Үҙенең дә күҙенән йәше сөбөрләне Мирҙың: уның да үсе ҡайнай, таша! Әммә ярамай! Ярамай!
- Һеҙҙең дә, минең да баш китер! Атырҙар! - ти Мир. Үҙе ысынды белеп һөйләйме, әллә ҡурҡыта ғынамы? Үҙен дә ҡурсығандыр йәш сержант, иптәштәрен дә. Ныҡ шөрләне ул... Армия сафында ил һаҡларға китеп, төрмәгә йә дисбатҡа эләгеү - ул әҙәм күҙенә күренә алмаҫлыҡ оят. Үлемдән оят көслө, бындай хурлыҡҡа ҡалғансы, үлемең мең артыҡ Шуның өсөн уларҙың атайҙары фашистарға ҡаршы яуға сыҡтымы ла, шуның өсөн ғәзиз йәнен фиҙа ҡылдымы?..
Ныҡ ҡурҡты һалдаттар. Бер нисә көн яза көтөү менән үтте. Һәр шылт иткән тауышҡа, һәр командаға, һәр ҡапҡа асылған шығырҙауға, һәр телефон сыңына тертләп, көндәр үтте. Йоҡоһо йоҡо, ашы аш булманы уларҙың... Ныҡ ҡына һурылып, йонсоу төҫө керҙе. Әммә йәшен йәшнәмәне...
Ә шулай ҙа бер көн... Төшкө аштан һуң бирелгән ял ваҡытында ҡапыл ғына ҡатын-ҡыҙҙың ҡысҡырған тауышына Мир һикереп торҙо. Тауыш ситтән, парк яғынан килә ине:
- Der russische Soldat, der mich gerettet hat, antwortet! Russischer Soldat! Hab keine Angst! Ich m?chte dir danken! Danke! (Мине ҡотҡарған рус һалдаты, тауыш бир! Рус һалдаты! Мин һиңә рәхмәт белдерәм!)
Рәхмәт әйтергә теләйем, тиһә лә, шөр ебәрҙе Мир. Эҙләп килһә, көсләргә маташыусы һалдаттар менән уны таныһа, бөттө баш, ҡалды муйын һерәйеп! Ул ҡалтырана башланы, йәне алҡымына килеп тығылғандай булды, маңлайынан һалҡын, йәбешкәк тир бәреп сыҡты. Ҡыҙ ҡысҡыра-ҡысҡыра үтеп китте... Был хәл икенсе, өсөнсө көнгә лә ҡабатланғас, Мир ҡыҙҙы баяғы ҡойма тишеге янында ҡарауыллап ятты. Ҡыҙ ҡысҡырып, уның тәңгәленә еткәс кенә, тимерҙе шылдырып, башын тыҡты: - Нимә кәрәк? Ни өсөн ҡысҡыраһың? Һин беҙҙе судҡа бирмәк булаһыңмы?
- Юҡ, юҡ! Бары атайым һеҙгә рәхмәт белдерергә теләй!
- Башҡаса килеп йөрөмә ! Онот тинем бит һиңә!
"Башҡаса килмә, онот нимә булғанын",- тиһә лә, ҡыҙ йәнә килде. Атаһы менән. Уларҙы плацҡа теҙеп ҡуйҙылар. Ҡәҙимге построение, тип иҫе китмәй генә, тыныс ҡына торған Мир саф алдынан өлкән йәштәге ир менән үтеп барыусы немец ҡыҙын күреп, сайҡалып китте. Икеһе лә иғтибарлап һалдаттарға текләй. Мир күҙ ҡырыйы менән генә теге ике иптәшенә төбәлде: уларҙың йөҙҙәре ап-аҡ булған, хәҙер иҫтән яҙып ҡоларҙарын көт тә тор. Ләкин ҡыҙ әллә уларҙы ысын таныманы, әллә танымамышҡа һалышты, эргәләренән тыныс ҡына үтте һәм ҡараштары Мирҙың ҡараштары менән осрашты. Егет: "Өндәшмә! Белдермә!" -тигәнде аңлатып, күҙ ҡыҫты һәм баш сайҡаны. Ҡыҙ ҙа һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә керпектәрен елпте. Бер ни өндәшмәй, саф буйлап үттеләр һәм рота командиры менән бергә штабҡа инеп киттеләр.
"Вольно!" командаһын ишетеп, Мир еңел тын алды. "Үтте! Аллаға шөкөр!"- тип иркенләп торорға ла өлгөрмәне, штабтан йүгереп сыҡҡан дежурный ауыҙынан: "Сержант Зиннатуллин! Срочно к командиру роты!" - тигән фарман яңғыраны. Мир йәнә үлеп терелгәндәй булды. Мамыҡҡа әйләнгән аяҡтары менән штабҡа йүнәлгәндә уның мейеһендә бары бер генә уй ҡайнаны: "Ни эшләргә? Әгәр теге һалдаттарҙың енәйәте билдәле булһа, нимә тип әйтергә? Ҡылынып өлгөрмәһә лә, көсләргә маташыу булды бит... Уны нисек инҡар итергә? Алйот һалдаттарҙың башын нисек имен алып ҡалырға? Ни эшләргә? Ни эшләргә?" Ер тишеге булһа, һис икеләнеүһеҙ инеп китеп, ҡотолор ине Зиннәтуллин был ваҡытта...
- Товарищ майор! Сержант Зиннатуллин по вашему приказанию прибыл!
- Вольно! - тине майор инеүсегә арыған ҡараш ташлап. - Не козыряй, сержант! Бына һине нисә көн эҙләп саҡ таптылар. - Ул ауыр кәүҙәле ҡарт менән ҡыҙға ымланы. -Ниндәй батырлыҡ эшләп ташланың, иптәш сержант? Йәле, һөйләп ебәр! Мирҙың теле аңҡауына йәбештеме ни! Ул тыны быуылып, сайҡалып китте.
- Ярай, тулҡынланма! - тип йылмайҙы майор. - Һине подвиг яһаған тиҙәр бит әле, ә? Ҡыҙҙы енәйәтселәр тырнағынан йолоп алғанһың! Молодец! - Ул сержанттың ҡулын ҡаты итеп ҡыҫып, бер ара һелкеп торҙо! - Ғорурланабыҙ! Бойороҡ менән рәхмәт белдерербеҙ!
Бындайҙы көтмәгән Мир саҡ артына йығылып китмәне: ниндәй подвиг? Ниндәй рәхмәт? Көләләрме, мыҫҡыллайҙармы әллә юғиһә? "Карцерға ябырға, иптәштәрең менән военный трибунал алдына баҫасаҡһығыҙ!"- тиһәләр ҙә, бәлки, ул ҡәҙәре аптырамаҫ ине. Немец ҡарты ла килеп Мирҙың яурынынан ҡосаҡланы, үҙ телендә нимәлер һөйләне. Ҡыҙ ҙа ихлас йылмайҙы. Ә иҫе киткән Мир яҡшы белгән немец телен дә, уларҙың нимә тип әйткәнен дә аңламаны...
Шулай ҡотолдолар улар был ҙур бәләнән. Ике һалдаты ни кисергәндер, Мир уларға ҡарамаҫҡа, уларҙы күрмәҫкә тырышты, осраһалар йәнә туҡмап ташлауҙан ҡурҡты, ахырыһы. Ләкин үҙенә ғүмерлеккә һабаҡ алды: кешенең артабанғы тормошо, нисек булыры бер мәлдән генә тора! Күҙ асып йомған арала һин йә күккә менергә, йә ер аҫтына төшөргә мөмкинһең. Осорға йә дөмөгөргә... Һайлау үҙеңә һәм яныңдағы кешеләреңә бәйле. Тоғро дуҫтар, ышаныслы кешеләр менән генә юлдаш булырға кәрәк, шул саҡта былай оло һайлау алдына ҡалмаҫһың. Әллә ошо һабаҡ уға тормошона маяҡ булдымы, гелән дөрөҫлөктө сатнатып әйтерлек, аҡты ҡара тимәҫлек, яҡтылыҡты ҡараңғылыҡтан айырырлыҡ көс, ихтыяр барлыҡҡа килде уның холҡонда. Ғүмер буйы уның төп һыҙаты буласаҡ был холоҡ уны күп тапҡыр эргә-тирәһендәгеләргә дошман да яһаясаҡ, әммә үҙ-үҙенә тоғролоғон юғалтмай, кешеләрҙең күҙенә тура ҡарарлыҡ намыҫ менән көн итәсәк ул...
Ошонан һуң был немец ҡартын гарнизонда йыш ҡына күргеләп ҡала башланы Мир. Уның бында ни эшләп йөрөүен ипләп кенә һорашҡайны, уның оҙаҡ йылдар һалдаттарҙы аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеүе асыҡланды. Бығаса иғтибар ғына бирмәгән, күрәһең. Бер аҙҙан иһә уны теге ҡарт ял көнө баҡсаһында эшләшергә саҡырған булып сыҡты. Дөрөҫөн әйткәндә, эшләтеүҙән дә бигерәк, нисек итеп рус һалдатына рәхмәтен белдерергә белмәй йөҙәй ине, шикелле. Взвод командиры "Үҙең теләгән бер иптәшең менән барырһың, иртәнге сәғәт 10-да ҡапҡа янында көтөп торор", - тигәс, баш тартырға булып китте. Ләкин командир бойороғон үҙгәртмәне, һөҙөп кенә бер ҡараны ла: "Кругом марш! Выволнять приказ!" - тип кенә ебәрҙе.
Яҡташы, райондашы булған башҡорт егете Исмәғилде алып, сәғәт унда увольнительнаяға сығып киттеләр. Тышта ысынлап та, оҙон арба егелгән атының йүгәненән тотоп, әлеге ҡарт тора. Тәбәнәгерәк буйлы, киң яурынлы, ҡасандыр ҡап-ҡара булған шырт сәстәренә, ҡыҫҡа ғына һаҡал-мыйығына сал төшкән мөләйем йөҙлө ине Юрген Коссман әфәнде. Үҙ телендә сәләмләп, арбаға йәтешләп ултырырға булышҡан ҡарт русса ла апаруҡ шыма ғына һөйләшә булып сыҡты. Ул һалдаттарға өйҙә ҡыҙы менән ҡатыны көтөүен, алма-груша йыйышырға кәрәк икәнлеген һөйләне. Мир менән Исмәғил ҡайтарып яуап бирмәне. Улар офицерҙарҙың йыш ҡына йорт эштәрендә булышырға ауыл егеттәрен йә оҫтараҡ һалдаттарҙы ярҙамға саҡырып алыуҙарын ишетеп кенә түгел, күреп тә беләләр ине. Тик әлегәсә береһенең дә немец ғаиләһенә саҡырылғаны юҡ ине. Парк биләмәһе эргәһенән атты юрттырып ҡына үтеп, йәшел үлән баҫҡан урман юлына төштөләр. Ике яҡтан кәкре-бөкрө иләмһеҙ имән ағастары, миләш-балан, ҡарағай-шыршы үҫкән урман буйлап ярты сәғәттәй барғас, ҡапыл ғына бейек ҡойма менән уратылған ихатаға килеп сыҡтылар. Был ишек алдына ингәс, Мир йәнә бер аптыраны. Уларҙың ауылында, хәйер, бөтә Совет иленең ауылында бындай ҙур ихатаны күргәне булмағандыр. Уларҙа кескенә ишек алды, кәртә-ҡура, мунса, ҡайһыларында аласыҡ, йә асыҡ усаҡлыҡ. Йәнә йәтеш кенә картуфлыҡ. Быларҙың иһә ихатаһы күҙ күреме етмәгән ергә һуҙылған. Емеш баҡсалары баяғы парк кеүек, әллә ниндәй ят үҫемлектәр, ят емештәр тәлгәшләнеп ултыра. Йәшелсә баҡсаһы уларҙың колхоз баҫыуындай барҙыр, билләһи! Өйҙәре ҡыҙыл кирбестән ныҡ, бейек, матурлап һалынған. Башҡа ҡаралтылары ла кирбестән, буғай, тик улары эзбизләп ағартылған.
- Ошо йорт, ихата бары һеҙҙеке генәме?- тип аптырап һораясаҡ ул торараҡ үҙе ҡотҡарған ҡыҙҙан - Иолантанан.
- Эйе, ә кемдеке һуң? - тип көлөмһөрәне немец ҡыҙы.
- Бигерәк ҙур бит! Нимәгә ул хәтлем?- тиер Мир.
- Беҙҙе ашатҡан да, кейендергән дә шул еребеҙ инде! Баҡсабыҙ, мал-тыуарыбыҙ!
Фермала эшләп, колхоз өсөн тир түгеп, өйҙә бер һыйыр, өс-дүрт баш һарыҡ аҫыраған, уларҙан бер тин дә килем алмаған, киреһенсә, дәүләткә итен дә, һөтөн дә, башҡаһын да һалым өсөн тапшырып торған егеттәр быны аңлай алмаясаҡ та... Алма-грушаһын да, йәшелсә-картуфын да йыйышты, ҡаҙышты Мир ул көҙҙә Коссмандар ғаиләһенә. Аҙна һайын тигәндәй уны саҡырып торҙолар. Үҙе генә лә, берәй иптәше менән дә барырға тура килде уға. Командирҙар менән ниндәй хаҡҡа килешкәндәрҙер, Мир өсөн был ҡапҡа һис шығырҙамай асылды, һиҙҙермәй генә артынан ябылды.
Ә Мир инде онота башлаған рота командирының һүҙе дөрөҫкә сыҡты бит: саф алдына сығарып "За проявленную бдительность, смекалку и предотврещение преступной деятельности групп лиц в отношении гражданки Германии" тип, рәхмәт белдерелде, өлкән сержант званиеһы бирелде. Был рәхмәт һәм звание шәхси йәһәттән Мир Зиннәтуллинға берәй файҙа бирҙеме икән? Юҡтыр, моғайын. Ул үҙен бер башҡа үҫеп киткәндәй ҙә тойманы, хеҙмәттәштәре араһында абруйы ла артып китмәне, ахырыһы. Иптәш булғандары менән шулай уҡ дуҫ булып ҡалды, битарафтары әүәлгесә вайымһыҙ, яратмағандары элеккесә үҙһенмәгәндәр сафында ҡалды. Бары үҙенең намыҫы алдында һаман да ғәйеп тойғоһо выжданын кимереүен дауам итте...
Ул ваҡыттағыса өс йыллыҡ хеҙмәттең ярты йылы Башҡортостанда "учебка"ла үтһә, ҡалған ике йыл ярымдың ике йылы Коссмандар ғаиләһе менән тығыҙ аралашыуҙа барҙы һәм көндәрҙең, айҙарҙың йәһәтерәк үтеүенә лә булышлыҡ итте. Тәүҙә телде өйрәнеү өсөн тик немецса ғына аралашты Мир улар менән. Бигерәк тә Юрген ҡарт менән әңгәмәләр уны ылыҡтырҙы. Башҡалар араһында аҙ һүҙле булып күренгән бабай Мир менән аулаҡта ҡалһа, уғата асылып китә, үҙенең үткән тормошон һөйләп ташлай. Тәүҙә үк ҡарттың русса һәйбәт һөйләшеүенә аптырағайны егет, әммә уның рус гарнизоны менән килешеү нигеҙендә байтаҡ йылдар эшләүен белгәс, ошо хеҙмәттәшлек һөҙөмтәһелер, тип уйлағайны.
- Ә бит мин, улым, һинең яҡташың, Рәсәй кешеһе, - тип һалды ул бер ваҡыт Мирҙы аптыратып.
- Нисек инде Рәсәй? Советтар Союзынанмын тип әйтмәксеһегеҙме?
- Һеҙҙең өсөн ул СССР, минең өсөн Рәсәй, - тип тыныс ҡына яуапланы ла ҡарт байтаҡ уйланып ултырҙы. - Минең атайым молдаван, әсәйем йәһүд ине. Беҙ Бессарабияла, бер ҡайғыһыҙ, етеш мул тормошта йәшәнек. Әммә быуат башында илдә күтәрелеш башланды, батшаға ҡаршы ҡорал күтәреү, забастовкалар, митингылар йышайҙы, интеллигенция, студенттар, эшселәр ыңғайына крәҫтиәндәр ҙә баш күтәрҙе. Бессарабияла күп помещиктарҙың усадьбаларын яндырҙылар, үҙҙәрен һуйып сыҡтылар... Был вәхшилек беҙҙең имение яғына яҡынлағас, атайым, әсәйем һәм мин өсәүләп өҫтөбөҙҙә булған кейем менән генә аҡса, алтын-көмөшөбөҙҙө, документ-фәләнде генә алдыҡ та, ҡасып киттек. Төрлө ауылдар, хуторҙар аша йәшеренеп, төндә генә барып, көндөҙөн урмандарҙа йоҡлап, тәүҙә Австро-Венгрияға, унан Германияға сығып, ошо һаҙлыҡлы, кеше бигүк аяҡ баҫмаған, ерегеп йәшәмәгән ергә килеп төпләндек. Тәүҙә ташландыҡ бер һарайҙа йәшәп торҙоҡ, ҡышҡа тиклем бәләкәй генә өй ишараты әтмәләп индек. Миңә ул саҡта 15 йәш самаһы ине. Беҙ ер кешеләре, ерһеҙ йәшәй алмайбыҙ, башҡа төрлө йәшәй ҙә белмәйбеҙ. Был беҙҙең ҡаныбыҙҙа, хатта исемем дә минең урыҫсаға ауҙарһаң "крәҫтиән" тигәнде аңлата...

(Дауамы. Башы 45-46-сы һандарҙа).
"Киске Өфө" гәзите, №47, 2022 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА