Ошо көндәрҙә Өфө фән һәм технологиялар университетында Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән Рәсәй халыҡтарының туған телдәре һәм әҙәбиәте буйынса II Федераль олимпиаданың йомғаҡлау этабы үтте. Унда республиканың төрлө район-ҡалаларынан 228 мәктәп уҡыусыһы ҡатнашты.

21 февралдә ил Президенты Владимир Путин сираттағы Мөрәжәғәтнамә менән сығыш яһаны.

Бер ямандың... бер "осо" килеп сыға шул ул. Заманына күрә әйтемдәрҙе лә үҙгәртеберәк бороп ебәрергә тура килә, шуға ла "яҡшыһы" тип әйтеүе бәғзе бер даирәләргә оҡшамауы ла бар. Унан һуң, кеше бәләһенә ҡыуанған һымағыраҡ та ҡабул ителер. Әммә был хаҡта өндәшмәй ҡалыу ҙа мөмкин түгел, сөнки, дөрөҫөн әйткәндә, Рәсәйҙән ситкә сығарылыусы ғәйәт ҙур суммаларҙағы капитал ағымы, асылда, ил байлығын талау менән бәрәбәр икәне һәр кемгә аңлашыла.

Һәр өлкәлә, һәр йәмғиәттә дөйөм эште башлап йөрөүселәр була. Ауылдарҙа, ғәҙәттә, ауыл мәҙәниәт йортонда эшләүселәр башлап йөрөй бар изге эштәрҙе. Һәр хәлдә, Көйөргәҙе районының "Айыҡ ауыл" конкурсында еңеп, башҡа еңеүҙәргә лә дәртле йүнәлеш алған Яҡут ауылында шулай: Рәмзиә һәм Рәүеф ӘБЙӘЛИЛОВтар оҙаҡ йылдар ошо ауылдың мәҙәниәт йортон ғына түгел, ғөмүмән, ауыл мөхитен йәнләндереп, тыуған төйәкте төрлө еңеүҙәргә, төрлө сараларға әйҙәгән лидерҙар булып тора. "Башҡорт ғаиләһе" көнө алдынан улар менән әңгәмә ҡороп алдыҡ.

Быйылғы йылды Педагог һәм остаз йылы тип атанылар. Уҡытыусы халҡы былай ҙа һәр саҡ иғтибарыбыҙ уртаһында инде, улар хаҡында күп кенә яҙалар. Ғүмер буйы ошо өлкәлә эшләгән ғалимдарыбыҙҙың юғары уҡыу йорттарында буласаҡ мөғәллимдәребеҙҙе уҡытыу эшендә ҡулланған алымдары ла бихисаптыр. Үҙем уҡытыусы һөнәренән бөтөнләйгә алыҫ торһам да, ошо хаҡта бер аҙ уй-хистәремде, күргән-белгәнемде, бер-ике кәңәшемде яҙып китергә булдым әле.

Бөгөнгө ҡунағыбыҙ - Рәсәй ҡораллы көстәренең Хәрби һауа флоты өлкән мичманы, тыумышы менән Баймаҡ районы Темәс ауылы ир-уҙаманы - Искәндәр Иршат улы ИСҠУЖИН. Уның йәшәйеш, хәрби хеҙмәт, бәхет, дуҫлыҡ тураһында фекерҙәре, уйланыуҙары уҡыусыға ҡыҙыҡ булыр, тип уйланыҡ.

Кеше йәмғиәттән ситләшеп йәшәй алмай. Һәр кемебеҙ эргә-тирәһендәгеләрҙең йәшәйешен белеп тора. Дуҫтар, күршеләр, хеҙмәттәштәр, ауылдаштар, бер подъезда йәшәүселәр һәм башҡалар - барыбыҙ ҙа теләйбеҙме-юҡмы уларҙың нимә менән шөғөлләнгәндәре хаҡында хәбәрҙарбыҙ. Бөгөн "Киске Өфө"нөң ошо рубрикаһына үҙемдең күршем хаҡында яҙып үткем килә.

Уҡыусыларыбыҙ хәтерләйҙер: гәзитебеҙҙә бер нисә йыл дауамында бер нисә авторҙың бик үҙенсәлекле, шул уҡ ваҡытта ысын илһөйәрлек, ир-егетлек мәктәбе һабаҡтары тураһында һөйләгән Әрме яҙмалары баҫылып сыҡты. Әбйәлил районының Ҡырҙас ауылында йәшәгән яҙыусы авторыбыҙ Иҙрис (Ринат) НоҒоманов (2005 йыл, 30-41-се һандарҙа) башлап ебәргән әрме хәтирәләрен уҡыусыларыбыҙ бик йылы ҡабул иткәйне. Бигерәк тә әрме хеҙмәтен үтәп ҡайтыусы ир-ат автор яҙмаларына ҡарата битараф булмауын белдерҙе. Хатта бер ҡатын-ҡыҙ: "Әрме" яҙмаларын уҡығас, һалдат булғы килеп китте", - тип яҙҙы. Күптәр үҙҙәренең дә әрме хәтирәһен яҙыу теләген белдерҙе. Гәзитебеҙ биттәрендә ошондай яҙмаларҙың тағы ла дауам итеүен теләп, әрмелә хеҙмәт иткән ир-егет уҡыусыларыбыҙҙың матур иҫтәлектәрен, сәмен, рухын уятыу маҡсатында Иҙрис Ноғомановтың әрме яҙмаларынан өҙөктәр тәҡдим итергә булдыҡ.

Яңыраҡ бер ханымдың ауыҙынан шундай һүҙҙәр ишетергә тура килгәйне: "Ҡатын-ҡыҙ һәр йәһәттән әүҙемлек күрһәтеп, ирҙәрҙең позицияларын яулап бөткәс, беҙ көслө зат тормошта кәрәге ҡалмаған енескә әүерелде, тип яңылышҡанбыҙ икән. Украиналағы хәлдәр килеп тыуғас ҡына беҙ ир-аттың ни өсөн кәрәк булғанлығын аңланыҡ..." Ватанды һаҡлаусылар көнө алдынан беҙ "Башҡортостан хәрби хәрәкәт ветерандары союзы" БР төбәк йәмәғәт ойошмаһы рәйесе Тимерйән Рәжәп улы РӘЖӘПОВ һәм Башҡортостан Миграция үҙәге дауаханаһы баш табибы Раян Нурулла улы МИҺРАНОВ менән осрашып, ир-ат тәрбиәһе, әрме хеҙмәте хаҡында әңгәмә ҡорҙоҡ.

Һүрәттәге үҫемлек биҙәкле, ҡара ҡаптырмалы пластинкалы көмөш беләҙек Башҡортостандың Милли музейына 1985 йылда ҡабул ителгән һәм аҫыл металдар фондының иң ҡиммәтле экспонаттарының береһе һанала.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Бында ата-бабалар һәм ут культына бағышланған яңынан терелеүсе тәбиғәт байрамы - Науруз (Наурыз) кеүек иң ныҡ хөрмәт ителгән бөтөн халыҡ байрамдары уҙғарылған. Зороастризм дине үҙенсәлектәренең береһе сифатында һәр бер тәбиғи күренеште ҡурсалаусы баш илаһтың дөйөмләштерелгән кеше һыны (образы) йөҙөндә кәүҙәләндерелеүен атарға була. Бына, мәҫәлән, Урта Азия кешеләре Науруз байрамын ҡурсалаусыны йәш егет рәүешендә күҙаллаһа, бөтөн тереклек һәм ҡоштар донъяһын яҡлап-һаҡлап тороусы затты боронғо төркиҙәрҙең эпик геройы Хуми итеп һүрәтләгән. Боронғо ирандарҙың мифологияһында уға "бай мал көтөүҙәре менән балҡып торған" Иима, ә башҡорттарҙа - Һөмәй (Һомай) тап килә.

Талантлы медицина фәндәре докторы, профессор, операцияһыҙ дауалау ысулдары авторы Сергей Бубновскийҙың һәр яңы китабын уҡып ҡына ҡалмайым, ә ентекле өйрәнәм дә. Авторҙың ир-егеттәр һаулығына ҡағылышлы хеҙмәтен уҡығанда билдәле доктор яҡташыбыҙ, Венер Сәхәүетдиновтың ҙур үкенес менән: "Ҡустым, ни өсөн мине бер кем дә аңламай, бер генә бюрократ та тыңларға теләмәй икән?" - тигән һүҙҙәре ҡолағымдан китмәне. Венер Ғәзиз улын иң ныҡ борсоған мәсьәләләрҙең береһе - тик хәрби комиссариаттарға барыр ваҡыт еткәс кенә ир-егет һаулығына иғтибар ителеүе булды.

Боронғоларҙың "Ир-егеттең күңелендә эйәрле-йүгәнле ат ятыр", тигән тапҡыр һүҙе бар. Милләтебеҙҙең йөҙөн билдәләйәсәк йәш ир-егеттәр ниндәй һуң бөгөн, ниндәй уйҙар менән йәшәй, киләсәгебеҙҙе нисек итеп күрә? Ошо һорауҙарға яуап алмаҡ булып, Мостай Кәрим исемендәге 158-се Башҡорт гимназияһының иң шәп, иң аҡыллы, иң укымышлы, иң уңышлы уҡыусылары - Ғайсар Мөхәмәтйәнов, Шайморат Ҡарасов, Шамил Әхмәтшин, Дәүләт Ғәйнуллин менән әңгәмә ҡороп, батырлыҡ, ҡыйыулыҡ, егетлек тураһында һөйләштек.

Ошо көндәрҙә "Башҡортостандың баш ҡалаһының йыл уҡытыусыһы -2023" һәм "Башҡортостандың баш ҡалаһының башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы - 2023" конкурстары үҙенең еңеүселәрен билдәләне. Был бәйгеләрҙә бөтәһе 58 кеше ҡатнашты, шуларҙың 18-е - йәш уҡытыусы.

Ошо көндәрҙә баш ҡаланың "Родина" кинотеатрында "Тамыр" балалар һәм үҫмерҙәр телеканалы төшөргән яңы сериалдың исем туйы уҙғарылды. Өфө балалары һәм әсәй-атайҙары Башҡортостан юлдаш телевидениеһында ғинуар айынан алып күрһәтелә башлаған "Уйынсыҡ түгел" сериалы геройҙарын ҡыҙыл келәмдә сәләмләне.

Ошо көндәрҙә Асҡын районы үҙәгендә уҙғарылған "Ҡот һәм бәрәкәт - милли кейем һәм биҙәүестәрҙә" район-ара семинары халҡыбыҙҙың "Кейемен күр ҙә хәлен бел", тигән тапҡыр һүҙҙәрен раҫ ҡылды: был төбәктең ҡатын-ҡыҙҙары зауыҡлы, иманлы, ғәмле, тамырҙарына тоғро һәм хәлле кешеләрҙең вариҫтары икән. Район башҡорттары ҡоролтайы, Ҡашҡа ауылы әүҙемселәре һәм "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ағзалары ойошторған күркәм сара быны асыҡ сағылдырҙы.

Минең Ирек исемле бер таныш ағайым бар. Шәп һунарсы ул. Уның һунар мажараларын тыңлаған һайын, үәт әй, тип баш сайҡап аптырайым. Бер мәл: "Их, уның менән бер тапҡыр булһа ла һунарға сығырға ине", - тип хыяллана башланым. Ысынлап та, ун тапҡыр тыңлағансы, бер тапҡыр күреү күпкә яҡшы ла инде.
Әммә бына ошо ниәтемде апаруҡ ҡына уйымда ғына йөрөтөргә тура килде. Сөнки Ирек ағайҙы теләгән ваҡытта йүгерә һалып барып ҡына күреп булмай. Сәбәп ябай, ул башҡа ауылда йәшәй. Ә ниңә шылтыратманың, тип һорап ҡуйыр берәү. Улайтып булманы шул. Сөнки беҙҙең заманда хәҙерге заман телефондары булманы. Шуға, күпмелер ваҡыт заяға, йәғни, бушҡа үтеп китте. Үҙегеҙ беләһегеҙ, һунарға ҡағылышлы хәбәрҙе кеше аша ебәреп булмай. Мотлаҡ күҙмә-күҙ осрашып, һөйләшеп килешер кәрәк.

Халҡыбыҙҙың менталитеты уның фольклор, яҙыусылар ижадында бик асыҡ сағыла: оҙон-оҙаҡ итеп һөйләп тормай, тура сәпкә тейҙереп кенә баһа бирә лә ҡуя ул. Бөгөнгө геройыбыҙға ла иң аныҡ ҡылыҡһырламаны уның эштәре бирә. Ҡабатлағандан доға иҫкермәй, тигәндәй, форсаттан файҙаланып, уның хеҙмәт һәм тормош юлы менән тағы бер танышып алайыҡ. "Заман башҡорто" рубрикаһының ҡунағы - "Башҡортостан" дәүләт телерадиокомпанияһы директоры Азамат Рафаэль улы СӘЛИХОВ.

Фотоһүрәттә күрһәтелгән башҡорт һунар саңғыһы Башҡортостан Милли музейы филиалы - Салауат Юлаев музейында ОФ-1039 һаны аҫтында һаҡлана. Мышы тиреһе менән көпләнгән, ҡамуслы (камусные лыжи) һунар саңғыһын музейға 2009 йылда Садиҡов Артем Зәғәфуран улы тапшырған. Уның оҙонлоғо 2 метр 3 сантимер, киңлеге 13 сантиметр.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Әлеге ваҡытта мәйеттәрҙең йә 20-30 см тәрәнлегендәге һай ҡәберҙәрҙә, йә иһә ер өҫтөндә, ташлы нигеҙҙә ерләнгән булыуы билдәле булды. Үлгәндәрҙең бейек булмаған ағас буралар, улаҡтар (колода) эсенә һалыныуы мөмкин булған; һай ҡәберҙәрҙең стеналары буйына вертикаль рәүештә ҡуйылған таш плиталарҙан хасил булған таш ҡаптарға ерләү осраҡтары билдәле. Бәйән ителгән таш ҡурғандар Көньяҡ Уралда Геродот атап киткән аргиппейҙар, аримасптар һәм исседондар, шулай уҡ дайҙар йәшәгән осорҙа ҡоролған.