Сентябрҙә Өфө Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе илдәре ижади һәм ғилми интеллигенцияһының XVII форумын ҡабул итте. Халыҡ-ара форумда төрлө илдәрҙән ижади һәм фәнни интеллигенция вәкилдәре ҡатнашты. Һәм беҙ, әлбиттә, ҡунаҡтарҙан баш ҡалабыҙ Өфө хаҡындағы фекерҙәре менән бүлешеүҙәрен һораныҡ. Ҡырғыҙстан Республикаһы Мәғариф һәм фән министрлығы янындағы Физик тәрбиә, спорт һәм мәҙәниәт республика үҙәгенең мәҙәниәт буйынса директор урынбаҫары, Ҡырғыҙстан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, "Берҙәмлек йондоҙҙары" Халыҡ-ара премия лауреаты Дамира АЛЫШБАЕВА:

Ошо көндәрҙә Татарстандың Ҡаҙан ҡалаһында "Иң яҡшы туған тел һәм туған әҙәбиәт уҡытыусыһы" Бөтә Рәсәй конкурсына йомғаҡ яһалды. Ҡаҙандың "Адымнар" полилингваль комплексында һәм 99-сы балалар баҡсаһында илдең төрлө төбәгенән 112 педагог ярышты. "Мәктәпкәсә йәштәге балаларҙың туған телен үҫтереүҙең иң яҡшы тәжрибәләре" номинацияһында Өфө ҡалаһының 18-се Башҡорт балалар баҡсаһы тәрбиәсеһе Әлиә Ишдәүләтова беренсе урын яуланы, ә Баймаҡ районы Иҫке Сибай ауылы мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Азалия Ибраһимова лауреат булды. Конкурс һәм балаларҙа башҡорт теленә ҡарата һөйөү тәрбиәләү тураһында Әлиә Риза ҡыҙы ИШДӘҮЛӘТОВА менән әңгәмәләштек.

"Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры яңыртылған, заманса һәм уңайлы бинала 93-сө ижад миҙгелен асырға әҙерләнә", - тип яҙа республика етәксеһе Радий Хәбиров үҙенең телеграм-каналында.

Махсус хәрби операция башланыуға ике йылдан ашыу ваҡыт үтеп тә китте. Ошо арауыҡ эсендә халыҡ та үҙен төрлөсә күрһәтте: кемдәрҙер үҙ теләге менән яуға ашҡынды, берәүҙәр, мобилизациянан ҡасып, сит илгә сығып китеүҙе хуп күрҙе, бәғзеләре иһә, был миңә ҡағылмай, тип, бер ни булмағандай, донъя көтөүен дауам итте. Ә бик күптәр, бер төптән булып, яу яланында йөрөгән һалдаттарға ярҙам итеүгә, уларҙың ауыр хәлен әҙ булһа ла еңеләйтеүгә көс һалыуҙы дауам итә.

Гәзитебеҙҙең 37-се һанында Әғләм Шәриповтың ошондай баш аҫтындағы мәҡәләһен көлә-көлә уҡыным. Күптән шулай рәхәтләнеп көлгәнем юҡ ине. Көлөрлөк тә шул! Сәүит ваҡытындағы йәшлек мәлендә үҙе тарыған бер мәҙәк хәлде бәйән иткән ул. Аят мәжлесенә саҡырылғас, унда, ниндәйҙер сәбәп менән, башҡаларҙан алдараҡ килгән. Өҫтәлдә ятҡан әруахтар исемлеген күреп ҡалған һәм, саҡырылған ҡунаҡтарҙың исемлеге икән тип уйлап, үҙенең исемен дә шунда өҫтәп яҙып ҡуйған авторыбыҙ. Шулай уның, аңғармаҫтан, үлгәндәр исемлегенә барып инеү тарихын уҡып, күптәрҙең "һындары ҡатҡандыр"…

Ҡыуанысы эсенә hыймай ине Айнурҙың, йөҙө ҡояштай йылмая, күҙҙәре тулған айҙай нур hибә. Медицина институтының абитуриенттарҙы ҡабул итеү исемлегендә уның да исем-шәрифе бар. Бер уйлаhаң, мотлаҡ шулай булырға тейеш тә инде. Медицина училищеhын тамамланы, район үҙәге дауаханаhында өс йыл эшләне. Коллегалары ла, дауаланыусылар ҙа ярата, хөрмәт итә. Ниңә ҡыуанмаҫҡа! Алла бирhә, ул киләсәктә юғары белемле табип буласаҡ. Өфө урамынан аэропортҡа барыусы автобус туҡталышына ҡарай йәнләнеп атлаған Айнурҙы яғымлы ҡатын-ҡыҙ тауышы туҡтатты:

Халыҡ-ара Рәссамдар федерацияһы һәм Башҡортостандың Рәссамдар союзы ағзаһы Эльза ҠОТЛОБАЕВАның Башҡортостан Республикаһы Милли музейында шәхси күргәҙмәһе асылды. Эльза Зәүр ҡыҙы ижадында башҡорттар йәшәгән бик боронғо осорҙо һүрәтләй. Урал батырға тиклемге башҡорттоң донъяға ҡарашы, мөнәсәбәте, фәлсәфәһе бик үҙенсәлекле сағылыш ала. Күргәҙмә 30 сентябргә тиклем эшләйәсәк. Рәхим итегеҙ!

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

П.К. Эссен
(1817 - 1830 йылдарҙа губернатор булған).

Эссен идара иткән ваҡыттағы икенсе бер ҙур енәйәт эше - бер ҡатындың үҙенең законлы ирен - Боғорослан өйәҙенең бай помещигын күмеп ҡуйыуы. Ҡатыны, ирен йоҡлатып, табутҡа һала һәм зыяратҡа алып барып ерләй. Был бәхетһеҙҙең ер аҫтынан сыҡҡан ыңғырашыуҙарын үтеп барыусы кешеләр ишетә һәм тейешле урынға хәбәр итә. Тол ҡатын үҙе менән бәйләнештә булған идарасыһына кейәүгә сыҡҡан йә иһә сығырға уйлаған, ҡарт ир быға вайымһыҙ ҡараған, әммә бер-береһенә ғашиҡ булыусыларға законлы рәүештә йәрәшеү мөмкинлеге булмаған. Был эш оҙаҡ бара, һәм ҙур аҡсалар уны туҡтатырға ярҙам итә. Губернатор канцелярияһының элекке етәксеһе Шамонин шуға булышлыҡ иткәне өсөн бирелгән аҡсаға үҙенә 300 кешеһе менән имение һатып алған тип һөйләйҙәр ине.

Үткән аҙнаның һуңғы көнөндә - ишетмәгәйнегеҙме әле - Африкала ...ҡар яуған! Был төбәк өсөн ғәҙәти булмаған тәбиғәт күренеше шул тиклем көслө булған, илдәге юлдарҙы күмеп киткән һәм транспорт хәрәкәтен туҡтатҡан. France24 баҫмаһы хәбәр итеүенсә, илдең көньяҡ һәм көньяҡ-көбайыш төбәктәрендә ҡар ҡатламы урыны менән 2 метрға еткән. Был тәбиғәт аномалияһына 8-се кимәл ҡатмарлыҡ бирелгән. Юлдарҙағы үтеп сыҡҡыһыҙ ҡар эсендә бикләнеп ҡалған автомашина водителдәре һәм пассажирҙарына йылы кейем һәм ашарға ташыйҙар, ҡотҡарыу эштәре бара. Стихиялы бәләне бөтөрөүҙә армия ярҙамға килгән. Һуңғы тапҡыр Көньяҡ Африка Республикаһында ҡар былтыр июль айында, ә унан алдараҡ 2012 һәм 2006 йылдарҙа яуған.

Көҙҙөң тәүге айында беҙ йәй миҙгеле һаран булған йылылыҡҡа һәм сыуаҡ көндәргә кинәндек. Ни тиһәң дә, тәбиғәт һуңлап булһа ла үҙенә тейешлене ҡайтарып ала барыбер. Һарысай, икенсенән, әбейҙәр сыуағы мәле лә бит, шуға күрә лә ҡояшлы, йылы көндәр күберәк булды сентябрҙә.

Ошо көндәрҙә Өфөнөң "Торатау" конгресс-холында IV "Тамға" халыҡ-ара башҡорт милли кейеме оҫталары конкурсының финалы уҙҙы. Быйыл унда республикабыҙҙан, Силәбе, Ҡурған, Ырымбур өлкәләренән, Мәскәү ҡалаһынан, шулай уҡ Италиянан һәм Төркиәнән 60-тан ашыу оҫта ҡатнашты.

Гран-при Өфө районы оҫтаһы Гөлсөм Хөсәйеноваға бирелде һәм еңеүсе 150 мең һумлыҡ сертификат менән бүләкләнде. "Балалар кейеме - реконструкция" номинацияһында беренсе дәрәжә лауреат исеменә Ишембайҙан Гөлгөнә Мәмбәтова, "Башҡорт традицион костюмы аксессуарҙары - реконструкция" номинацияһына Өфө районы Нуғай ауылынан Әлиә Аллағолова лайыҡ булды. Ә бына "Башҡорт халыҡ кейеме - реконструкция" номинацияһында иң яҡшы ир-егеттәр кейемен Өфө районынан Роберт Хәмиҙуллин, ҡатын-ҡыҙҙар кейемен Балаҡатай районынан Сәйҙә Әхтәмова тәҡдим итте.
Быйыл ойоштороусылар тәүге тапҡыр ижади ғаиләләр араһында конкурс үткәрҙе. Әлеге номинацияла беренсе дәрәжә лауреат дипломына Өфөнән Рауза Ғәлиуллина лайыҡ булды.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров уҙғарған оператив кәңәшмәлә республиканың мәҙәниәт министры Әминә Шафиҡова, төбәктә анимация кластеры булдырыла, тип хәбәр итте. Уның етештереү базаһы донъя кимәлендәге Евразия фәнни-белем биреү үҙәгенең вуз-ара студенттар кампусында урынлашасаҡ.

Сәскә үҫтерергә яратҡан баҡсасыларҙың беҙҙең ярайһы уҡ ҡырыҫ тәбиғәт шарттарында раузаны ла шау сәскәгә күмелдереп үҫтергәнен беләбеҙ. Ә бына был эшкә тотона алмай торған уңғанбикәләргә ошо йәһәттән бер нисә файҙалы кәңәш еткермәксебеҙ.

Башҡорт телен һаҡлау һәм үҫтереү фонды Бөтә донъя селтәрендә башҡорт телен ҡулланыуға һәм өйрәнеүгә йүнәлтелгән бер төркөм ҡушымталар һәм башҡа проекттар булдырҙы.

Үҙ эшен асып, уны уңышлы алып барған һәр кем һоҡланыуға лайыҡ. Дәүләт эшендә эшләүселәр айына ике тапҡыр мотлаҡ рәүештә эш хаҡы ала, йәғни улар алдан шул көндә шул суммала аҡса киләсәген белә. Ә үҙенә эшләүселәрҙең бындай өҫтөнлөгө юҡ, улар тик үҙҙәренә генә ышана ала, йәғни уңһалар ҙа, туңһалар ҙа бары тик үҙҙәре. Шуға күрә үҙ эшен асырға теләп тә батырсылыҡ итмәгәндәр күп арабыҙҙа. Шул уҡ ваҡытта бөтә яуаплылыҡты үҙ өҫтөнә алып, тормошон ҡырҡа үҙгәртеп, хыялын ысынбарлыҡ итергә тырышыусылар ҙа етерлек. Бөгөнгө әңгәмәсем Айгөл Ҡужагилдина нәҡ ошондай тәүәккәлдәр рәтендә.

Егерме алты йыл айыҡ тормош алып барам. Һәр көнөмдө Хоҙайҙың оло бүләге тип ҡабул итәм. 38 йәшемдә ҡотола алдым был йоғонтонан. Гәзиттә һәм китабымда яҙған фекерҙәремде ҡабатламайынса ғына, шуны әйтә алам: эскелектең нимә икәнлеген дә белмәгән йәштәрҙең үтә лә күп булыуы уғата һөйөндөрә.

Көндәр йылытып, ҡоштар килә башлау менән хеҙмәт дәресендә уҡытыусы Мөхәмәҙей ағай өйгә эш бирҙе:
- Был фәҡәт малайҙарға ғына ҡағыла, киләһе дәрескә бөтәгеҙ ҙә сыйырсыҡ оялары эшләп алып килегеҙ! Яҡшы ояларҙы күргәҙмәгә ҡуйғандай итеп, мәктәп баҡсаһындағы ҡайындарға элербеҙ, журналға ҡуйылған баһа ла юғары булыр!

Уйлап-уйлап ултырам да, йәш саҡ - алйот саҡ, тип бушҡа әйтмәйҙәр икән, тип тағы берҙе уйлап ҡуям. Ҡуй инде, ҡуй, әйтмә лә инде, тип минең менән күптәр килешеп ҡуйыр, моғайын. Һай-һааай, тип баш сайҡам ҡуям, ваҡыты менән шул хәтлем алйот булырға тура килгән бит, хатта хәҙер уңайһыҙ булып китә. Ошо урында кемдер, аҡыл һиңә һаман да кермәгән, буғай, тип әйтеп ҡуйыр. Ана бит, тип төртөп күрһәтер ул, мәҡәләңдең дә исемен дөрөҫ яҙмағанһың. Дөрөҫө бит, уйламай һөйләгән була, тип әйтер ҡуйыр ул. Эйе, дөрөҫө шулай була. Әммә ошо урында халыҡтың "Ә шулай ҙа..." тигән тапҡыр һүҙҙәрен әйтергә тура килә. Ә шулай ҙа... уйламай яҙып та ауырымай ғына үлеп була икән. Бигерәк тә йәш саҡта. Был хәл яңы ғына өйләнешеп, "матур" ғына итеп тормош көтөп йөрөгән саҡта булды. Ней бысаҡты йүнләп үткерләй, ней балтаны йүнләп һаплай белмәгән саҡ. Хатта йүнләп сөйҙө лә ҡата белмәгән осор. Үҙегеҙ беләһегеҙ, ул ваҡытта көсһөҙ генә өргән елгә лә сөй китер ине ҡыйшайып. Сүкеш менән киҙәнгән мәлдә генә ел өрә, шаян сөй башын ситкә алып өлгөрә, ә һин - шалт бармағыңа сүкеш менән! Унан йөрөйһөң инде бер аяҡта бейеп! Баш бармағыңды ҡосаҡлап! Мәйтәм, йәш саҡта тормош көтөүҙең күп нәмәһен белмәйһең икән шул. Бигерәк тә беҙҙең быуын дини яҡтан белемһеҙ булды. Сөнки заманында ул тыйылған ине. Аңлатҡан-өйрәткән кешеһе булмағас, ҡайҙан ғына беләһең инде дин ҡағиҙә-тәртиптәрен. Хәҙер әҙ-мәҙ беләм дә ул. Әммә эш үткән. Сөнки дини белемһеҙлеккә бәйле был хәл күптән инде тарих биттәрендә урын алып өлгөргән. Бына ошо хәлде һөйләмәксе булам да инде мин һеҙгә.

Театр сәнғәте республикабыҙҙа һәр ваҡыт иғтибар үҙәгендә: баш ҡалабыҙҙа эшләгән һәр театрҙың ижадын тамашасылар яратып күҙәтә, гастролдәргә килгән коллективтарҙы ауылдарҙа ла көтөп алалар. Шулай ҙа заманыбыҙға күрәме, актер һөнәренә ҡарата йәмғиәтебеҙҙә ҡараштар бик үк ыңғай түгел, йәнәһе, аҡсалыраҡ эш кәрәк. Әммә беҙ яратып йөрөгән театрҙар, шөкөр, йәш белгестәр менән тулыланып тора. Был юлы М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрының йәш актерҙары Әбйәлил ҮТӘБАЕВ һәм Динислам САФИН менән ижад, тамашасылар, театр тураһында әңгәмәләштек.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

П.К. Эссен
(1817 - 1830 йылдарҙа губернатор булған).

Бәйән ителгәндәрҙән тыш, Ырымбур губернаһына йәнәш булған күрше Пермь губернаһының тау заводтарында йәшеренеп ятҡан каторжандар һәм Себер ҡасҡындары талау һәм юлбаҫарлыҡ ҡыла, ә бындағы заводтарҙың халҡы һәм уларҙың хужалары раскольниктар булды.