"Оt" - үлән. "Оt undi" - Ҡашғариҙан руссаға "трава выросла (үлән үҫте)", - тип тәржемә ителгән. Башҡортса - үлән уңды. Хәҙерге башҡорт телендә боронғо төрки телендәге "от" һүҙе урынына "үлән" тип әйтелә.
Әммә башҡорт телендә аҙ ғына үҙгәртелә биргән "ут" һүҙе лә һаҡланып ҡалған, ул мәғәнәһе буйынса шул уҡ "от" һүҙе менән бер иш.

"Утлау" - үләнле ялан, көтөүлек. "Аттар утлап йөрөй", - тибеҙ. Йәнә "утау" тигәнебеҙ сүп үләндәрен йолҡоп ташлау. Ҡыштарын малдарға бесәнде "утлыҡ"ҡа һалабыҙ. Төп ауылдан ситкәрәк китеп, үҙҙәренә оҡшаған урында йорт һалып йәшәгән урынды утар, тип аталғаны мәғлүм. Әммә был һүҙҙең тәү мәғәнәһе шул уҡ боронғо "от" йә иһә "ут" һүҙе менән мәғәнәләш - ул малдарҙы ҡышлата йә иһә йәйләүгә сығара торған урынды, шул урындағы ҡоролмаларға, мал аҫрай торған махсус аҙбарҙарға ҡарата ла берҙәй ҡулланылған. Шул ыңғайы рустарҙың "хутор", украиндарҙың "хутiр" тигән һүҙҙәренең боронғо төрки ерлегендә хасил булыуына ышанып була. Шулай ҙа Европа этимологтары был һүҙҙәрҙең йә боронғо үрге немец һөйләшендәге "huntari", йә иһә боронғо швед телендәге "hundari" тигән һүҙҙәрҙән килеп сыҡҡан, тип фекер йөрөтә. Әммә ошо һүҙҙәр "округтың бер өлөшө" тигәнде генә белдерә. Рустарҙың да, украиндарҙың да "хутор"ҙары нәҡ башҡаларҙан айырымланып көн иткән кешеләрҙең бәләкәй генә торлаҡтарына ҡарата ҡулланыла. Сит ил лингвистары төрки телдәрен һәйбәт белмәгәс, һүҙ тамырын яңылыш аңлата.
Шуныһы ҡыҙыҡлы, башҡорт телендә "ут" һүҙенең икенсе мәғәнәһе лә бар: ут яндырыу, ут алыу, ут сығыу, ут төртөү һ.б. Иң яҡын күршең "ут күрше" була, был әүәл шырпы һирәк осрай торған замандарҙан ҡалған - утлы, ҡуҙлы күмер алыр өсөн күршеңә барырға тура килгән. Ошо омонимдар араһында лә мәғәнәүи ерлек бар: ут - үлән һәм ут - ялҡын сығарыу. Боронғо дәүерҙәрҙә кешеләр ут табыуҙың бер нисә әмәлен ҡулланған. Иң отошлоһо - саҡматаш сағып, осҡон сығара белеү. Әлбиттә, осҡондан ялҡын сығарыу өсөн дә оҫталыҡ кәрәк булғандыр. Бының өсөн ошо архаик замандарҙа ныҡ итеп киптерелеп, осҡон тейеү менән янып китерлек бер генә нәмә - әлеге лә баяғы "от - ут - үлән" ҡулланылыуына шик юҡтыр.

Бәҙри ӘхмӘтов әҙерләне.
(Дауамы. Башы 42-46-сы һандарҙа).
"Киске Өфө" гәзите, №47, 2023 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА