-Туҡтағыҙ, - тине ул тулҡынланып, - Ҡасабала бер һуғыш ветераны йәшәй. Ул да өйөндә үҙаллы байтаҡ иҫке әйберҙәрҙе йыйған. Беҙҙең музейҙа булмаған нәмәләр унда булырға мөмкин. Беҙгә тапшырам тип алып килгәйне ул күп йылдар элек, ҡыҙыҡлы, кәрәкле әйберҙәрҙе алып ҡалдыҡ та, артығын кире үҙенә бирҙек. Сөнки, мәҫәлән, беҙҙә ун снаряд бар икән, ун беренсеһе нимәгә? Урын да сикле, бер үк экспонатты күпләп теҙеп һалыу ҙа әһәмиәтле түгел. - Ҡатынҡай аҡланғандай һөйләнеп, ветерандың адресын өйрәтеп, бер ара оҙатып барып, хушлашып тороп ҡалды.
Ҡасаба бик ҙур, бәләкәй ҡалаларҙан да ҙурыраҡ булып сыҡты. Ике-өс ҡатлы йорттар үҙәктә урынлашһа, ауыл өйҙәре әллә күпме ерҙе алып сыбарлаған. Ветеран йәшәгән ер - ябай ғына ауыл өйө. Тыштан матур итеп таҡта менән көпләнеп, йәшел төҫкә буялған. Ҡоймалары тигеҙ, бейек. Ҡапҡаһы семәрләп, һырланып эшләнгән.
Ветеран ятып торған икән, ишекте ҡыҙы асты.
- Үтеп ултырып тороғоҙ, атайымды хәҙер саҡырам, - тип төпкө яҡҡа инеп китте. Әллә нисә бүлмәле ҙур ғына йорт икән. Уртанан оҙонса коридоры ла бар. Ике яҡҡа ишектәр эшләнгән. Коридорҙағы ҡыҫҡа ғына диванға ултырҙы килеүселәр. Көноҙон аяғөҫтө йөрөп, арытылған да икән. Аяҡтарын һуҙып, йомшаҡ диванға рәхәтләнеп терәлделәр.
- Арытҡан, хәл юҡ, - тине Рим ағаһы иҙерәп күҙен йомоп. - Ошолай ғына ятып йоҡлап китһәң икән...
- Йоҡлар алдынан ҡапҡылап алғанда ла килешер ине, - тип йылмайҙы Мир. - Иртәнән ҡара кискә тиклем тәғәм ҡапҡан юҡ. Сарсатты ла.
Артынан тәпәш кенә буйлы, ҡаҡса ғына ҡартты эйәртеп, ҡатынҡай сыҡты.
- Бына ҡунаҡтар, үҙегеҙ танышырһығыҙ, - тип хужабикә кухня яғына үтеп, һауыт-һаба шылтырата башланы.
- Евгений Васильевич Васютин булам, - тине ҡарт төҫһөҙ күҙҙәрен килеүселәргә төбәп. - Ҡайһы яҡтан килеп сыҡтығыҙ? Яҡын-тирәгә, таныш-белешкә оҡшамағанһығыҙ.
- Бик алыҫтан килдек, Евгений Васильевич, Башҡортостан тигән ерҙән. Бәлки, ишеткәнегеҙ барҙыр? - тине Зиннәтуллиндар.
- Бар, бар, уландар... Беҙҙең часта ла булды ул яҡтарҙан егеттәр, хәтәр ҡыйыу, батыр инеләр... Үкенескә күрә, Тыуған ил өсөн баштарын һалды инде күптәре... Ә бына мин һаман да йыбырлап йөрөп ятам әле... Бәлки окопташтарым өсөн дә йәшәйемдер, - тине ҡарт үҙенең оҙон ғүмерле, яуҙаштарының йәшләй китеүендә үҙен ғәйепләгәндәй төҫ менән...
- Тимәк, һеҙ бәхетле! - тине ҡунаҡтар. - Хоҙай ғүмер биргән икән, әйҙә, йәшәгеҙ! Беҙҙең атайҙар өсөн дә!
Ҡарттың күҙҙәре йәшләнеп китте, икәүһен дә арҡаһынан тупылдатып яратты. Зиннәтуллиндар үҙҙәрен ҡыҙыҡһындырған һорауҙарын биреп, ҡарттың музейын ҡарарға теләктәре барлығын белдерҙе.
Бабай ҡулы менән иҙәп, уларҙы артынан эйәртеп, тышҡа алып сыҡты. Өйҙөң икенсе яғынан айырым инергә ишек эшләнгән икән. Шул яҡтан йәнә йортҡа инделәр. Айырым ҙур бүлмә ысынлап та мәктәп музейын хәтерләтә. Экспонаттар ҡуйырға стеллаждар ҙа эшләнгән. Стеналарҙа ла, витриналарҙа ла бик күп хаттар, документтар, фотолар. Иҙәндә иҫке онталған пулемет, каска, винтовка, снарядтар. Һалдат котелогы, кейемдәре, аш-һыу кәрәк яраҡтары, самолеттың бер өлөшө, танк гусеницаһының бер онтағы ... Бик күп әйбер туплаған икән ветеран.
- Һуғыш башланғанда мин 14 йәшлек кенә малай инем. Бер йылдан партизандар отрядына ҡушылып киттем... - тип үҙе тураһында ла һөйләп ташланы Васютин. - Ә Багерово һуғыш ҡайнаған ҡаҙанды хәтерләтте. Беҙҙең янда ғына хәрби аэродром төҙөнө фашистар. Нисә тапҡыр авиабомбаға тотоуҙарын һанап бөтөрөрлөк түгел. 1941 йылдың көҙөнән алып, 1944 йылдың яҙына ҡәҙәр аяуһыҙ һуғыштар барҙы. Йә беҙҙекеләр һөжүмгә күсә, йә фашистар баҫып ала. 44-тең апрелендә генә Керчь тулыһынса азатлыҡ яулап алды. Шуға тиклем бында ҡанҡойошта нисәмә мең ябай халыҡ һәм күпме меңдәрсә совет һалдаты һәләк булыуын әле лә теүәл генә һанап бөтә алмайҙар. Бер Багерово ровында ғына 7 мең кешенең ҡалдығы табылғас, каменоломняла 13 мең кеше һәләк булғас, башҡаһын үҙегеҙ уйлап ҡарағыҙ!..
Байтаҡ һөйләне ҡарт. Уны бүлдермәй тыңланы килеүселәр.
- Нимәлер табырға теләп тә таба алмаһағыҙ, ҡайғырмағыҙ, - тине ветеран. - Улар Еңеү өсөн һәләк булған, Тыуған ил өсөн. Иң мөһиме ошо.
- Әлбиттә, - тип килеште туғандар. - Тик берәй документ табылһа ине тип теләгәйнек... Күптәр яуға үҙенең атын атланып киткән. Ә беҙҙең атай һуғышҡа гармуны менән киткән... Уйнап китәм, уйнап ҡайтырмын, тигән. Хатта беҙ икәүҙең исемен дә яҙған булған гармуны тышына.
- Гармун! Гармун! - тип бүлдерҙе уларҙы ҡарт. - Миндә бит гармун бар! Тәүҙә бында ғына торҙо ул, аҙаҡ гармундың һуғышҡа бер ҡатнашы ла юҡ, был экспонат түгел, тип музейға алыуҙан баш тартҡас, төпкәрәк йыйып ҡуйҙым мин уны.
Стена буйындағы өйөлгән әйберҙәр араһынан ветеран гармунды һөйрәп сығарҙы. Рим менән Мир аталарының гармунын иҫләмәй ҙә инде. Шулай ҙа өмөт менән улар икәүләп гармунға барып йәбеште һәм... йә, Хоҙай! Гармун күрегенең ике яғына Мир һәм Рим тигән яҙыуҙы күреп, аһ, иттеләр! Шул! Шул бит атайҙарының гармуны! Иҫтәре китеп гармунға йәбешкән ирҙәргә ҡарап, Евгений Васильевич та ҡыуанып китте. Рим менән Мир тигән яҙыуҙы үҙҙәренең исеме икәнде әйткәс:
- Таптығыҙмы ни? Шулмы? Мин бит Мир тигәне тыныслыҡты, тиҙерәк һуғыш бөтөүен теләп яҙылған тип уйланым. Ә Рим тигәне ҡала исеменәндер тинем. Шуға күрә тәүҙә һәр килгән кешегә күрһәттем, хатта итальян һалдатыныҡылыр тип, итальян туристарына ла күрһәтеп ҡараным. Хатын да уҡый алманылар. Итальянса түгел, тинеләр.
- Хатын! Хаты ла бар инеме ни, Евгений Васильевич? - Зиннәтуллиндар һикереп китте.
- Бар ине шул! Документтары, яңылышмаһам, хаты ла бар ине. Хәҙер, хәҙер, - ҡаушауҙан ветеран хаттарҙы таба алмай ҡаңғырып китте. Унда һуғылды, бында тығылды. Уларға Мир менән Рим дә ҡушылып эҙләште. Ниһайәт, о, мөғжизә! Өскөл хаттар килеп сыҡты. Был әсәһенең атаһына яҙған хаттары ине. Бер осо йыртылған, бысранған, хатта ҡан таптары күренгән һуғыш йылы хаттары. Күп урындары юйылып, иҙерәп бөтһә лә, улар әсәйҙәренең ҡулын таныны. Хат латин хәрефтәре менән яҙылғайны. Яңы алфавитҡа күскәс тә әсәйҙәре латинса яҙып маташты шул, яңыса уҡыуға өйрәнә алманы. Өйҙәге атайҙарының хаттары ла латинса яҙылған ине. Хәрефтәре латинса булһа ла, эстәлеге башҡортса булғас, уларға уҡыу ауырлыҡ тыуҙырманы. Хат араһынан өйҙәрендәге кеүек фотоһүрәт тә килеп сыҡты: әсәһенең яурынына ҡулын һалып, атайҙары баҫып тора. Бәхетле рәсем! Иң аҫта атаһының ҡулы менән яҙыла башлаған ике-өс юллыҡ ҡына хат та килеп сыҡты: "Хөрмәтле вә ғиззәтле хәләл ефетем, уландарым Рим менән Мир! Һеҙгә алыҫ яу юлдарынан ҡайнар сәләм менән атайығыҙ. Ҡырымда икәнлегемде яҙғайным инде. Бик ҡаты һуғыштар бара, һөйөклөм, иҫән-имен сығып булһа, ошо диңгеҙҙе бер алып килер күрһәтер инем һеҙгә..." Хат ошо ерҙә өҙөлә... Атакаға күтәрелделәрме, әллә өҫтәренә бомба төшөп ғүмере ҡыйылдымы икән ғәзиз аталарының?
Ирҙәрҙең күҙҙәренән сөбөрләгән йәште күреп, ветеран да танауын тартып, илап ебәрҙе. Үҙе:
- Иламағыҙ! Һеҙ бәхетле, һеҙҙән дә бәхетле кеше юҡ! Атайығыҙҙың гармунын да, үҙ ҡулы менән яҙған хаттарын да таптығыҙ! - тип йыуатып һөйләнде.
Оҙаҡ булды улар ветеран янында. Ҡыҙының әҙерләгән мул аш-һыуын ейеп, ҡарттың хәтирәләрен тыңлап, бындағы мәхшәрҙә үҙҙәре лә ҡатнашҡандай, уфтанышып, илашып, төн еткерҙеләр. Хатта алсаҡ хужаларҙың ҡыҫтауына ҡаршы тора алмай, ҡунып сығырға ла тура килде. Иртәгеһенә йәнә туғандар ҡәберлегенә барып, һуңғы тапҡыр баш эйеп, бәхилләшеп, ҡайтыр юлға сыҡтылар. Бабай күпме генә өгөтләмәһен, улар атайҙарының гармунын алманы. Үҙенең һуңғы төйәге янында ҡалһын, кешеләр килеп күрһен өсөн музейҙың яҡшы күренгән урынына ултыртып, атаһы тураһында бер аҙ мәғлүмәт яҙып ҡалдырҙылар...

Эпилог

Мир Ғилман улы Зиннәтуллин, ҡалын көрән тышлы фотоальбомды күкрәгенә ҡыҫып, оҙаҡ уйланып ултырҙы. Унан альбом эсенән төрлө төҫтәге бик күп маркалар йәбештерелгән, немец телендә яҙылған бер хат алды ла, ҡытыршы устары менән, иркәләгәндәй итеп, ипләп кенә һыйпап-һыпырып ҡуйҙы... Күптән түгел алыҫ Германиянан, ҡыҙы Миранан, килгәйне ул хат. "Әсәйем фанилыҡтағы юлын тамамланы... Был донъяла минең һинән башҡа яҡын кешем ҡалманы. Атай! Минең һине тағы бер ҡат күргем килә. Элекке осрашыуҙа беҙ бит бер ауыҙ һүҙ ҙә һөйләшмәнек. Миңә нимә - ул саҡтағы 23 йәшлек, донъяһы теүәл ҡыҙға? Барлығын да белмәгән, яңы табылған атай кәрәк инеме икән? Юҡтыр... Әле әсәйем үлем түшәгендә тағы ла һинең турала һөйләгәс, һине табырға ҡушҡас, уның һуңғы теләгенә ҡаршы килә алманым. "Минең яратҡан башҡортомдо тап! Ҡунаҡҡа саҡыр, йә үҙең эҙләп бар!" - тип үтенде әсәйем... Минең яратҡан башҡортом! Минең дә һине шулай тип йөрөткөм килә... Ерҙә ғүмер буйына етерлек мөхәббәт булған икән, тимәк, мин мөхәббәттән тыуған бала..."
Ҡыҙы Мира өҙөлөп саҡырһа ла, 83-сө йәшен ҡыуалап барған Мир Зиннәтуллин ундай йыраҡ ергә юлға сығырлыҡ ҡеүәт тойманы үҙендә. Дәрте бар ҙа, дарманы самалы шул уның... "Үҙең кил! Дүрт һеңлең менән танышырһың, Башҡортостанымды күрерһең!" - тип яҙҙы ул яуап хатында. Әле бына өлкән ҡыҙының, Мираһының, килгәнен көтөп, йәшлектә ҡалған гүзәл дә, хаяһыҙ йүләр ҙә ваҡыттарын иҫләп, фотоальбом аҡтарып ултыра... Бар тормошо бер альбомға һыйған. Беренсе биттә атаһы менән әсәһенең бергә төшкән берҙән-бер рәсеменән башланып, аҙаҡ Мирҙың армияла төшкәндәре, хәләле менән өйләнешкән сағы, ҡыҙҙары, хәҙер ейән-ейәнсәрҙәре менән арыу ғына йыйылып киткән икән. Тағы нисә бит өҫтәлер уға, өҫтәлерме икән әле? Мираһы килеп, һеңлеләре менән фотоға төшөр - ошо күренеш тә биҙәр әле был альбомды. Балалары уртаһында, бәлки, уға ла урын табылыр? Эйе, шул көндө еткерә алһа, бәхеттең үҙе булыр был!

(Аҙағы.
Башы 2022 йылдың 45-52-се, 2023 йылдың 1-2-се һандарында).
"Киске Өфө" гәзите, №3, 2023 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА