11-се һабаҡ: "Иблис мутлыҡтары"

Араҡы эскән кешенең эсенә Иблис инеп урынлаша, тинек. Урынлаша ла, үҙенең ҡыйратҡыс ғәмәлдәрен башҡарырға, уны эске яҡтан тарҡатырға тотона. Бер аҙҙан ул күңелде яулай, рухты үлтерә, яйлап ҡанды ағыулай барып, бауырҙы, бөйөрҙө, ашҡаҙанды эшлектән сығара, кешене юҡ итә. Эскелеккә бирелгән кешенең физик үлемгә дусар булғанға тиклем, тәүҙә күңеле үлә, рухы һына. Күңеле үлеп тә оҙаҡ йәшәгән кешеләр бар. Ниңәлер уларҙы "зомби" тиҙәр. Уйлаһаң, уйылып китерлек: кеше ҡәҙимге тормош менән йәшәй, һулыш ала, туҡлана, йоҡлай, ер өҫтөнән атлап йөрөй, әммә үҙе юҡ, сөнки күңеле үле. Ундайҙарҙың күҙ ҡараштарында өмөт осҡондары юҡҡа сыға, бары тик "мәғәнәһеҙлек" кенә сағыла. Хахылдап көлөүҙәре лә үҙенеке түгел, Иблистеке…

Был һанда яҙыусы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Гөлнур Яҡуповаға үҙ һорауҙарыбыҙҙы төбәнек һәм, беҙҙеңсә, бик ихлас, матур яуаптар алдыҡ.

Бер мәл себен менән бал ҡорто осрашҡан, ти.
- Һин ҡайҙа йәшәйһең? - тип һораған себен бал ҡортонан.
- Сәскәлектә, - тип яуап биргән бал ҡорто. - Ә һин?
- Ҡайҙа булһын, һаҙлыҡта инде, - тип яуаплаған себен.
Улар тағы бер аҙ һөйләшкәндән һуң, хушлашып, һәр ҡайһыһы үҙе йәшәгән төйәккә осҡан. Тик шуныһы: һөйләшкән саҡта себен үҙенең йәшәгән урынын һаҙлыҡ тип атаһа, ул, киреһенсә, сәскәлек менән ҡапланған болонға, ә бал ҡорто һаҙлыҡҡа йүнәлгән. Себен сәскәле болон уртаһында ат тояғы батҡан урында үҙенең бысраҡ донъяһын ҡорһа, бал ҡортоноң йәшәгән урыны - һаҙлыҡ уртаһындағы бәләкәй генә утрауҙағы өйкөм сәскәлек икән. Хикмәт шунда: бал ҡорто һаҙлыҡта - сәскәлекте, себен сәскәлектә һаҙлыҡты күргән... Ошо классик риүәйәттән сығып, менталитет хаҡында бик оҙон бәхәс ҡорорға мөмкин булыр ине. Менталитет, тигәндән, был төшөнсәне тик айырым милләттәрҙең холоҡ-фиғеленә, характер үҙенсәлегенә генә ҡайтарып ҡалдырыу ҙа дөрөҫ булмаҫ ине. Ғалимдар, мәҫәлән, көнсығыш менән көнбайыш, көньяҡ менән төньяҡ, Азия менән Европа, Рәсәй менән Америка менталитетын өйрәнә. Беҙ тағы ла үҙебеҙҙең милләттең милли һыҙаттары хаҡында әңгәмә ҡорорға йөрьәт иттек. Әңгәмәлә яҙыусылар Гөлсирә ҒИЗЗӘТУЛЛИНА, Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙ һәм философия фәндәре кандидаты Зәкирйән ӘМИНЕВ ҡатнаша.

Ырымбурҙа Беренсе Башҡорт ҡоролтайы

Июлдең егерме берендә (1917 йылда - Ред.) Беренсе Башҡорт ҡоролтайында ҡатнашыу өсөн Ырымбурға килдем. Мин килгәндә ҡоролтай асылғайны. Башҡорт Үҙәк шураһының ойоштороу бүлеге мөдире итеп тәғәйенләнһәм дә, Ташкентта булғанлыҡтан, ҡоролтайҙы йыйыу эше менән үҙем етәкселек итмәнем. Әммә Төркөстан Милли шураһы менән Башҡорт Үҙәк шураһының эш регламенттарын мин яҙып, һәр ике шурала идара ағзалары яҡын арҡадаштарым булғанлыҡтан, үҙем булмаһам да, эштәр бик яҡшы ойошторолғайны.

21 ноябрҙә баш ҡаланың Конгресс-холында IV Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы уҙҙы. Уның эшендә Башҡортостандың район-ҡалаларынан, башҡорттар күпләп йәшәгән төбәктәрҙән, сит илдәрҙән 419 делегат ҡатнашты.

Рөстәм Хәмитов республиканың бишенсе саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтайҙың 24-се ултырышында Башҡортостан Республикаһы Башлығының йыллыҡ Мөрәжәғәтнамәһе менән сығыш яһаны. Гәзит уҡыусыларға Мөрәжәғәтнамәнән ҡыҫҡаса тезистар тәҡдим итәбеҙ.

Эшҡыуарҙар күп бөгөн. Улар араһында бигерәк тә йәштәрҙең йылдан-йыл артыуы ҡыуандыра. Төрлө өлкәлә үҙен тапҡан егет һәм ҡыҙҙар был ҡатмарлы ла, мауыҡтырғыс та, хәүефле лә шөғөлөнән илһам алып, килем туплап, матур тормошта йәшәргә ынтыла. Ләкин уларҙың бик һирәктәре генә үҙ ерлегенең асылын аңлап, тыуған яғының айырылғыһыҙ өлөшө булған тармаҡты күтәреүгә көс һала. Бөгөнгө ҡунағыбыҙ, халҡыбыҙҙың милли эсемлеге ҡымыҙҙы киң ҡулланылышҡа индереү өсөн тырышҡан йәштәребеҙҙең береһе - Вадим ЙОМАБАЕВ.

Айыу алыр егетте атынан танырҙар, бүре алыр егетте бүркенән танырҙар, тигән башҡорт халыҡ мәҡәлен ишеткәнегеҙ барҙыр, моғайын. Ошо көндәрҙә IV Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайына арналған I Республика балалар ҡоролтайында ҡатнашыусы мәктәп уҡыусыларын тыңлап ҡайтҡас, был мәҡәлдә телгә алынған батыр егет һәм ҡыҙҙарҙы үҙ күҙем менән күрҙем, тип һис шикләнмәй белдерә алам. Рухлы, аңлы һәм, иң мөһиме, илдәге бер үҙгәрешкә лә битараф булмаған балалар ҡор йыйып, һәр милләттәште борсоған актуаль һорауҙар тураһында фекер алышты. Ҡаралған мәсьәләләр буйынса ҡарарҙар ҡабул итеп, резолюцияға теркәргә һәм ололар йыйыласаҡ IV Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы делегаттарына мөрәжәғәт яҙырға ла онотманы улар.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайҙарында күтәрелгән милләтебеҙ проблемалары, ҡабул ителгән ҡарарҙарҙы тормошҡа ашырыу мәсьәләләре ниндәйҙер кимәлдә "Киске Өфө" гәзите биттәрендә сағылыш таба килә. Һеҙҙең иғтибарға билдәле шәхестәрҙең гәзиттең "Диалог", "Монолог", "Түңәрәк ҡор" рубрикаларында баҫыла килгән милләтебеҙ тарихы, бөгөнгөһө һәм киләсәге, рухи һәм дини булмышы, менталитеты, сәнғәте һәм мәҙәниәте хаҡындағы фекерҙәренән өҙөктәр тәҡдим итәбеҙ. Эште үҙебеҙҙән башлайыҡ...

Боронғо башҡорт ҡоролтайҙары һәм йыйындары тураһында яҙма сығанаҡтар күп түгел. Тарих фәнендә лә был темаға бағышланған ғилми хеҙмәт юҡ. Беҙ бөгөн был хаҡта күберәк риүәйәттәр һәм ошо оло йыйындарҙың эҙен һаҡлаған тарихи урындар аша ғына фекер йөрөтә алабыҙ. Шуларҙың береһе - Йылайыр районындағы Айҙа болон яланы (Иван-Ҡыуалат ауылынан алыҫ түгел ерҙә урынлашҡан).

Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитовтың Торатауҙы эшкәртеүгә юл ҡуймаясағын белдереүе һәм "Башҡортостан сода компанияһы"на альтернатив сеймал сығанағын тәҡдим итеүе йәмәғәтселектә киң резонанс тыуҙырҙы. Бөгөн уларҙың бер нисәһен гәзит уҡыусыларға ла тәҡдим итәбеҙ.

Башҡортостанда Торатау һәм Йөрәктауҙа эзбизташ табыу яҡлылар һәм уға ҡаршы сығыусылар араһында бәхәс тағы ла көн үҙәгенә сыҡты.

"Башҡортостан химияһы" холдингына ингән һәм Рәсәйҙең яндырылған сода етештереүсе эре "Башҡортостан сода компанияһы" асыҡ акционерҙар йәмғиәте сеймал запасы аҙ ҡалыуы һәм тап улар атаған тауҙарҙы киләсәктә төп эзбизташ сығарыу сығанағы тип күҙаллауҙары тураһында туҡтауһыҙ тамаҡ йырта, сеймалһыҙ ҡалыу предприятиеның эшмәкәрлеген туҡтатасаҡ һәм был иҡтисади, социаль проблемалар тыуҙырыуы ихтимал, тип раҫлай. Әммә республика Хөкүмәте, йәмәғәтселек иһә шихандарҙы дәүләт яҡлауында булған тәбиғәт һәйкәлдәре тип ҡарай.

Әхмәр Үтәбайҙың "Мин эсеүемде ташланым" тигән ошо яҙмаларын уҡып, ғибрәт алғандар мотлаҡ барҙыр. Шулай уҡ үҙенең дә тәүбә һүҙен ишеттеререргә теләгәндәр булыр, моғайын. Шундайҙарҙың береһе - "йәшел йылан" арҡаһында йәшлеген, һаулығын, бынамын тигән ғаиләһен юғалтҡан элекке эскесенең һөйләгәндәрен "Киске Өфө"нө уҡыусыларға тәҡдим итергә булдым.

8-се һабаҡ:"Ете сәбәп"

Бер кеше өс көн буйы эшенә бармаған, ти. Дүртенсе көндө эшенә килгәс, хужаһы саҡыртып алып, келәмгә баҫтырған.
- Өс көн буйына эшкә сыҡмай ҡайҙа йөрөнөң, ниңә хәбәр итмәнең? - тип ябырылған уға талапсан хужа.
- Ней бит әле, Фәлән Фәләнович! Эсеүҙе ташлағайным, шул шатлыҡтан эсеп ташлағанмын, - тигән, үҙен ҡайҙа ҡуйырға белмәйенсә, аҡланырға теләгән хеҙмәткәр.
- Шәп булған! Ярай, ташланың, ти, шатлығыңдан байрам да иттең, ти, ә иртәгәһен һуң, эшкә килергә була ине бит, - тип оторо ярһыған түрә, хеҙмәткәренә тишә ҡарап.

Исеме Рәсәйҙә генә түгел, бөтә төрки донъяһына билдәле был ғалимә үҙенең иҫ киткес ябайлығы һәм кешелеклеге менән күптәрҙе хайран итәлер, моғайын. Ҡайһы ғына осорҙа, кем булып ҡына эшләмәһен, уны тәү сиратта халҡыбыҙҙың мәнфәғәттәрен яҡлай белеүсе шәхес итеп беләбеҙ. IV Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы сиктәрендә үтәсәк "Рәсәй халыҡтары телдәре диалектологияһының актуаль проблемалары" тип аталған XV Бөтә Рәсәй ғилми конференцияһы быйыл уның күркәм юбилейына арналасаҡ.
Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты директоры, филология фәндәре докторы, профессор Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы ХИСАМИТДИНОВА гәзит биттәрендә төрлө темаларға йыш сығыш яһап тора, был юлы уның менән үҙе һәм үҙе өсөн мөһим тип һанаған эштәре, уларҙың әһәмиәте тураһында күберәк һөйләшәсәкбеҙ.

"Банан, банан, килдең ҡайҙан?" тип башланған балалар шиғырын беләһегеҙҙер. Был емештең алыҫ Африканан булыуы мәғлүм, ә республикабыҙ халҡы хатта уның нисек үҫеүе, емеш биреүен үҙ күҙҙәре менән күреү бәхетенә лә эйә. Бының өсөн әллә ҡайҙа алыҫҡа ла йөрөйһө түгел, ни бары Өфөләге "Лимонарий" уҡытыу-тәжрибә хужалығына экскурсияға барыу ҙа етә. Ваҡытында үзбәк лимонарийынан алып киленгән 1500 төп лимон үҫентеһе ултыртыуҙан башланған хужалыҡта бөгөн банандарҙан тыш, төрлө сортлы лимон һәм цитрондар, тағы ла 500-ҙән ашыу культура үҫтерелә.

Республика шихандарҙы мотлаҡ һаҡлап ҡаласаҡ, был турала Республика Башлығы Рөстәм Хәмитов Ижтимағи-сәйәси журналистика медиафорумы сиктәрендә республика, ҡала һәм район киң мәғлүмәт саралары вәкилдәре менән осрашыуҙа тәүге тапҡыр асыҡтан-асыҡ белдерҙе.

Быйыл апрель-май айҙарында Өфө халҡы электр энергияһы өсөн түләүгә яңы квитанция алып, ундағы арифметикаға хайран ҡалды. Кем ни сара ҡылғандыр, ә мин үҙемә түләү һалынған дүрт урынлы һанды күреп, күҙем дүрт булғас, әлеге шул квитанцияла күрһәтелгән телефон аша белешмә алырға уйланым. Ике көн буйы шылтыратыу һөҙөмтә бирмәне: трубканы алыусы юҡ. Яуап бирмәгәс, ниңә телефондарын яҙалар икән?

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының көнүҙәк урынға ҡуйып хәл итә торған мәсьәләләре байтаҡ. Әммә улар араһында беҙҙең иғтибарыбыҙға айырыуса лайыҡ дүрт йүнәлеште атар инем. 21 ноябрҙә үтәсәк IV Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайында ла ошолар тураһында һүҙ йөрөтөү мөһим.

Балалар баҡсалары буйлап сәйәхәтте дауам итәбеҙ. Был юлы Өфө районы Шамонин ауылының "Аҡбуҙат" башҡорт балалар баҡсаһы тәрбиәләнеүселәре Әминә Әмирова, Гүзәл Үтәбаева һәм Ильяс Хөсәйенов менән ябай ғына, әммә мөһим һәм етди темалар буйынса әңгәмәләштек.