Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Дала зонаһы күскенселәре. Юэчжи

Ерләгәндә табут ҡуллана башлау осраҡтары, бар урындарҙа ла баш һөйәген деформациялау йолаһының таралыуы аныҡ теркәлгән, был бындағы мәҙәниәттең яңы элементтарын хасил итә. Уларҙың үтеп инеү юлдары беленеп тора: ошо төбәктә гун-усунь ҡәбиләләре менән бер территорияла оҙаҡ ваҡыт дауамында аралашып йәшәү ҡатнаш никахтар өсөн шарттар булдыра.
Һөйләш телендә лә сифатлы үҙгәрештәр бара (Үҙәк Азияның төрки элементтары көсәйә). Күршеләренең төрки һүҙҙәрен үҙләштереү ҡағиҙәгә ярашлы ла, маҡтаулы ла булып иҫәпләнә башлай: урындағы ҡәбиләләр араһында һун-усундәр хакимлыҡ итеүселәр хәлендә була.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбировтың күрһәтмәһе буйынса "Әр-Рәхим" йәмиғ мәсете төҙөлөшө тергеҙелде. Республиканың төҙөлөш һәм архитектура министры вазифаһын башҡарыусы Ридаль Сәйетов белдереүенсә, 2007 йылда төҙөлә башлаған дини ҡоролманың проект-смета документацияһына һуңынан бик күп үҙгәрештәр индерелә, ахырҙа, эш туҡтатылып ҡуйыла. Әлеге ваҡытта территория төҙөкләндерелә, майҙан кәртәләнә, барыһы ла стандарттарға тап килтерелә.

ҺОРАУ: Өфөләге үҙгәрештәргә ниндәй баһа бирерһегеҙ? Ғөмүмән, үҙгәрәме баш ҡалабыҙ?

Илдус ӘХМӘТЙӘНОВ: Беҙҙең Өфө үҙгәрә, был шикһеҙ. Ләкин ул ҡабаланмай, яйлап ҡына үҙгәрә. Баш ҡалала ниндәйҙер ҙур үҙгәреш булһын өсөн Өфөлә күләмле сара үтергә тейеш. Мәҫәлән, ШОС һәм БРИКС саммиттары өсөн әҙерлек барышында Өфө иҫ киткес үҙгәрҙе. Һәм бына баш ҡаланың 450 йыллығына ҡарата ла байтаҡ эштәр башҡарыла. Шуға күрә Өфөнөң тиҙ үҙгәреүен көтөргә ярамай, минеңсә - бында барыһы ла һәлмәк кенә, әммә юғары кимәлдә үҙгәрә. Ошо үҙенсәлегебеҙ менән дә беҙ, өфөләр, бәлки, күптәрҙән айырылабыҙҙыр әле. Һәр эштә лә тиҙлек түгел, ә сифат тәүге урында тора икәнлеген онотмайынса ғына үҙгәрештәр кисереп йәшәп ятабыҙ.

12 июндә баш ҡала, ғәҙәттәгесә, бер юлы өс байрамды - Рәсәй көнөн, Өфө ҡәлғәһенә нигеҙ һалыныуҙың 449 йыллығын һәм башҡорт халҡының милли геройы Салауат Юлаевтың тыуыуына 269 йыл тулыуҙы билдәләй.

"Өфө байрам итә!" тип аталған ҡала фестивалендә иртәнге сәғәт 11-ҙән киске 5-кә тиклем ҡаланың үҙәк өлөшө төп байрам майҙанына әүереләсәк. Чернышевский урамының Мостай Кәрим урамынан Ленин урамына тиклем арауығы "Мәҙәни Арбат"ҡа әйләнәсәк. Бында кәсепселек һәм күргәҙмә зоналары, интерактив майҙансыҡтар эшләйәсәк, музыканттар һәм рәссамдарҙың ижады менән танышырға мөмкин буласаҡ.

Бала бар йортта сер булмаҫ, ти. Бына ошо хәҡиҡәтте күҙ уңында тотоп, баш ҡалабыҙҙың күркәм байрамы алдынан халыҡтың иң кескәй һәм дөрөҫтө генә һөйләр өлөшө булған балалар - баш ҡаланың Дим биҫтәһендә урынлашҡан "Аҡбуҙат" 75-се Башҡорт балалар баҡсаһының әҙерлек төркөмөндә йөрөгән тәрбиәләнеүселәре Әмир Заманов, Мәрйәм Хәмид, Рөстәм Сәғитов һәм ошо балалар баҡсаһын тамамлап, 123-сө лицейҙа 1-се класта уҡыған Элина Теләүбаева менән әңгәмә ҡорҙоҡ. Уларҙың яуаптарын һеҙгә лә ишеттерәбеҙ.

Июнь айында баҡса эштәренең иң ҡыҙған мәле. Үҙегеҙҙең йәшәгән төбәккә хас һауа торошона ҡарап, үҫентеләрҙе асыҡ һауаға сығарыу ваҡытын билдәләргә кәрәк. Халыҡта гөлйемеш сәскә атһа, башҡа ҡырауҙар булмай, тигән фараз-күҙәтеү ҙә йәшәй. Гөлйемеш сәскә атһа, йәй килә, емештәре ҡыҙарһа, көҙ етә.

Беҙҙең ауыл Мәләүез йылғаһының һул ярында урынлашҡан. Яр аҫтынан ағып сыҡҡан шишмә һыуын үрҙә телгә алынған йылғаға ҡоя. Шишмә сыҡҡан урынды ҡасандыр бында йәшәгән Сөләймән атлы ауылдашым бурап, таҙартып тотҡан. Беҙ бәләкәй саҡта бөтә ауыл халҡы көйәнтә аҫып, һыуға йөрөй торғайны. Бер ун йыл тирәһе элек Сөләймән уҙамандың ейән-ейәнсәрҙәре олаталары башланғысын ҡеүәтләп, шишмә башын яңынан бурап, һыу алыр өсөн уңайлыҡтар булдырҙы, рәхмәт яуғырҙары!

Башҡорттар борон-борондан, башҡа халыҡтар кеүек үк, күк есемдәрен күҙәткән, өйрәнгән. Халыҡта ай, ҡояш һәм йондоҙҙарға бәйле легендалар барлыҡҡа килгән.

Ошо көндәрҙә Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры кескәй тамашасыларын "Ҡыйыу һыуһар" тигән яңы спектакль менән һөйөндөрҙө. Спектакль баш ҡаланың 450 йыллыҡ юбилейына арнап Светлана Чураева пьесаһы буйынса сәхнәләштерелгән.

Бөгөнгө көндә Баймаҡ ҡалаһында йәшәгән бәхетле бер пар тураһында һүҙем. Рауил менән Әнисә улар. Икеһе лә үҙҙәренең тыныс холҡо, кешелеклеге, кеселеклеге менән күптәргә үрнәк булырлыҡ. Инде үҫеп еткән бала-сағалары, ейән-ейәнсәрҙәре лә бар. Тик баштан уҡ бергә тормош ҡороп йәшәмәгән был парҙың балаларының берәүҙәре "атаһыныҡы" булһа, икенселәре - "әсәһенеке". Күптәребеҙҙеке һымаҡ уҡ, уларҙың да тормош юлы ябайҙан булманы. Ғаиләләре башҡа-башҡа ине уларҙың…

* * *

Эштәр бына шулай көйләнеп китте. Күбәләрҙе һис тә ҡолатмай тарттыра башланым. Ат өҫтөндә лә ныҡ ултырам. Әхәт менән яландың осонан-осона йән-фарманға туҙҙырып сабышыуҙан да ҡурҡып торған юҡ. Унан һис тә ҡалышмайым.
Көн буйына һыбай йөрөү арыта икән шулай ҙа: кисен эштән туҡтағас, бил, беләктәр ауырта, иртәнсәк ҡабат атҡа менге килмәй тора. Ләкин һыр бирмәҫкә тырышам. Тағы ике көндән ауылға ҡайтып китәсәкбеҙ бит, аҙына ҡалғас, ниңә түҙмәҫкә?

Тормош күп яҡлы һәм ул даими үҙгәреп тора. Һәр йылыбыҙ, мәҫәлән, ниндәй ҙә булһа исем аҫтында үтә. Быйылғы Педагог һәм остаз тип нарыҡланған йыл иһә йәмғиәтебеҙҙең уҡытыусы һөнәре статусын, уның айырым дәрәжәгә эйә булыуын таныуы ул. Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге Хөкүмәт премияһы лауреаттары - филология фәндәре докторы, профессор Фәнил Тимерйән улы КҮЗБӘКОВ һәм филология фәндәре кандидаты, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Фәнзил Бүләк улы САНЪЯРОВ менән ошо хаҡта әңгәмә ҡорҙоҡ.

1928 йылда сығарылған телефон Башҡортостандың Милли музейы - Дүртөйлө тарих һәм тыуған яҡты өйрәнеү музейында ДИКМ ОФ 834 иҫәп һаны аҫтында һаҡлана, Рәсәйҙең Музей фонды дәүләт каталогына индерелгән.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Дала зонаһы күскенселәре. Юэчжи

Беҙҙең эра сиктәрендә Көньяҡ Урал ҡәбиләләре менән юэчжи этнонимы аҫтында билдәле булған, Үҙәк Азияла көн иткән өсөнсө күп һанлы ҡәбиләләр төркөмө тығыҙ бәйләнештә була. Тикшеренеүселәр араһында ошо халыҡтың этносәйәси тарихы буйынса бер ни тиклем кимәлдә фекер айырымлығы бар, әммә уларҙың күбеһе б.э. тиклем VII-VI быуаттарҙа юэчжилар Эске Монголияла һәм уға йәнәш булған Алтай тауҙары итәгендә, күмәк ҡәүем булып, киң арауыҡта таралып йәшәгән, тип иҫәпләй. С.И. Руденконың һәм уның ҡарашы яҡлыларҙың фекеренсә, Алтай тауҙарының бейек түбәләрендәге мәңгелек туңлыҡ шарттарында һаҡланып ҡалған пазырык тибындағы бай ҡурғандар юэчжиларҙыҡы булған.

Баш ҡаланың Совет майҙанында донъяны гөрләтеп, өс көн буйы Китап байрамы уҙҙы. Тәүге көндә Республика Башлығы Р. Хәбировтың тәҡдиме менән Өфөгә ҡайтарылған Ҡөрьәндең күсермәһен тапшырыу тантанаһы үтте, был ваҡиға "Китап-байрам" халыҡ-ара китап йәрминкәһен асҡан мәлгә тура килтереп ойошторолғайны.

Уҡыу йылы тамам. Ниндәй борсолоуҙар, проблемалар, ҡаҙаныштар, яңылыҡтар менән иҫтә ҡалды ул?

Гәзиттә даими баҫылып килгән "Баш ҡалам" рубрикаһын уҡып барам. Өфөгә ҡағылышлы бик күп күренештәр сағылдырыла унда. Ҡайһы берҙә уҡып сығам да, "Ысынлап та шулай шул, нисек күҙгә эленмәгән был хәл", тип аптырайым. Ошо рубриканы нигеҙ итеп алып, республикабыҙ тураһында күҙәтеү эшләргә булдым. Баш ҡалабыҙ менән бер рәттән, Башҡортостаныбыҙ хаҡында ла мәҡәләләр ҡыҙыҡлы булыр, тип ышанам.

М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрының ишектәре ул көндә шар асыҡ була: ул үҙендә баш ҡаланың иң илгәҙәк, телсәр, аҡыллы балаларын көтә. Улар йыл һайын май аҙағында шулай йыйылышып, өлкәндәргә лә, үҙҙәренә лә күркәм байрам ойоштора. Аңлағанһығыҙҙыр, һүҙ "Һаумы, һаумы, әкиәт!" донъя халыҡтары әкиәттәрен башҡортса һөйләүселәрҙең ҡала конкурсын йомғаҡлау тантанаһы тураһында бара. Ун дүртенсе тапҡыр уҙғарылған ярыштың кескәй әкиәтселәре, йәш әртистәре, һәләтле ғаиләләре кемдәр һуң?

Күберәк художестволы керамика, скульптура менән шөғөлләнәм һәм был эшкә балаларҙы ла өйрәтәм, шәхси музейыбыҙ, цехыбыҙ бар. Ҡул эштәре араһында Шайморатов генерал, Ғәлимйән Ибраһимов, Рәшит Назаров һәм башҡа башҡорт әҙиптәренең һындары, Хөсәйенбәк кәшәнәһенең күсермәһе бар. Әле бына военкомат һәм район хакимиәте менән бәйләнешкә инеп, Украиналағы махсус хәрби операцияла ҡатнашҡан, Рәсәй Геройы исеменә лайыҡ булған алты яҡташыбыҙҙың иҫтәлекле һындарын яһау буйынса һөйләшеүҙәр алып барам.

"Башҡортостан телерадиокомпанияһы" акционерҙар йәмғиәтенең генераль директоры урынбаҫары, Рәсәйҙең атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре, Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге Хөкүмәт премияһы лауреаты Тәнзилә Үлмәҫбаеваның журналистикаға арналған ғүмер юлы - өс тиҫтәнән ашыу. Тимәк, ошо эшмәкәрлек тураһында сәғәттәр буйы фекер алышырға булыр ине. Хәйер, беҙ биргән өс һорау ҙа Тәнзилә Абдулла ҡыҙының тормошҡа мөнәсәбәтен, рухи донъяһын аңларға ярҙам итә.