Оҙон-оҙон юлдар үткән, ир уртаһы йәшен артылған һыбайлы, арбаға баҫыраулап тейәлгән бесән өҫтөндә ултырып килгән һаҡалтай ҡарттың да үҙе кеүек үк әүлиә икәнен һиҙенеп, уның көсөн һанап ҡарарға була. Юлдан ситкә сығып юл бирә лә, ҡарттың арбаһындағы бесәнгә кирәмәт көсө менән ут тоҡандырып, нимә булырын ҡыҙығып күҙәтә башлай. Ҡарт артына боролоп та ҡарамай, атын юрттырып барыуын белә, ә бесән йөгө өҫтөндә яҫтыҡтай ғына ҡара болот барлыҡҡа килеп, бесәндең яна башлаған еренә генә ямғыр булып яуып, һүндереп китә. Шунан һуң һыбайлынан йөк өҫтөндәге ҡартҡа тиклем оҙаҡ ҡына ваҡыт йәйғор таҫмаһы һуҙылып барған тиҙәр. Был уларҙың бер-береһен сәләмләп, танышып, изге ғәмәлдәр тураһында гәпләшеп барыуҙарының бер мөғжизәһе булғандыр…

Күҙ бәйләүсе Йәмлих
Белорет районындағы Үрге Әүжән дауаханаһында эшләгән осорҙа, шул ауылда тыуып-үҫкән бик көслө күҙ бәйләүсе (гипнотизер) тураһында хәбәрҙар инем (1980-1982 йылдар). Уның ҡайҙа, кем булып эшләп йөрөгәнен дә белмәйҙәр ине. Ялға ҡайтҡан саҡтарында халыҡты клубҡа йыйып, төрлө күҙ бәйләү кирәмәттәре күрһәтә торған булған. Әммә миңә, бик теләһәм дә, уның менән осрашыу мөмкинлеге тура килмәне.
Унан һуң, Ишембай районының Ҡолғона дауаханаһына күскәс тә, Яңы Һәйет ауылында һуғышҡа тиклемге осорҙа йәшәгән күҙ бәйләүсе Йәмлих исемле кеше тураһында ишетергә тура килгәйне. Күңеле килгәндә ул да ауылдаштарына төрлө мәҙәк кирәмәттәр күрһәткән. Һөйләгәндәренән минең хәтерҙә шул һаҡланған. Яҙ ваҡыты була. Йылғаға яҡын ултырғас, ҡайһы бер йылдарҙа ташҡын һыу быларҙың өйҙәренә тиклем үк яҡынлаша. Бер яҙҙы Йәмлихтең әсәһе күрше-тирә ҡатын-ҡыҙҙарын "Ҡунаҡ күрһәтеү сәйе"нә саҡыра. Ҡунаҡтары төш ваҡыты ауышҡас, йыйылышып, өйгә килеп тулалар. Кейеп килгән ҡаталарын соланда түгел, өйгә үк индереп, ишек төбөндәге иҙәнгә теҙеп ултырталар. Үҙ эше менән инеп-сығып йөрөгән Йәмлих шул ҡаталарға эләгеп абынып китә. Етмәһә, тегеләр унан көлөп хихылдашалар икән. Йәмлих табын аҙағында быларҙы аҡылға ултыртырға була. Таралышырға ваҡыт еткәс, кинәт солан аша өйгә ташҡын һыу тула башлай. Ҡатындар бөтәһе лә ҡабаттан урындыҡ өҫтөнә һикерешеп менеп бөтәләр. Һыу урындыҡтың өҫтөнә үк күтәрелә. Етмәһә, һыуҙа эре-эре бәрҙе, ажау балыҡтары йөҙә икән. Һыу ни тиклем тиҙ килеп баҫһа, шулай уҡ кире кәмей, иҙән асыла. Тупһа аша йөҙөп сыға алмаған теге эре балыҡтар иҙәндә тулышып ятып ҡалалар, ти. Йәмлих быларға: "Ана, көлдөксәлә ятҡан бысаҡтарҙы алып, балыҡтарҙы тотоп салығыҙ. Алып ҡайтырһығыҙ!" - ти икән (йола буйынса эре балыҡтарҙы ла салалар һәм был эш ҡатын-ҡыҙға ла рөхсәт ителә). Былар тотоналар балыҡтарҙы йыйып салырға. Өйҙәренә ҡайтҡас, ни күрәләр: йыйған балыҡтары юҡ булған, ә ҡаталарының морондары ҡырҡылып бөткән... Еңгәләрен, йәшерәк апайҙарҙы йә үгеҙҙән, йә айыуҙан, йыландан, һағыҙаҡтан, уҫал ата ҡаҙҙарҙан баҫтыртып шаяртырға ла яратҡан, тиҙәр уны.
Элек Әүжән мәрйәләре ҡайҙа барһалар ҙа күмәкләшеп йөрөгәндәр. Стәрлегә, Петровскийға барһалар, ҡайтыр юлдары Яңы Һәйет аша үтә. Кискә табан ҡапҡа төптәрендә йыйылышып ултырған Һәйет ирҙәренә Йәмлих, хәҙергесә әйткәндә, эротика ла күрһәткеләгән. Мәрйәләр ауыл урамына килеп инеү менән ҡапыл ғына юлды һыу баҫа башлай. Тегеләргә итәктәрен билдәренә тиклем күтәреп тотоп барыуҙан башҡа сара ҡалмай. Ошондай ҡылыҡтары өсөн Йәмлихте төрмәгә лә ултыртҡандары билдәле…

Исмәғил ағайҙың һөйләгәне
Минән егермеләп йәшкә өлкән булыуына ҡарамай "Дусалин ағай" тип өндәшкән, ә мин дуҫтарса "Исмәғил ҡустым" тип шаяртҡан Дилмөхәмәтов Исмәғил ағай 15-16 йәштәрендә Силәбелә ФЗО-ла уҡып һәм эшләп йөрөгәндә (1944-1945 йылдар) ишеткән бер хәтирәһен һөйләне. Ул ваҡиғаны Байғужа ауылынан Тәлғәт исемле дуҫынан ишетә. Кинйәбулатта 1930 йылдарға тиклем бик көслө рухлы мулла йәшәгән. Мулла ғына түгел, ә ысын мәғәнәһендә күҙ бәйләүсе, күрәҙәсе, табип, йәғни дөйөмләп әйткәндә, әүлиә булған, тиҙәр. Яҡын-тирә ауылдарҙағы ололар һәр ваҡыт йәштәргә: "Мифтахетдин бабайға хаслыҡ ҡылыу түгел, уның тураһында насар уй ҙа уйлай күрмәгеҙ! Ул бөтә нәмәне лә белеп, һиҙеп тора",- тиер булған. Әҙәмдәрҙең дә төрлөһө бар бит. Күптәре ышанған, ә ҡайһы берҙәре буш һүҙ тип уйлаған. Шундайыраҡ уйлы, урлашырға әүәҫерәк дүрт егет: "Күрәҙәсе булғас, бер кәбән бесәнен Аллағыуатҡа алып барып һатҡанды белеп ҡараһын әле", - тип һөйләшәләр ҙә, Мифтахетдин мулланың Арыҫланйылға башындағы бесәнлегендә ултырған кәбәндәренең береһен урларға ниәтләйҙәр. Таң атыр-атмаҫтан бесәнлеккә барып, бер кәбәнде өс санаға тейәп, оло юлға сыға былар. Йәнәһе лә, таң атҡансы ауылдан сығып өлгөрәләр. Ләкин шул тиклем аяҙ, тыныс ҡына торған иртәлә ҡотороп буран сыға ла китә. Буран күҙ асҡыһыҙ, етмәһә, ел ҡаршыға иҫә, ти. Егеттәр йөк өҫтөндә тундарының яғаларын күтәреп, йөҙҙәрен ҡаплап, аттарҙың оло юлды ташламаҫына ышанып, дилбегәләрен ебәреп, уларҙы үҙ иркенә ҡуялар. Буран ҡалай тиҙ башланһа, шулай уҡ тиҙ генә баҫыла. Шул мәлдә быларҙың аттары ла ниңәлер туҡтап ҡала. Тун-толоп яғаларын төшөрөп, тирә-яҡҡа ҡараһалар, шар асыҡ ҡапҡа алдында торалар ти былар. Етмәһә, йортонан көлә-көлә Мифтахетдин мулла сығып килә. Үҙе быларға: "Инегеҙ, инегеҙ, шаҡшылар. Бында уҡ килтереп еткергәс, әүеҫлек башына ла өйөп ҡуйығыҙ инде!" - ти икән. Бесәнде килтергәндәре, өйгәндәре өсөн түләп, ашатып-эсереп ҡайтарып ебәргән быларҙы. Иң ғәжәбе шул: был егеттәр аҙаҡ бер ваҡытта ла кеше әйберенә ҡул һуҙмаған.

Олатай менән танышыу шулай башланды
Исмәғил ағайҙың һөйләгәндәре олатайым Фәйзрахмандың атаһы Мостаҡ мулла исемендә тирә-яҡҡа даны таралған күрәҙәсе, күҙ бәйләүсе, һәүәҫкәр табип, дөйөмләп әйткәндә, әүлиә Мифтахетдин Ҡотломөхәмәт улы тураһында ине. Малай сағымда уҡ ауыл кешеләренән, олатай-өләсәйемдәрҙән, әсәйемдән Мостаҡ мулла тураһында һөйләгәнде йыш ишетһәм дә, артыҡ иғтибар бирмәгәнемә бөгөн үкендерә. Сөнки Мифтахетдин мулла ла, Зәйнулла Рәсүлев, Мөжәүир хәҙрәт һәм Уйылдан муллалар кеүек, әүлиәлек ҡөҙрәтенә эйә булған шәхестәрҙең береһе була. Минең үкенеү уның тураһында мәғлүмәттәр туплай алмағаныма булһа, әсәйем олатаһының өй башында ағас тәпәндәрҙә, һандыҡтарҙа һаҡланған китаптарын, ҡулъяҙмаларын, бигерәк тә бөгөнгө көндә юғалған тип һаналған башҡорттарҙың "Тиб" тип аталған табиплыҡ китабын һаҡлап ҡала алмағанына үкенә торғайны. 1943-1944 йылдарҙың иң аслыҡ-яланғаслыҡ осоронда әсәйемә 11-12 йәш була. Атай һәм оло ағай һуғышта. 15 йәшлек Мәғҙән ағалары төрмәлә, әсәләре ҡара таңдан ҡара кискә тиклем колхоз эшендә. Өйҙә тағы ла 4 һәм 5 йәшлек ҡустылары була. Яғырға утын юҡлыҡтан, өйҙә һыуыҡ. Әсәһенең рөхсәтенән өй башындағы теге ғәрәпсә яҙылған китаптарҙы алып төшөп, төрлө үләндәр, кешенең тән ағзалары төшөрөлгән биттәрен ҡарай-ҡарай, йыртҡылап, мейескә яғып йылынышып ултыра улар (ул китаптар, һис шикһеҙ, медицинаға ҡағылған боронғо китаптар булған!) Әсәйем һәр ваҡыт: "Үҙем шул аслыҡтарҙан иҫән ҡалып, кейәүгә сығып, табиплыҡҡа уҡып сығыр улым булырын белһәм, баҡса артына төшөп, ҡоро-һары тал, өйәңке сыбыҡтарын һындырғылап алып индереп яғып йылыныр, ә китаптарға теймәҫ инем", - тип үкенде.
Алда әйтеп үтеүемсә, Мифтахетдин дауалау серҙәренә үҙ аллы уҡып өйрәнеп, һәүәҫкәр табипҡа әйләнә. Табиплыҡҡа ҡағылышлы төрлө китаптарҙы уҡый башлауы Һайран ауылы мәҙрәсәһендә, Рафиҡ муллала мәҙрәсә белеме алған ваҡыттарҙа булһа, үҙ аллы дауалай башлауын Кинйәбулатҡа ҡайтҡас, муллалыҡ эше менән бер рәттән алып бара. Үҙенең балалары үҫмер йәшендә булғанда тирә-яҡҡа даны таралған табипҡа әйләнә. Бүрәнәләрен яҡындағы урмандан күтәреп ташып, үҙе бурап һалып кергән йортона өс метр самаһы ара ҡалдырып, тағы ла бер бәләкәйерәк дүртмөйөш өй күтәргән була. Уларҙың араһын да бүрәнәләрҙән бурап күтәреп, ялғап, бер ҡыйыҡҡа ябып, ике йортҡа ла кереп-сығып йөрөргә уңайлы, йылы солан эшләтә. Ана шул төкәтмә йортонда тирә-яҡтан килгән ауырыуҙарҙы ятҡырып, төрлө үлән, тамырҙарҙан һәм үҙе генә белгән башҡа әйберҙәрҙе бергә ҡушып әҙерләгән дарыуҙары менән дауалай. Шул уҡ ваҡытта өшкөрөү һәм күҙ бәйләү ысулдарын (гипноз) киң ҡуллана. Гипноз менән ауыртыу-һыҙланыуҙарҙы баҫып, йоҡоно һәм уй-фекерҙәрҙең ағышын ыңғай яҡҡа көйләп була. Ә бына өшкөрөүгә килгәндә, бөтә өшкөргән-төкөргәндең дә шыбырлауы бер үк көскә эйә түгел.

Ябай тоҙ көсө
Ысын әүлиәләрҙең өшкөрөүе генә ыңғай тәьҫиргә эйә. Бына ошо өшкөрөү тураһында әҙерәк фәнни мәғлүмәт биреп китеү ҙә урынлы булыр. Тыумышы менән Кинйәбулаттан булып, Ҡолғона ауылына килен булып төшөп, шунда ғүмерен үткәргән Факиһа апай үҙенең атаһынан ишеткән бер ваҡиға тураһында һөйләгәйне. Атаһы Сынтимер малай сағында бик сибек, ябыҡ була. Күпме ашаһа ла үҙенә йоҡмай, һәр ваҡыт хәлһеҙлек тойоп, аяҡ өҫтө тигәндәй йоҡомһорап йөрөй. Бик йыш эсенә йәбешеп яфалана. Мифтахетдин мулла ниндәйҙер эш менән Сынтимерҙең атаһына килгән була. Малайҙың хәлен бер ҡарауҙа аңлап, уны урындыҡҡа һалып, күпмелер ваҡыт эсенә баҫҡылап, һыйпап ултырғандан һуң: "Ух, әшәкеләр! Ҡалай күмәктәр үҙҙәре. Хәҙер мин уларҙы..." - тип һөйләнә-һөйләнә бер семтем генә тоҙҙо аҡ сепрәк өҫтөнә һалып, ҡаршыһына тубыҡланып ултырып, бик оҙаҡ ҡына уҡынып, өшкөрөп ултыра. Аҙаҡ Сынтимергә тоҙҙо ҡоролай йотоп, артынан таҙа һыу эсергә ҡуша. Ярты сәғәт тә үтмәй, малайҙың эсе китә башлай һәм шул уҡ ваҡытта унан егерменән артыҡ 10-15 сантиметрҙай эре селәүсен йыуанлығындай тере ҡорттар ҡойолоп төшә. Шунан һуң ул тәүлек самаһы үлек кешеләй йоҡлай. Аҙаҡтан ашауы һәйбәтләнеп, таҙарып, егет рәүешенә керә. Бында Мифтахетдин олатай уға бары өшкөрөп бер семтем генә тоҙ эсерә. Ә бит ул быға тиклем дә ашаған әйберҙәрен тоҙламай ашамағандыр.
Болгарияла ғүмер иткән һуҡыр әүлиә Ванга үҙенә киләсәк кешеләргә һәр ваҡыт бер семтем тоҙ, йә шаҡмаҡ шәкәр алып килергә ҡушҡан. Шуларҙы ҡулында тотоп ултырғандан һуң, килгән кеше тураһындағы мәғлүмәттәрҙе, йәғни яҙмышын маңлайына яҙылғандағыса һөйләп бирә алған. Бөтәгеҙгә лә билдәле, беҙҙең бөгөнгө кеҫә телефондарыбыҙ энә күҙәүендәй генә булған кремний кристалдарында эшләй. Әммә йөҙәр, меңәр мего, гигобайт мәғлүмәттәрҙе үҙендә һаҡлай һәм тирә-яҡҡа тарата ала. Шул уҡ ваҡытта ябай тоҙ, шәкәр һәм төрлө минералдарҙың кристалдары эргә-тирәһендәге кешеләр, ваҡиғалар тураһында мәғлүмәттәр туплай ала һәм шул уҡ ваҡытта ул кристалдарға фәҡәт ҙур рухи көскә, әүлиәлеккә эйә булған шәхестәр генә бөтә тереклектәргә, хатта тәбиғәткә тәьҫир итерҙәй күрһәтмәләр, бурыстар, ҡәтғи үтәлергә тейешле бойороҡтар индерә, яҙа алған.
Әлеге осраҡта Мифтахетдин олатай Сынтимергә эсергән бер семтем тоҙға эсәк ҡорттарына зыян килтерер, хәлһеҙләндерер һәм эсәк эшмәкәрлеген тиҙләтер көс, йәғни бойороҡ индерә алған. Һуңғы йылдарҙа донъя ғалимдары Ер шарының теүәл йомро түгел, ә ваҡ ҡына ҡырҙары булған кристалл рәүешендә икәнлеген иҫбатланы. Шуға ла Ер шары үҙендә үткәндәр һәм киләсәк тураһындағы мәғлүмәттәр һаҡлай, бөтөн ғаләм киңлеге менән дә мәғлүмәти бәйләнештә тора. Былар тураһында фәҡәт Бөйөк ғаләм аҡылы, йәғни Хоҙай Тәғәләбеҙ үҙе һайлап алып, әүлиәлек көсөн күндергән айырым шәхестәр генә һиҙә һәм күрәҙәлек ҡыла ала. Шулай булмаһа, яңы ғына донъяға килгән тәүге ейәне Фәтхрахманды ҡулына алғас: - Эй, улым, Ватан һуғышына ҡаршы тыуҙың. Ғүмерең генә оҙон булһын ине лә, - тип, күҙҙәре йәшкәҙәп әйтә алмаҫ ине (ул 1943 йылда фронтта хәбәрһеҙ юғала).

Рәдис ДУСАЛИН,
Ишембай районы Маҡар ауылы участка дауаханаһы табибы, Башҡортостандың атҡаҙанған табибы, һәүәҫкәр тарихсы, шағир.
(Дауамы бар).

КИРЕ СЫҒЫРҒА