Рәсәй алкоголь ҡулланыу буйынса иң "алдынғы" илдәр рәтендә тороуға ҡарамаҫтан, илдә һаман да иҫерткес эсемлектәрҙе етештереү, төрләндереү һәм шуның менән уны артабан да әүҙемерәк ҡулланыуға ылыҡтырыу саралары дауам итә.

Ошо көндәрҙә баш ҡаланың "Башҡортостан" дәүләт концерт залында "Йөрәк һүҙе" шиғриәт бәйгеһе үтте. Сара Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең тыуыуына 100 йыл тулыуы һәм Рәсәйҙә "Театр йылы" билдәләнеүенә арналды.

ЕЙӘНСУРАЛА

Ейәнсура районы Иҫәнғол ауылы ағинәйҙәре ҡорона был юлы Үрген, Абзан, Самаҙы, Байыш, Ағурҙа ҡатын-ҡыҙҙары ла килгәйне. Был ауылдарҙың ағинәйҙәрен Сибайҙа үткән мөнәжәт бәйгеләрендә лә, Өфөлә үткән дебет шәл күргәҙмәләрендә лә, милли кейем парадтарында ла күрергә була һәм һәр береһе тураһында оҙон-оҙаҡ итеп һөйләргә мөмкин. Әммә был юлы һүҙ ҡор хужаларына - Иҫәнғол ағинәйҙәренә.

Яҙыусы Шәүрә Шәкүрова Башҡортостан Республикаһы Президенты ҡарамағындағы Балалар һәм үҫмерҙәр өсөн әҙәбиәт, сәнғәт өлкәһендәге Һәҙиә Дәүләтшина исемендәге дәүләт премияһына тәҡдим ителде. Уның балалар һәм үҫмерҙәр өсөн ижад ителгән проза һәм драматургияһы йәш быуында илһөйәрлек, халыҡ ижадына, тарихына хөрмәт тойғолары тәрбиәләүҙә мөһим роль уйнай, тип табылды. Гәзит уҡыусыларыбыҙға әҙибә менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Р. Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатының 75 йыллығы уңайынан

Саҡ ҡына тарих һөйләп китәйек. Башҡортостан автономия яулағас, 1924 йылда әҙәби башҡорт теле тураһында ҡарар раҫлана. 1927 йылда Өфө ҡалаһында тәүге театр техникумы асыла. 1928 йылда Ғәббәс Дәүләтшин тарафынан беренсе башҡорт теле дәреслеге яҙыла. Башҡорт дәреслектәрендә иҫке төрки теле һәм ғәрәп графикаһы үҙгәртелә, уларҙа әле яңы әлиф, әле латин, әле кириллица хәрефтәре алмашынып тора. Наҙанлыҡты бөтөрөү буйынса ликбез мәктәптәре халыҡты башлыса матбуғат һәм документтар уҡырлыҡ грамотаға өйрәтә. Өфөлә балалар өсөн башҡорт мәктәбе асыу мәсьәләһе1934-1937 йылдарҙа күтәрелә, башлап йөрөүсе зыялылар араһында ғалимдар, яҙыусылар була. Билдәле яҙыусы Зәйнәб Биишеваның бер туған апаһы Хәлимә Абдулла ҡыҙы Ҡорбанаева ла тап ошо осорҙа баш ҡалала өйҙән-өйгә йөрөп, башҡорт балаларын йыя һәм башҡорт кластарында уҡыта башлай (9-сы балалар йорто, ул саҡтағы мәғариф министры - Ибраһим Абыҙгилдин). 1944 йылда Сталиндың махсус указы менән "ил азатлығы өсөн ғүмерен ҡорбан иткән башҡорт фронтовиктарының етем ҡалған балаларын уҡытыу өсөн мәктәп-интернат асыла" (мәғариф министры - Сәғит Әлибаев). Совет илен немец фашистарынан әрсеп, Ҡыҙыл армия Берлинға ынтылған ваҡытта төпкөл башҡорт ауылдарынан етем балалар Өфөгә, 9-сы мәктәпкә килтерелә. Меңәрләгән етемдәр араһынан ни бары ике йөҙләп бала шулай ил ҡарамағына күсерелә. Күлдәге тамсы кеүек кенә булһа ла, башҡорт халҡы бындай хәстәрлек өсөн ил башлыҡтарына һәр ваҡыт рәхмәт уҡый, сөнки аслыҡтан һәм ауырыуҙарҙан һәләк булған етемдәр һаны ифрат күп була...
Шул замандан бирле йәшәй 1-се башҡорт мәктәп-интернаты. Ошо көндәрҙә етмеш биш йыллығын билдәләгән уҡыу йорто бөгөн Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты тип аталып йөрөй. Бик ҡатмарлы замандарҙа балалар бында иҫән-имен ҡалыу форсатын эҙләп килтерелһә, бөгөнгө уҡыусы-гимназистар ниндәй уйҙар менән йыйыла икән был уҡыу йортона? Редакциябыҙҙа уларҙың дүртәүһе менән әңгәмә ҡорҙоҡ. Һүҙ уларҙың үҙ-ара шәхсән мөнәсәбәте, уҡыуға һәм тормошҡа ҡарашы хаҡында барҙы. Тыуған яҡтарынан һәм ата йортонан үҙ теләктәре менән айырылып, республиканың иң алдынғы мәктәбендә дүртәр-бишәр йыл буйы белем алған йәштәр ниндәйерәк тормош һабағы, донъяуи әҙерлек үтә икәнен дә самаланыҡ. Унынсы класс уҡыусыһы Гөлназ Ишемғолова (Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылынан), ун беренсе класс уҡыусылары Яҙгөл Торопҡолова (Хәйбулла районы Аҡъяр ауылынан), Ғәзинур Рыҫмөхәмәтов (Баймаҡ районы Ниғәмәт ауылынан), Нур Собханғоловтарҙың (Стәрлебаш районы Ҡабыҡҡыуыш ауылынан) һөйләгәндәрен үҙгәртмәйенсә гәзитебеҙ уҡыусыларына ла еткерәбеҙ.

Тарихсы-этнограф Р.Ғ. Кузеев түңгәүер ырыуын көньяҡ-көнсығыш башҡорттары төркөмөнә индергән. Ошо ғалимдың фекеренсә, түңгәүерҙәр боронғо башҡорттарҙың тәүге этник субстратына ҡарай, улар бөрйән һәм үҫәргән ырыуҙары менән йәнәш ҡуйыла. Ул үҙенең "Башҡорт халҡының килеп сығышы" исемле китабында ошолай яҙа: "Үҫәргәндәрҙең, түңгәүерҙәрҙең, шулай уҡ башҡа бер башҡорт ҡәбиләләренең ата-бабалары иртә урта быуаттарҙағы ғәрәп-фарсы сығанаҡтарында баджгард, баджгурд, басджирт йә иһә башхарт тигән дөйөм атама аҫтында билдәле булған".

Бик борон заманда күккә ашҡан бейек тауҙарҙағы ҡарурмандар араһында донъя ығы-зығыһынан арыған, донъяның фани икәненә тамам төшөнгән, ҡалған ғүмерҙәрен Аллаһы Тәғәләгә арнаған, уға ғына ғибәҙәттә зекерҙәр ҡылған изге дәрүиш суфыйҙар йәшәгән, ти. Был урын бик бай булып, суфыйҙар ошондағы тәбиғәттә үҫкән төрлө ризыҡ менән генә туҡланып көн иткән. Эскән һыуҙары көмөштәй саф, балдай татлы, шифалы шишмәләрҙән икән.

"Бер нәмә лә ишетмәнем", "Ишеттем, әммә уларҙа нимә тураһында һүҙ барғанын уйлап та ҡараманым", "Бик ҡатмарлы яҙылған, аңлауы ауыр"... Ҡала Cоветы депутаты Артур Хазиғәлиев үҙенең һайлаусыларына милли проекттар тураһында һорау биреп, шундай яуаптар алған. Белеүселәр бар, әммә улар эштәре буйынса, сараһыҙҙан ғына хәбәрҙар икән.

Телебеҙҙә "үтескә алыу", "үтескә биреү" төшөнсәләре бар, улар халҡыбыҙҙың матди тормошо күренештәренең береһе булып тора. Көнкүрештә кәрәк булған нәмәләрең үҙеңдә булмаған осраҡта уларҙы күршеңдән йә иһә башҡа бер танышыңдан алып тороу - боронғо ғәҙәт. Тик шуныһы ла мәғлүмдер ки: күпме алаһың - шул тиклем үк ҡайтараһың. Был заманына күрә йәшәйештең алтын ҡағиҙәләренең береһе булған.

Милләтебеҙҙең күренекле улы, билдәле башҡорт яҙыусыһы, шағиры, драматургы һәм тәржемәсеһе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Салауат ордены кавалеры, Мифтахетдин Аҡмулла, Һәҙиә Дәүләтшина, Сергей Чекмарев исемендәге премиялар лауреаты Ғәзим Ғәзиз улы Шафиҡовтың тыуыуына 80 йыл тулды.

Бөрйән айыуының намыҫын яҡлап

Бөрйән яғында борон-борондан "ҡатын-ҡыҙҙарға һөжүм итеүсе айыу" тураһында легенда йәшәй. Уны бала саҡта мин дә ишеттем. Һәм ошо дәлилләнмәгән хәбәр, халыҡ телендә йөҙ төрлөгә әүерелеп, беҙҙең көндәргәсә килеп еткән. Әле айыуҙар тураһында мәғлүмәт туплай башлағас, хатта коллегаларым араһынан да "Ҡыҙҙарға "бәйләнеүсе" айыу тураһында ла белеш әле" тип ҡыҙыҡһындылар. Һораша торғас, был мәғлүмәтте "Әбделмәмбәт ауылынан Илдар Абдуллин белә" тигән сер йүкә телефон аша килеп етте. Һәм ағай беҙгә түбәндәгеләрҙе һөйләне.

Әгәр ябығырға кәрәк булһа нимә эшләргә? Күнекмәләрҙән һуң яңынан көс ҡайтарыу өсөн нимә эсергә? Көндө нимәнән башларға? Уны нисек тамамларға? Бының өсөн һеҙгә тик бер стакан ҡатыҡ эсеү кәрәк.

"Ҡумыҙ бейетмәй, моңо бейетә" тигәндәй, берәү илтифат һалып башҡарған эш кенә башҡалар күңеленә ауаздаш була ала. Тормошта моңдаш дуҫ-иште лә, күңелгә ятырҙай шөғөлдө лә табыуы еңелдән түгел. Ә бына "Ҡурай" телеканалы хеҙмәткәрҙәренә был тәңгәлдә көнләшерлек: уларҙың яратып башҡарған эшен баһаларлыҡ бөтөн донъянан йыйылған моңдаш тамашасылары бар. Республиканың берҙән-бер башҡортса музыкаль телеканалы барлыҡҡа килеүгә 10 йыл тулыу айҡанлы ойошторолған "Ҡурай даны" беренсе милли телевизион премияһын тапшырыу тантанаһы ла быны асыҡ сағылдырҙы.

Кешелек һәр ваҡыт хаталар өҫтөндә эш эшләп үҫешә торғандыр. Шулай уҡ хаталар өҫтөнә баҫып хаталар эшләү ҙә ғәҙәти күренеш.

Бәғзе бер хәл-ваҡиғаларға, уларҙа ҡатнашҡан кешеләргә ҡарата ниндәйҙер баһа бирелгән мәлдәрҙә, ни эшләптер, бала саҡтан уҡ атайым ауыҙынан ишеткән шундай халыҡ әйтеме иҫкә төшә: "Яҡшынан яман тыуҙы тип көйөнмә, ямандан яҡшы тыуҙы тип һөйөнмә".

Компьютер артында "йәшәйбеҙ" бөгөн. Эштә лә уның экранына текәлеп ултырабыҙ, ҡайтып ул-был иткәс тә ҡулға йә ноутбук, йә телефон алабыҙ. Хәҙер етәкселәр менән аралашыу ҙа еңелләште - уларҙың күбеһен социаль селтәрҙәрҙә табырға була. Ләкин мин, оло быуын вәкиле булараҡ, тота килеп кенә үҙем шәхсән белмәгән кешегә хат яҙа алмайым. Ә күңелдә әйтәһе һүҙҙәр ҙә, еткерәһе фекерҙәр ҙә байтаҡ. Шуға күрә яратып уҡыған "Киске Өфө" аша ҡайһы бер уйҙарым, күҙәтеүҙәрем менән бүлешергә йөрьәт иттем.

Гәзитебеҙҙең һәр һанын, унда сыҡҡан һәр бер мәҡәләне уҡып барам, тип кенә әйтһәм, аҙыраҡ булыр. Сөнки мин уларҙың ҡайһы берҙәрен, дөрөҫөрәк итеп әйткәндә, нәҡ тә берәй фәнни әҙәбиәт һымағыраҡ итеп, диҡҡәт менән өйрәнергә тырышам. Инде күп йылдар "Киске Өфө" гәзитенең даими уҡыусыһы, шул уҡ ваҡытта уның авторҙарының береһе булып киткән кеше булараҡ, ниндәй рубрикаға айырыуса баҫым яһарға, ҡайһы авторҙың мәҡәләләренә нығыраҡ иғтибар итергә лә үҙемсә "кәлепләнеп" алғанмын инде.

Быйылғы көҙ яҙғы хистәргә бай булды. Яҙғы хистәр - йәшлек дәрте, йәшлек илһамы менән тулы шиғриәт, сәхнә тамашалары... Быға сәбәп иткән хәл - Мостай Кәримдең тыуыуына йөҙ йыл тулыу уңайынан республикала гөрләп үткән ижади әҙәби-музыкаль, хәтер-хөрмәт кисәләре.

Айыу аңра түгел!

Айыу менән кеше араһындағы конфликт ҡайҙан килә? Был тәңгәлдә ҡурсаулыҡ белгестәре Бөрйән районы буйынса ғына түгел, ә дөйөм Башҡортостан буйынса ла аңлатма бирә. Октябрь айында айыу ныҡлап һимереп алыуға, май йыйыуға тотона. Быйыл ул ашай торған еләктәр, көпшәле үләндәр, сәтләүек уңған. Ҡырағай балды ла оҫта таба ул, бик булмаһа, ҡырҙа ултырған умарталарҙы ла урлап ашай. Әммә эре йәнлек өсөн былар ғына аҙ. Уға аҡһым кәрәк.

2020 йылда уҙғарыласаҡ Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу кампанияһына теүәл бер йыл ваҡыт ҡалды. Уның һөҙөмтәләренән Рәсәй халыҡтарының демографик хәле буйынса байтаҡ күрһәткестәр билдәле буласаҡ, улар артабанғы социаль-иҡтисади торошобоҙҙо ғилми нигеҙҙә көйләй алыу мөмкинлеген бирәсәк. Халыҡ иҫәбен алыу граждандарҙың ил эсендә бер урындан икенсе ергә күсеп йөрөүенә, йәғни миграцияға ҡағылышлы проблемаларға ла бер ни тиклем кимәлдә асыҡлыҡ индерәсәк. "Киске Өфө" гәзитенең быйылғы 38-се һанында Рәсәй Фәндәр Академияһы Федераль социологик ғилми тикшеренеүҙәр үҙәгенең Өфө филиалы директоры Рим Вәлиәхмәтовтың ошо проблемаға арналған "Ниңә китәләр... тыуған ерҙәрҙе ташлап?" исемле мәҡәләһе баҫылғайны. Ошо тема буйынса һөйләшеү билдәле башҡорт социологы Р.М. Вәлиәхмәтов етәкләгән ғилми үҙәк хеҙмәткәрҙәре - ойошманың ғилми секретары Гүзәл Баймырҙина, өлкән ғилми хеҙмәткәр Марсель Тураҡаев, Башҡортостанстаттың халыҡ һәм һаулыҡ һаҡлау статистикаһы бүлеге начальнигы Ирина Үтәшева ҡатнашлығында дауам итте.