Икенсе көн

Өшәнеп уянды. Яҡтыртҡайны. Сағыу нурҙары соҡорға төшөп етмәһә лә, ер өҫтөндә ҡояштың донъяны иренмәй, бар күңелен биреп наҙлауы, йылытыуы аңлашыла ине. Ир кирелеп, бер кинәнес менән өҫкә ҡарап торҙо. - Хәйерле иртә, ер өҫтө! Доброе утро, страна! Был ер шарында берәйһе бармы, эһе-һей? Нишләп бер кем эҙләмәй һуң ул? Эһе-һей, теш йыуырға ине, бит-ҡул сайҡарға ине, килтерегеҙ берәй сүмес һыу, - ирендәре кипкәнен тойҙо. - Һыу, һы-ыу, эсергә ине туйғансы.

Мәғлүм булыуынса, былтыр 25 декабрҙә Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты Башҡорт халҡының үҫеш стратегияһын ҡабул итеүе тураһында белдерҙе. Әммә ул шунда уҡ халыҡҡа сығарылмағанлыҡтан, йәмғиәттә, ғәҙәттәгесә, бер аҙ шау-шыу ҙа булып алды: Стратегия ҡабул ителә, әммә ни өсөн был хаҡта халыҡ белмәй ҙә ҡалды; унда халыҡ фекере иҫәпкә алынғанмы һәм башҡалар. Ошо көндәрҙә Стратегия Ҡоролтай сайтына урынлаштырылды һәм уның төп йүнәлештәре менән таныштырып китеүен һорап, документты эшләүҙә туранан-тура ҡатнашҡан, БР Стратегик тикшеренеүҙәр институтының социамәҙәни анализ үҙәге етәксеһе Юлдаш ЙОСОПОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Эшҡыуарлыҡ һәр заманда ла булған һәм буласаҡ. Башҡа өлкәләге кеүек үк, эшҡыуарлыҡтың да үҙ ҡыйынлыҡтары, һорауҙары һәм хәл итәһе мәсьәләләре бихисап. Алдына эшмәкәрлегенә бәйле һәм үҙе генә хәл итә алмаҫтай мәсьәлә килеп баҫҡан саҡта эшҡыуарға ҡайҙа мөрәжәғәт итергә? Юридик һорауҙарына тулы һәм аныҡ яуаптар нисек табырға? Ошо һәм эшҡыуарлыҡҡа бәйле башҡа һорауҙарға Башҡортостан Республикаһында эшҡыуарҙарҙың хоҡуғын яҡлау вәкиллеге етәксеһе Флүр Минзаһит улы ӘСӘҘУЛЛИН яуап бирә.

XX быуат башында, Октябрь түңкәрелешенән һуң күп тә үтмәйенсә, Рәсәйҙә Граждандар һуғышы башлана, унда батша армияһында әүәл юғары вазифалар биләгән офицерҙар әүҙем ҡатнаша: ҡыҙылдар яғында (башлыса, хәрби белгестәр сифатында) ла, аҡ армия составында ла. Уларҙың күптәре хаҡында ғилми-публицистик, әҙәби әҫәрҙәр ижад ителгән, документаль һәм нәфис фильмдар төшөрөлгән. Әммә билдәле бер сәбәптәр арҡаһында иғтибар үҙәгенән ситтә ҡалған, ә Граждандар һуғышынан һуң бөтөнләйе менән онотолоуға дусар ителгән хәрби эшмәкәрҙәр бар.

Ҡасандыр, мәктәп йылдарында уҡ дуҫлашып, тора-бара бер-береһен өҙөлөп яратып йөрөгән таныштарымдың өйләнешеүе хаҡында ишетеп ҡыуанғайным. Бер нисә йыл торғас, ғаиләләрендә ығы-зығы башланып, ахырҙа, айырылышыуҙары хаҡында хәбәрҙар булып, уларҙы ныҡ ҡына йәлләнем.

Ошо көндәрҙә баш ҡалалағы "Торатау" Конгресс-Холл бинаһында педагогтарҙың иң мәртәбәле һөнәри конкурстарына йомғаҡ яһалды. "Башҡортостандың йыл уҡытыусыһы" һәм "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы" төбәк-ара конкурстарында барлығы 198 һөнәр эйәһе ҡатнашҡан.

"Минең көләмәстәремдең асылы шунда - кешеләргә дөрөҫөн әйтәм. Иң көлкөлө шаяртыу был", - тигән Бернард Шоу. Ә бына тормоштағы күренештәргә ҡарата балалар күҙлегенән сығып бағыу, улар теленән дөрөҫлөктө ишетеү ни тиклем ҡыҙыҡ та, көлкө лә булыуын ошо көндәрҙә баш ҡалала үткән "Шаяниум - 2021" шаяндар һәм тапҡырҙар конкурсының финал уйындарына барыусы ҡала халҡы үҙе шаһит булды.

Көнкүрешебеҙгә инеп, ныҡлы урын алған сит байрамдар, иҫтәлекле көндәр, йолалар байтаҡ ҡына. Улар башҡорт кешеһенә ҡасаныраҡ үҙ булып китеүен дә белмәйбеҙ ҡай саҡ. Шундай байрамдарҙың береһе - Көлкө көнө. Һәр йыл һайын 1 апрелдә үҙеңде төп башына ултыртмаһындар өсөн һаҡ булырға күнегеп бөткәнбеҙ, иллә-мәгәр. Шулай ҙа "бер туғандай" булып киткән байрамды үҙебеҙсә, саф башҡортса үткәргеһе килгән халыҡ өсөн "Ҡурай" телеканалы БР Мәғариф министрлығы менән берлектә "Башҡортостан" Дәүләт концерт залында махсус рәүештә "Ҡармаҡ" музыкаль-юмористик шоу ойоштора. Был сара тураһында телеканалдың директоры Рита Өмөтбаева менән әңгәмәләштек.

"Үәт беҙ буранды күрҙек, исмаһам! Ирәндек өс көн алдан олоно! Иллә мәгәр был хәтле булыр тимәгәйнек! Хәтәр шәп буран булды. Мал ҡарарға ла сыға алманыҡ. Баймаҡ менән Сибай араһында Ирәндек юлын яптылар, бер машина ла үтә алмаған шикелле. Әүәлгесә март бураны булды. Был әле башы ғына. Аҡман-тоҡманы менән Бишҡунағы килер тағы. Ул Бишҡунаҡ шул уҡ Аҡман-тоҡман да инде. Төрлө ерҙә төрлөсә әйтәләр..."

Әҙәбиәт күгендә әленән-әле яңы исемдәр балҡып-күренеп ҡала. Ҡайһылары бер арауыҡ ҡына баҙлай ҙа юғалып ҡуя, ҡайһылары баштан уҡ был йыһанды биҙәр өсөн килгәнлеген аңғарта. Бына, мәҫәлән, Әлиә Саматова кеүектәр. Беҙ уның ҡыҙыҡлы хикәйәләрен төрлө баҫмаларҙа әленән-әле уҡып ҡына торабыҙ. Бөгөн ул Белорет районы Инйәр ауылы мәктәбендә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы һәм тәрбиә эштәре буйынса директор урынбаҫары булып эшләй. Тынғыһыҙ хеҙмәте араһында уҡыусыларын ҡыуандырырға ла онотмай. Әлиә Саматова менән әңгәмәбеҙ ижад хаҡында.

Бер аҙ өҫкә ҡарап тын ултырҙы. Үҙенсә шулай тынысланырға тырышты.
- Әйҙә, әйҙә, һикер, һикер, әле, Зөбәйер! - тип үҙен дәртләндерергә тырышты. - Ҡара, ҡара, әллә менеп булмаймы шул, инәңдең ҡара сәйе. Эһе-һей. - Сәмләнеп маташты. Тағы, тағы ынтылып ҡараны. Һикереп нимәгәлер йәбешергә маташты. Тирләп сыҡты, еңе менән генә маңлайын, күҙ-ҡашын һөртөп, тағы өҫкә ынтылды. - Ҡара әле, ысынлап та менеп булмай, эт талағыр нәмә. Эһе-һей!
Шашып һикерергә тотондо, күҙен алартып өҫкә ҡараны.

Был тормошта һәр саҡ башҡаларҙан бер аҙым алдараҡ йөрөгән кешеләр була. Улар йәмғиәттә үҙ идеяларын, фекерҙәрен әйтеп, ҡайһы ваҡыт аңлау тапмай һәм бер ни тиклем тынып торғандан һуң, ҡабат үҙ асылына әйләнеп ҡайтып, тағы ла аңлатыу эштәре алып бара башлай. Әммә улар бер ваҡытта ла үҙҙәре һайлаған юлдан тайпылмай, сөнки ваҡыт уларҙың хаҡлы булыуын раҫлай. Әле генә үҙебеҙҙе: "Ике башҡорт башҡорт телендә һөйләшә икән, тимәк, тел йәшәйәсәк", "Башҡорт телендә ғаиләлә һөйләшәләр икән - тел үлмәй", - тип тынысландырһаҡ, хәҙерге яңы технологиялар заманында: "Әгәр һинең телең интернетта, цифрлы технологияларҙа бар икән, тимәк ул йәшәй", - тигән юлдар төп әйтемгә әйләнә шикелле. Был, ысынлап та, шулаймы? Теманы нығыраҡ асыҡлау өсөн һүҙҙе социология фәндәре кандидаты Тимур МӨХТӘРОВ менән "Башҡорт проекттары" проекты ирекмәндәре координаторы Илдар КИНЙӘБУЛАТОВҡа бирәйек.

Береһе артынан икенсеһе тоҡанып торған XVII-XVIII быуаттарҙағы башҡорт ихтилалдарының барыһында ла элек-электән һуғышсан рухтары менән дан ҡаҙанған ирәкте башҡорттары ла бик әүҙем ҡатнаша. Күп юғалтыуҙарға ҡарамаҫтан, бик күп тиҫтә йылдар буйына башҡорттар үҙҙәренең төп хоҡуҡтарын - аҫабалыҡты, дини инаныстарын, үҙ ҡанундарына һәм йолаларына ярашлы идара итә алыу мөмкинлеген һаҡлап алып ҡала. Иң ҡан ҡойошло, күп ҡорбандар килтерелгән 1735-1740 йылдарҙағы күтәрелеш башҡорт илен ныҡ ҡаҡшата. 1737-1738 йылдарҙа танып, ирәкте, уран, балыҡсы һәм ғәйнә башҡорттары, батша властарының төрлөсә өгөтләүҙәренә лә, янауҙарына ла ҡарамайынса, баш һалырға ашыҡмай.

Ни өсөн ауылдаштарыбыҙҙың ҡайһылары Ғайса ағайымды Айса тип атай икән, тип йыш уйлай торғайным бала саҡта. Бер аҙ һуңғараҡ аңлауымса, ғәрәп теленән күскән ғәйәт күп һүҙҙәр шулай төрлөгә төрләндерелгән икән. Мәҫәлән, Абдуллин, Ибәтуллин тигән фамилиялар кемдәрҙәлер Ғабдуллин, Ғибәҙуллин йә Һибәтуллин тип йөрөтөлә. Ғәлиә тигән исемдең дә һуңғы осорҙа Әлиә тигән варианты беҙҙә күберәк яңғырай башланы.

Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтай былтырғы йылға йомғаҡ яһап, 2020 йылда республика парламенты тарафынан ҡабул ителгән иң мөһим закондарҙы билдәләне.

Тағы ла шул моңһоу, ауыр темаға әйләнеп ҡайтырға тура килә. Был турала беҙ гәзитебеҙҙең алдағы һандарында ла яҙғайныҡ инде. Әлеге лә баяғы дәүләт сәйәсәтенең үгәйһетелгән бер йүнәлеше - өлкән йәштәгеләр һәм шуларҙың да иң бәхетһеҙҙәре - ҡараусыһыҙ ҡалған ярҙамға мохтаж яңғыҙаҡ ҡарттар - дөрөҫөрәге, аҡтыҡ көндәрендә уларҙы һыйындырырлыҡ йылы мөйөш хаҡында бара һүҙ.

Һуңғы йылдарҙа М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры актерҙарының ижад кисәләре, китап туйҙары ғәжәп аһәңле һәм дәррәү үтә. Башҡорт актеры ижадына арналған тәрән эстәлекле күркәм сифатлы баҫмалар нәшер ителә: Гөлли Мөбәрәкова, Таңсулпан Бабичева, Заһир Вәлитов китаптары күҙ алдында. Театрыбыҙҙың йөҙ йыллығы уңайынан рус һәм башҡорт телдәрендә ифрат ҙур күләмле мәҡәләләр, ижади портреттар йыйынтығы хатта Рәсәй күләмендә ҙур баһа алды. Айһылыу Сәғитова менән Гөлсәсәк Саламатова яҙған "Башҡорт академия драма театры. 100 йыл" китабы илебеҙҙә "Йыл китабы" дәрәжәһен яуланы.

Кеше йыш ҡына: "Ошо ауырлыҡтар үтһә, дингә килер инем; һауыҡһам, намаҙ уҡыр инем; байыҡһам, зәкәт түләр, байлығымды изге юлда сарыф итер инем", - тип вәғәҙә итә. Әммә Аллаһы Тәғәлә еңеллек, һаулыҡ, байлыҡ биргәндән һуң был вәғәҙәләрен онота. Түбәндәге хәҙис ана шундай хәл хаҡында бәйән итә.

Ошо көндәрҙә Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров Мәләүез районының Воскресенск ауылында булып, ундағы XVIII быуаттағы тарихи ҡораманы - баҡыр иретеү заводы бинаһын ҡараны. "Заводты беҙҙең ата-бабалар төҙөгән. Уның мөһабәт архитектураһы бөгөнгәсә һаҡланып ҡалған. Был ҡорама буйынса күҙаллаған пландарыбыҙ бар, һәр хәлдә, был урын киләсәктә турист Мәккәһенә әйләнергә тейеш" , - тине Радий Фәрит улы.

Данлы, даланлы ҡаңлы

Борон ҡаңлы башҡорттары тарихи Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә бик ҙур территорияны биләгән. Биләмәләренә Иҙәш, Төрөш, Юрмый, Киәҙе ҡушылдыҡтары менән бергә Сәрмәсән йылғаһы үҙәне һәм Ҡандракүл буйы, шулай уҡ Ҡармасан, Яубазы, Нөгөш (Өҫән йылғаһы ҡушылдығы), Ағиҙел (Бөрө ҡалаһы тирәһендә) йылғалары үҙәндәре ингән. Ҡаңлыларҙың аҫаба ерҙәрендә ике өйәҙ үҙәгенә - Бөрө һәм Бәләбәй ҡалаларына нигеҙ һалынған.