул көндө кисләтеп кенә Магдебурҡа килеп еттеләр. Күмәк кеше отелгә урынлашып, киске тамаҡ ялғауға төн дә етте. Оҙон юлдан, алған тәьҫораттарҙан арып-алйыған сәйәхәтселәр шундуҡ татлы йоҡоға сумды. Бер Мир ғына йондоҙло күккә төбәлеп, оло тәҙрә янында оҙаҡ уйланып ултырҙы. Йәшлегенә, һалдат саҡтарына йәнә ҡайтып ураны...
Икенсе көнөнә төш ваҡытында Ланге менән бер өҫтәл артына тура килделәр. Бәлки, экскурсовод ҡатын үҙе шулай һайлағандыр. Һүҙһеҙ генә тамаҡ ялғап бөтөп, ауыҙ-морондарына күкһел салфетканы ипле генә тейҙереп алғас, Ланге:
- Таптым танышығыҙҙы. Ошонда, Магдебургта йәшәй. Телефоны миндә, - тине шыпырт ҡына.
Мирҙың йәне алҡымына килеп тығылғандай булды. Ярай әле ашап ултырғанда хәбәр итмәгән, сәсәп китер, йә ашы тамағына торор ине. Әле лә һауа етмәй, саҡ-саҡ тын алды. Йөҙө бурҙаттай ҡыҙарҙы.
- Әйтегеҙ телефон номерын, мин иҫтә ҡалдырырмын.
- Юҡ, - тине ҡатын сабыр ғына. - Һеҙ, беренсенән, ныҡ тулҡынланаһығыҙ. Тынысланығыҙ. Үҙегеҙгә иғтибарҙы арттырмағыҙ. Икенсенән, бүлмәләге телефондан шылтыратыу түләүле һәм баяғы әйткән органдар тыңлауы ихтимал. Өсөнсөнән, үҙем һөйләшермен. Һеҙҙең бында икәнлекте әйтермен. Осрашырға теләге булһа, килер. Тик ҡалаға сығыу, йә паркта осрашыу - ярамай. КГБ һәр саҡ уяу. - Ланге байтаҡ уйланып ултырҙы, ҡайҙа осрашыу иғтибарҙы йәлеп итмәҫен иҫәпләп ҡараны, ахыры. - Бәлки, кинотеатрға барырғалыр? - тип тәҡдим итте Мир шыпырт ҡына. - Кино барған ваҡытта залда ҡараңғы, кеше лә шәйләмәҫ.
- Уныһы шулай. Тик... унда нисек һөйләшмәксеһегеҙ? Бер өн сығарырһығыҙ, бөтөн кешенең иғтибарын яуларһығыҙ. Беҙҙә фильм барғанда һөйләшеү тыйылған. Ул ҙур әҙәпһеҙлек һанала. Беҙ былай итәйек... Әгәр танышығыҙ осрашыуға килергә теләһә, киске аштан һуң бер ҡайҙа ла сығып йөрөмәгеҙ. Ул үҙе һеҙҙең бүлмәгә килер. Бер кем дә күрмәүен үҙем тәьмин итермен.
Киске аштан һуң үткән ике сәғәткә яҡын ваҡыт Мир Зиннәтуллин өсөн ике йылға торошло булды. Минут һайын ҡарағанғамы, стеналағы оло сәғәт уҡтары бер урында ҡатып ҡалғандай тойолдо. Ул хатта сәғәттең эшләү-эшләмәүен тикшереү өсөн стена эргәһенә барып, ҡолағын ҡуйып тыңлап та ҡараны. Текелдәп тора ла ул, тик уҡтары ғына ниңәлер ҡатып ҡалғандай. Бер аҙҙан ишек шаҡынылар. Тауышы юғалып, инергә саҡырырға өлгөрмәй ҡалды, йәш егет килеп инде: - Герр Мир?- тип һораны ул аптырап ҡатҡан иргә ҡарап.
- Эйе, - тип баш һелкетте Мир. - Был һеҙгә, ҡул ҡуйығыҙ, - тип егет блокнот һуҙҙы. Нимәгә икәнен аңламаһа ла, Мир ҡалтыранған ҡулдары менән имзаһын ҡуйҙы. Егет рәхмәт әйтеп, матур сәскәләр гөлләмәһен ҡулына тотторғас, асҡан ауыҙын яба алмай, ҡатып ҡалды. Улай әйләндереп, былай ҡыландырып торғас, сәскәләр араһына ҡыҫтырылған ҡатырға ҡағыҙҙы күрҙе.
"Уға бүләк итегеҙ. Бәхәсләшәм, һеҙҙең сәскә алырға башығыҙ етмәгән. Шулай бит? Ланге Бриджит"- тип яҙылғайны. Шунда ғына Мир сәскәне гид ҡатын һатып алғанын һәм Иолантаға бүләк итеп бирергә ҡушыуын аңлап, еңел һуланы. Ысынлап та бүләк алыу тураһында уйына ла килмәне лә баһа! Хәйер, башҡорт ирҙәрендә, башҡорт ауылында 80-се йылдарҙа кем осрашҡан ҡатынға гөлләмә бүләк итеп торһон! Иҫәр, тиерҙәр ине ауылдаштары күрһә. Мир йылмайҙы һәм ҡапыл тынысланды. Был бит бары элекке танышың менән осрашыу ғына. Бер нәмә лә талап ителмәй. Һөйләшеү, тормош юлын белешеү. Үҙең хаҡында һөйләү генә. Свидание ла, һөйәркәңде ҡаршылау ҙа түгел! Тыныслыҡ килгәс, еңел булып китте. Ул муйын тирәһендәге күлдәк төймәләрен ысҡындырҙы, галстугын сисеп ырғытты, пинжәген дә һалып, ултырғыс артына элде. Нимә ул кейәү егете һымаҡ костюм-салбарҙа, галстукта тора әле? Рәсми делегацияны ҡаршылаған Брежнев шикелле. Тынысланып, карауатына ултырғайны ғына, йәнә ишек шаҡынылар. Ипле генә ҡағылыуҙан "Ул!" тигән уй килде. Тик ярһыманы ла, аптыраманы ла.
- Инегеҙ! - тине немец телендә. - Ишек асыҡ.
Бына ул... Иоланта... Шул уҡ ҡаҡса ғына кәүҙә, яурынға һибелгән аҡһыл сәс. Шәмәхә-күк күҙҙәр. Күҙ ситенә саҡ ҡына тартылған һырҙар... Осло танау. Шул уҡ. Бары әҙ генә олоғайыу сырайы сыҡҡан.
- Һаумы! - тип ҡулын һуҙҙы Мир. - Үт, рәхим ит!
Ҡатын ҡулын ирҙең усына һалды һәм уны шундау тартып ала һалып, Мирҙы ҡосағына алды.
- Был һин! Ысынлап та һин! Минең яратҡан башҡортом!
Бындай уҡ осрашыуҙы, ҡосаҡлашыу, шатлыҡты көтмәгән Мир баҙаны. Үҙе ҡатынды ҡосаҡламаны, кәүҙәһе буйлап һалынған ҡулдар шул килеш ҡалды. Йылылыҡ та, тартылыу ҙа тойманы, шикелле. Бары ҡыҙыҡһыныу ғына.
- Мин һине көттөм! Оҙон-оҙаҡ йылдар көттөм! - тип ашығып һөйләне ҡатын.- Ышандым бер күреремә һәм, ниһайәт, ул көн килде. Һин тере! Һин бында! Рәхмәт Хоҙайыма!
Мир йылмайҙы.
- Бала саға кеүек, - тине ул Иолантаны ултырғысҡа этә биреп. - Ултыр, тыныслан. Әйҙә, яйлап һөйләшәйек. Кем һин? Ҡайҙа һин? Ғаиләң бармы?
Иоланта йәшләнгән күҙҙәрен һөрттө. Ултырҙы ла Мирҙың күҙҙәренә туп-тура ҡараны.
-Һин бөтөнләй үҙгәрмәгәнһең. Шулай уҡ сибәр! Һиңә йылдар ҡағылмай үткән, ахырыһы!
- Улай тимә. Йылдар һәр кемдең маңлайына бураҙналар һалған, - тине ир. - Һин дә шул уҡ... Ғаиләң бармы? Ирең? Балаларың? Минекеләр өсәү. Дүртенсегә көтәбеҙ.
Был һүҙҙәр ҡатынды айнытып ебәрҙе буғай. Тынысланды, матур ап-аҡ ҡулъяулығын бөтәрләүҙән туҡтап, кире кескәй сумкаһына һалды. Танауын тартып, аяҡтарын ултырғыс аҫтына ҡуйып, йәтешләп ултырҙы.
- Ниңә улай күп? Минеке берәү генә. Беҙҙә күп бала тәрбиәләү маҡталмай. Берәү, күп тигәндә икәү.
- Ирең кем? Үҙең ҡайҙа эшләйһең?
- Һин ҡайтып киткәс тә кейәүгә сыҡтым. Яңы ғаилә, яңы тормош, ир ҡатыны бурыстары мине һине оноторға ярҙам итер тип ашыҡтым. Ярҙам иткәндер ҙә, бәлки... Буш ваҡытым әҙәйҙе. Әммә өс-дүрт йыл тирәһе мин йәшәмәнем, тик һине генә уйланым. Ҡыҙым булмаһа, йәшәй ҙә алмаҫ инем, моғайын... Әле мин бер ҙур компанияла эшләйем. Насар йәшәмәйбеҙ. Ирем менән күптән айырылыштыҡ. Ҡыҙым ҙур инде хәҙер, айырым йәшәй. Университетта уҡый.
Мир үҙенең тормошо тураһында һөйләне, эшен, иптәштәрен, ғаиләһен. Ҡыҙҙарының ҡыҙыҡтарын һөйләп көлдөрҙө. Немец телен онотмауына үҙе лә аптыраны.
Юрген ҡарт менән әбейен һорашты, байтаҡтан мәрхүм икән инде улар.
- Йорттарын һаттым, ҡайтҡаным юҡ, - тине Иоланта. - Үлгәнсе һине иҫләнеләр, хәбәр көттөләр.
- Хәбәр? Ниндәй хәбәр?
- Иҫләйһеңме, улар һинән минең ағайым, һуғыштан ҡайта алмаған ағайым тураһында белешеүеңде үтенгәйнеләр?
- Иҫләмәйсә... Мин уның аккордеонында уйнаным... Иоланта, мин бит ағайыңдың ҡайҙа үлгәне, ерләнгәне хаҡында СССР-ға ҡайтҡас, эҙләп, табып, хәбәр иттем. Исемен яҙманым, әлбиттә, сөнки һәр хатты уҡып, шунан ғына сит илгә ебәреүҙәрен белә инем. Һин һораған кеше үлгән, шунда ерләнгән, тигән хатты алманыңмы ни?
- Алдым. Ҡарттарға ла алып ҡайтып уҡыттым. Тик улар барыбер көттө. "Хәбәрһеҙ юғалғандар" бер килеп ҡайта. Улыбыҙ ҙа ҡайтыр, табылыр, тинеләр. Бигерәк тә әсәйем һуңғы минутынаса көттө... Мин ағайым һәләк булғас тыуған бала, уны белмәгәс, ул ҡәҙәр өҙгөләнмәнем. Мин һинең өсөн өҙгөләндем. Ә улар ағайым өсөн...
Иҫенә төштө Мирҙың. Хәрби разведчик исеме юҡҡа ғына бирелмәй. Серле материалдарҙы улар эҙләй ҙә, таба ла белә. Иолантаның ағаһы һуғышта һәләк булмаған, әсиргә төшкән икәнен ул оҙаҡламай асыҡланы. Себерҙә лагерҙа булған, өс йылдан ашыу ваҡыт үткәс, туберкулездан үлгән. Әммә был турала яҙыу бик ҡурҡыныс ине... Мөмкин булмаған эш. Шуға күрә Мир уның үлем хәбәрен һәм ҡайҙа ерләнгәнен генә яҡынса яҙа алды. Ысынын, әсиргә төшөүен ул әле лә Иолантаға әйтә алманы. Һәләк булған тип ышанған икән, шулай булһын... Буш хәсрәттәр, бөтәшкән яраны ҡуҙғытыу кемгә кәрәк? Унан кемгә еңелерәк булыр!
Әңгәмәләшенең уйға сумыуын күреп, ҡатын тынлыҡты боҙҙо.
- Атайым һине гел иҫләне. Аккордеонды барып һыйпап тора ла, һинең уйнағанды, йырлағанды иҫкә төшөрә. Миңә был инструментты башҡорт улыма бирәһе булған, уйнар ине, былай туҙып, иҫкереп ятмаҫ ине, тип ҡуя торғайны. Өйҙө һатҡанда мин ул аккордеонды алып ҡалдым, әле минең мансардамда һаҡлана. Мир, теләһәң алып ҡайт һин уны. Атайым Юрген ҡарттың, минең иҫтәлегем итеп.
- Юҡ, - тип баш сайҡаны Мир. Оҙаҡ ултырҙы өнһөҙ. - Юҡ. Үткәнде кире ҡайтарыу мөмкин түгел. Нисек булған, шулай ҡалһын.
- Мир, ә һин мине хәтергә төшөрә торғайныңмы? Һағындыңмы? - Ҡатын нимәгәлер өмөт итеп уның күҙҙәренә ҡарарға тырышты. Мир юрый уны инҡар итте. Ҡараманы.
-Ваҡыт булманы. Беҙ илде төҙөкләндерҙек. Эшләнек тә эшләнек, иген иктек. Илебеҙ һаман ас ине, - тине ул асыу ҡатыш. Иоланта янында күңелендә яралған килешмәүсәнлек тойғоһо йәнә баш ҡалҡытты. - Беҙҙә тормош бындағы кеүек еңел булманы. Тир түктек! Буш хыялдарға урын ҡалманы...
- Ғәфү ит! - тип шыбырҙаны ҡатын. - Мин һине яратыуҙан туҡтаманым...

(Дауамы. Башы 45-51-се һандарҙа).
"Киске Өфө" гәзите, №52, 2022 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА