Белем алыу теле (телдәре) тигән төшөнсә нимәне аңлата? Беренсенән, ул уҡыу-уҡытыу теле. Мәктәпкәсә, башланғыс дөйөм һәм төп дөйөм белемде туған телдә алыу, йәғни балалар баҡсаларындағы төркөмдәрҙә, милли мәктәптәрҙә уҡытыуҙы һәм тәрбиә биреүҙе туған телдә ойоштороу. Икенсенән, туған тел булараҡ өйрәнелгән тел. Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре иҫәбенән туған телде һайлау, шул иҫәптә, уҡытыу рус телендә барған балалар баҡсаларында, мәктәптәрҙә рус телен туған тел булараҡ һайлау. Өсөнсөнән, Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булараҡ, башҡорт телен уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәр һәм кластарҙа, уҡытыу туған телдәрҙә алып барылған мәктәптәрҙә һәм кластарҙа, шулай уҡ уҡыусыларҙың милли составы төрлө булған, әммә уҡытыу башҡорт телендә алып барылған мәктәптәрҙә һәм кластарҙа өйрәнелгән тел. Белем алыу теле (телдәре) мәғариф ойошмаларының локаль акттары, йәғни ойошманың етәксеһе тарафынан раҫланып, идара итеү советтары менән килешелгән белем биреү теле (телдәре) тураһындағы положениелар менән көйләнә.

Өфөнөң Сипайлово биҫтәһендәге М. Исҡужин исемендәге 136-сы Башҡорт лицейы 1994 йылда тәү башлап бик күп зыялы шәхестәребеҙҙең тырышлығы, илһөйәр ныҡлығы, ынтыматлығы арҡаһында асылды. Өфөнөң башҡорттар күп йәшәгән был төбәгендә мәктәптәр бихисап ине, әммә тап башҡорт мәктәбен асыу өсөн башҡорт йәмәғәтселегенә ныҡлы талап итергә, юлларға, махсус йөрөргә кәрәк булды.

III. БҮЛӘК ҺӘМ СӘЛӘМ ТАПШЫРҒАНДА

29 октябрҙең төнөндә беҙ дивизия менән берлектә "К" ҡалаһына барып еттек. Был ваҡытта инде беҙҙең бүләктәр тейәлгән эшелон шул ҡаланың станцияһында тора ине. Обстановка һәм шарттарҙың ҡушыуы буйынса беҙ бүләктәрҙе ошо урында дивизияға тапшырырға тейеш инек. Шул сәбәпле, ваҡыттың һуң булыуына ҡарамаҫтан, ҡала гостиницаларының береһендә дивизияның башында генерал-майор М.М. Шайморатов иптәш торған вәкилдәре менән рәсми осрашыу ойошторҙоҡ. Башҡортостан халҡы алыҫ Дон далаһындағы бер ҡалаға үҙенең боец улдарын ҡунаҡҡа саҡырып һый бирҙе. Был мәжлес үҙенә генә хас бер мәжлес ине. Бында Башҡортостан халҡының вәкилдәре булған башҡорт ҡыҙҙары бөтәһе лә Башҡортостандан килгән ашамлыҡтар менән башҡорт атлы дивизияһының етәкселәрен ҡунаҡ итте. Шуның менән улар воиндарға халыҡтың сәләмен, мөхәббәтен һәм хәстәрлеген тапшырҙы. Шуға күрә лә, ошо мәжлестә дивизия кешеләренә Башҡортостан партия ойошмаһының, Башҡортостан хөкүмәтенең һәм бөтә Башҡортостан халҡының М. Вальшин иптәш теле аша тапшырылған сәләменә яуап итеп һөйләгән һүҙендә М.М. Шайморатов иптәш:

Хәтер йомғаҡтарын таратып, тарих төпкөлөнә күҙ һалһаҡ, бынан 100 йыл элек булған ваҡиғалар ҙа кисәгеләй күҙ алдынан үтә: Граждандар һуғышы, революция, ҡот осҡос аслыҡ. Ошо ваҡытта, 1921 йылдың майында, яңы ойошторолған Башҡортостан Хөкүмәте башҡорт балаларын һаҡлап ҡалыу өсөн Өфө ҡалаһында балалар йорто асыу тураһында ҡарар ҡабул итә. Билдәле шәхес Шәһит Хоҙайбирҙин был инициативаны үҙ ҡулына ала һәм балалар йорто асыла. Тәүге ваҡытта бында тик бәләкәй, мәктәпкәсә йәштәге балаларҙы ғына йыялар һәм бер мәсьәләгә иғтибар итәләр: былай эшләгәндә төрлө йәштәге бер туған балаларҙы айырырға тура килә, ә райондар буйынса ундайҙар бихисап. Шуға балалар йортон үҫтереү, киңәйтеү ихтыяжы килеп тыуа. Һөҙөмтәлә балалар йорттарын ҡушып, 3-17 йәшлек ҡан-ҡәрҙәш балаларҙы бергә тәрбиәләү маҡсатында ҙур бинаға күсерәләр. Шәһит Хоҙайбирҙин вафат булғас, 1924 йылда, учреждениеға уның исеме бирелә. Бөгөн ул Башҡортостан Республикаһының Етем һәм ата-әсә ҡарауынан мәхрүм ҡалған балалар өсөн дәүләт бюджет учреждениеһы, Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге Ғаилә тәрбиәһенә булышлыҡ итеү үҙәге тип атала. Үҙ эшмәкәрлегендә төп девиз итеп "Йөрәктәрҙе йылытыр йорт" тигән һүҙҙәрҙе алған учреждениеның үткәненә һәм бөгөнгөһөнә күҙ һалыу, яҡынданыраҡ танышыу маҡсатынан бер нисә сәғәт уның эсендә булып, социаль педагог Люциә ӘХМӘТКИРӘЕВА һәм үҙәк директоры Фәнисә БӘҘРЕТДИНОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

"Киске Өфө"нөң 18-19-сы һандарында журналист Сәлимйән Бәҙретдиновтың "Әҙәм ышанмаҫлыҡ сәйәхәт" тигән яҙмаларын уҡығас, тылдағылар ҙа һуғыш яланындағылар кеүек үк михнәттең әсеһен етерлек татыған икән шул, тип тетрәнелде. Ә ул ваҡиғалар тураһында тере шаһиттар менән аралашҡандар ошо хәтирәләрҙе яҙып ебәрҙе. Уларҙы гәзит уҡыусыларға тәҡдим итәбеҙ.

Биологтар Башҡортостанда ҡоштар һаны кәмеүен теркәй. Социаль селтәрҙәрҙән файҙаланыусылар ҙа турғай, ҡарабаш турғай, ҡарғаларҙың аҙайыуы хаҡында белдерә. Уның шулай икәнен Башҡортостандың Орнитологтар йәмғиәте рәйесе, Биомәғлүмәт технологиялары һәм экология экспертизаһы институты директоры Виктор Валуев та раҫлай.

"Киске Өфө" гәзитен байтаҡ йылдар алдырам. Ике тиҫтәгә яҡын тарихы булған гәзит минең дуҫыма әүерелде, уның һәр һанын ғаилә менән көтөп алабыҙ.

Атай... Әтей... Әтекәйем! Бына 24 йыл инде һине Бөйөк Еңеү байрамы менән ҡотлай алғаным юҡ.
9 май иртәләре бала саҡтан һәр саҡ ҡояшлы булып хәтергә уйылған. Мәктәп янындағы обелиск эргәһендә орден-миҙалдар таҡҡан сал сәсле ветерандар, улар араһында һис төҫ ташламаған, йәш сырайлы, ыҡсым, төҙ кәүҙәле атайым...
Һуғыш тураһында һөйләргә яратманы ул. Бары тик өҙә-йолҡа ишеткәндәрем буйынса ла бала саҡтан уның ҡот осҡос фажиғә булыуын күҙаллай инем.

Май айында бик күп шифалы үләндәрҙе йыйып алып ҡалырға мөмкин. Был осорҙа һары умырзая, май ландышы, тиле шалҡан (сурепка), бәпембә, юл япрағы, ала миләүшә, сөйәл үләне, кәкүк баш (медуница лекарственная), бесәй тәпәйе, ҡырҡбыуын үләндәрен; һаҙанаҡтың (багульник болотный) япраҡһыҙ ботаҡтарын; һалбыр ҡайын, ҡыҙыл көртмәле, тайтояҡ, кесерткән, үгәй инә үләне, кәкүк емеше (первоцвет весенний), ҡара ҡарағат, талҡанемеш япраҡтарын; ҡайын, аҡ шыршы, күк тирәк, уҫаҡ бөрөһөн; сирень, муйыл, алмағас, сейә, ҡыҙыл энәлек сәскәһен; айыу ҡурайы, дегәнәк, шифалы бәпембә, цикорий, керән, ҡырҡҡолас тамырын; балан, этмуйыл, имән ҡайырыһы, аҡтамыр тамырһабағын йыялар. Быларҙың барыһын да төрлө сирҙәрҙән дауаланыу өсөн ҡулланырға була, халыҡта дарыу үләндәре булараҡ киң таралған ҡайһы берҙәре буйынса төрлө сығанаҡтарҙан алынған кәңәштәрҙе еткерәбеҙ.

-Их, шул саҡта быҙауҙарҙы бер нәмәһеҙ ҡалған күп балалы ғаиләләргә бирергә кәрәк булған... - Мөхәмәҙи, Әхмәт ағайҙар, Фәрзәнә апай әле шулай тип үкенес белдерә.
- Эй барабыҙ, эй китәбеҙ, һис барып етә алмайбыҙ. Эй Аллам, күпме ер-һыу гиҙҙек...

Бөйөк Ватан һуғышы тамамланыуға, совет халҡының фашистик Германия илбаҫарҙарын тар-мар итеп, Еңеү яулауына 76 йыл тула быйыл. Ошо иҫ китмәле, ҡан ҡойошло һуғыш хаҡында том-том китаптар нәшер ителгән, әҙәби әҫәрҙәр яҙылған, кинофильмдар төшөрөлгән. Йылдар үткән һайын кеше хәтере тоноҡлана бара - әммә ошо данлы үә шанлы йылдар халыҡ хәтеренән мәңге юйылмаясаҡ. Шулай ҙа башҡорт халҡының, Башҡортостан халыҡтарының ошо оло Ватан яуында ҡатнашыуы хаҡында үҙ ваҡытында гәзит-журналдарҙа, китаптарҙа баҫылған мәғлүмәттәрҙе ҡайтанан хәҙерге быуындарға еткереү үтә лә сауаплы булыр, тибеҙ. Халҡыбыҙҙа был хәтер яңыртыу, тип атала. 1943 йылда Өфө ҡалаһының "Башгосиздат" китап нәшриәтендә "Башҡорт атлылары" тип аталған бигүк ҙур күләмле булмаған китап нәшер ителә. Тиражы ла күп түгел - 3 мең дана. Әлбиттә, ул 112-се Башҡорт атлы дивизияһы яугирҙарының ҡаһарманлығына арналған. Ә 1942 йылдың октябрендә Башҡортостан делегацияһының, бер эшелон бүләктәр тейәп, фронтҡа, башҡорт атлылары менән осрашыуға килеүе хаҡында күптәребеҙ хәбәрҙар түгел. Делегация ағзаһы, Башҡортостандың халыҡ шағиры Сәйфи Ҡудаштың юл яҙмалары ла ошо китапта баҫылып сыҡҡан. Уҡыусыларыбыҙ иғтибарына ошо күләмле очеркты тәҡдим итәбеҙ. Яҙма Арыҫлан Таймасов эшкәртеүендә бирелә.

Бөйөк байрамды ҡаршылап, ошо уңайҙан билдәле шағирә һәм журналист, Ш. Хоҙайбирҙин премияһы лауреаты Зөһрә Ҡотлогилдинаның "Һуғыш балалары - тарих яралары", "Һуғыш яралаған бала саҡ", "Һуғыш балалары һөйләй" китаптар серияһы нисек барлыҡҡа килеү тарихы менән танышайыҡ.

Ошо көндәрҙә Туймазы ҡалаһында Ыҡ буйы башҡорттары ырыуҙары йыйыны үтте. Ыҡ башҡорттары башҡорт халҡының төньяҡ-көнбайыш төркөмөнә ҡарай. Туймазы районында Әйле, Йылан, Ҡаңлы, Ҡатай, Ҡобау, Ҡырғыҙ, Тамъян ырыуы вәкилдәре йәшәй. Тарихсы Салауат Хәмиҙуллин белдереүенсә, "Ыҡ буйы башҡорт ырыуҙары ниндәйҙер уйлап сығарылған термин түгел. Был - тарихи факт. Үҙ ваҡытында, XV-XVI быуаттарҙа, улар Башҡортостандың көнсығыш райондарынан ошо ерҙәргә күсеп ултыра. Шуға күрә урындағы топонимияла көнсығыш башҡорт ырыуҙарының атамалары осрай".

йәки Ни өсөн мин тарихи әҫәрҙәргә һаҡсыл ҡараштамын?

Быйылғы йылды "Башҡорт тарихы йылы" тип иғлан иттеләр. Һөнәре буйынса тарихтан бөтөнләйгә алыҫ торған кешегә лә үткән хәлдәрҙе белергә ынтылыусанлыҡ хастыр ул. Тарихсы булмаһам да, ошо хаҡта бер аҙ фәлсәфәләп алырға булдым әле (табип булараҡ, үҙем фәҡәт "ауырыу тарихы"н яҙыу менән генә булышҡаным бар).

Тәбиғәттән файҙаланыу өлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәт (Росприроднадзор) етәксеһе Светлана Радионованың Башҡортостанға эш сәфәре Салауат ҡалаһынан, ундағы атмосфера һауаһының бысраныуына контролдең автоматлаштырылған станцияһын ҡарауҙан башланды.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайының Башҡорт аты көнөн булдырыу тураһындағы тәҡдимен мин ҡуш ҡуллап хуплайым.

Башҡортостан һалдаттарының яртыһы кире ҡайтмаған

- Бөйөк Ватан һуғышының тәүге көндәренән республика хәрби комиссариаттарына меңдәрсә кеше ғариза яҙа. Хәрби хеҙмәткә яраҡһыҙ һәм оло йәштәге ир-ат хеҙмәт армияһына алына.
- 1941 йылдың 1 октябренән республика территорияһында 16-50 йәшлек ир-егеттәргә хәрби күнекмәләр үткәрелә башлай. Республикала танкыларҙы, автоматсыларҙы, пулеметсыларҙы, минометсыларҙы, кавалеристарҙы, снайперҙарҙы, элемтәселәрҙе юҡ итеүгә әҙерләүсе подразделениелар әҙерләнә.
- Һуғыш йылдарында Башҡортостандан хеҙмәт армияһына 106 меңдән ашыу кеше мобилизациялана. Улар Урта Урал ГРЭС-ында, Силәбелә Киров заводында, Свердловск, Пермь һәм Силәбе өлкәләре шахталарында, Үрге Иҫәт һәи Яңы Тагил металлургия заводтарында, торф сығарыуҙа эшләй.
- Һуғыш йылдарында Башҡортостандан фронтҡа 710 мең кеше китә, уларҙың 300 мең самаһы һәләк була, 50 меңе инвалид булып ҡала.

Өфөләге башҡорт балалары туған телдә уҡырға ғына түгел, туған телдә йырларға, бейергә, ҡурай, ҡумыҙ, ҡыл-ҡубыҙҙа, башҡорт думбыраһында уйнарға ла теләй. Бының бәхәсһеҙ хәҡиҡәт икәненә беҙ әлеге сарала - Ленин районы башҡорттары ҡоролтайы ойошторған Милли музыка ҡоралдарында уйнаусы балаларҙың I Өфө ҡала конкурсы мәлендә тағы бер тапҡыр инандыҡ.

Аҡтамыр (пырей ползучий) - күп йыллыҡ үҫемлек, май-июнь айҙарында төҫһөҙ сәскә ата, июль - сентябрҙә орлоғо өлгөрә.

Хәтәр дәүерҙә йәшәйбеҙ. Интернет аша әллә күпме яңылыҡ ишетәбеҙ, ваҡиғалар шаһиты булабыҙ. Мине һуңғы ваҡытта аптыратҡаны шул: кешеләр берәҙәк эттәрҙе, бесәйҙәрҙе яҡлап бер була. Хатта был юҫыҡта закондар ҙа ҡабул ителә. Ә кешене кем йәлләр? Эт, бесәйҙән ауырыу йоҡторған кешеләрҙе кем ҡурсалар?