Мәскәү дәүләт халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институты магистранты Марат ТӨХВӘТУЛЛИН менән Рәсәйҙең юғары уҡыу йорттарына уҡырға инеү, һөнәр һайлау һәм лидерлыҡ сифаттары тураһында әңгәмәләштек.

Һөнәре буйынса - ул техник-механик. Хеҙмәт карьераһын ябай механиктан башлап, БР Дәүләт Йыйылышы-Ҡоролтай Рәйесенең ярҙамсы-кәңәшсеһе вазифаһына тиклем үрләй. Бының шулай булыуына һис аптырарға ярамай, сөнки аралаша башлаһаң, уның милләтебеҙҙең киң эрудициялы зыялыһы булыуын тояһың. Бары тик баҫалҡылығы арҡаһында ғына уны бик белеп тә бөтмәйҙәрҙер, бәлки. Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - заманында Бaшҡорт ACCP-ының Министрҙар Советы рәйесе урынбаҫары булып эшләгән билдәле шәхес, яҙыусы Рамаҙан Өмөтбаевтың улы Рауил ӨМӨТБАЕВ.

2008 йылда, Мөхәмәтша Солтанғолов үҙенең 80 йәшен билдәләгәндә, үҙебеҙҙең район гәзите "Һаҡмар"ҙа уға өндәшеү рәүешендә яҙылған мәҡәләмде баҫтырғайным. Шул мәҡәләне "Киске Өфө" гәзите уҡыусылары иғтибарына ла тәҡдим итмәксе булдым. Мәҡәләлә һүҙ барған ағай ҡазаланып, оҙаҡ ҡына хәрәкәтһеҙ ятты. Ул икенсе ауылдан булһа ла, йыш ҡына хәлен белер булдым. Үҙ-ара ихлас инек. Бөгөн ағай донъялыҡта юҡ инде. Әлеге яҙмам уның яҡты иҫтәлегенә бағышлана. Һуғыш йылдарында илде ас итмәгән малайҙар быуынының бер вәкиле тураһында бөгөнгө яҙмам.

Минең ҡарт олатайым Баһауетдинов Абдрахман Исмәғил улы 1908 йылдың 5 декабрендә Архангел районының Ҡыҙғы ауылында тыуған. Ошо уҡ райондың Тирәкле ауылынан Сәлихә Мөхәмәтәмин ҡыҙы менән ғаилә ҡорғандан һуң, күрше Аҙау ауылына күсенеп йәшәй башлайҙар. Улар икеһе лә бер быуатҡа яҡын ғүмер кисерә. Ҡарт олатайым да, ҡарт өләсәйем дә 93 йәшкә тиклем йәшәй. 71 йыл бергә татыу ғүмер юлы үтәләр. 16 бала тәрбиәләйҙәр. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, шуларҙың һигеҙе бәләкәй сағында уҡ төрлө ауырыуҙарҙан үлеп ҡала. Ҡалған һигеҙе быуын нығытып, үҙ аллы тормошҡа аяҡ баҫа.

1945 йылдың майы. Иртән уянып китһәм, өйҙә бер кем дә юҡ. Инәйем яланда утауҙалыр, ә апайым, ағайым, энем йә урманда, йә Әй буйындаларҙыр. Ашарға эҙләп тороуҙың мәғәнәһе юҡ. Шуға, тиҙ генә буржуйкаға ут яҡтым да, көрәк, биҙрә алып, серек бәрәңге ҡаҙырға баҡсаға сыҡтым. Ярай әле өйҙә май бар ине. Тәмле итеп йәймә бешерҙем. Ихатаға сығып, ләззәтләнеп ашап ултырғанда, урамдан хәрби кейемдәге бер кеше килә ятҡанын күрҙем. Погонында дүрт йондоҙ, ордены бар, үҙе ныҡ аҡһай.

1945 йылдың яҙы. Етенсе синыфты ғына тамамлаған өлгөлө уҡыусы, Ғәбдин ауылы ҡыҙы Фирҙәүес Шәрәфетдинованы Иҫке Балапан ауылы башланғыс мәктәбенә уҡытыусы итеп тәғәйенләйҙәр. Әсәйем ауыл халҡы менән мәктәп бинаһына ремонт эшләп, тышын ағартып йөрөгәндә юл буйлап бер һалдат ҡайтып барғанын күрә. "Дәһшәтле яу ҡырынан кем бәхетенә ҡайтып килә был йәш офицер?" - тип эшләп йөрөгән ҡатын-ҡыҙҙар егеткә ҡаршы йүгереп сыға. Офицер күрше Байым ауылы егете Ғабдуллин Талха Хажимөхәмәт улы булып сыға. Әсәйем уға ҡоҙаса тейешле була, кискеһен иптәш ҡыҙҙары менән хәл белешергә тип өйөнә баралар. Дошман пуляһынан ҡурҡмай, рота командиры булып хеҙмәт итеп ҡайтҡан егет һылыу ҡыҙ алдында ҡаушап ҡала. Күстәнәсләп сәй эсергә ултырғас, самауырҙан сынаяҡҡа сәй яһар урынға, сәйнүккә һыу өҫтәп, һөт һалып, әсәйем алдына килтереп ҡуя. Ошо хәтирәне улар һәр ваҡыт иҫкә төшөрөп, көлөшөп ала торғайны.

Һуғыш йылдарында тыуған баламын. Бала саҡтың бер ваҡиғаһы әле лә күҙ алдымда: өс туған Имаметдин ағайым ауылыбыҙға ҙур вертолет менән ҡайтып төшә. Ташаҫты ауылының бөтөн балалары йән-фарман уға ҡарай йүгерәбеҙ, вертолетты уратып алабыҙ. Ул беҙҙе вертолетҡа ултыртып, һауаға күтәргәне лә бар ине. Оҙаҡ йылдар "Өфө" аэропортында техник булып эшләгән Имаметдин Сәлимгәрәй улы Әбүзәров һуғыш ветераны ла.

Күңелемдә күптән бер һуғыш тарихы йөрөй. Уныһы ла телдән-телгә күсеп килеп еткән. Мине әҙәби әҫәр итеп яҙыр типтер инде, бер апай һөйләгәйне. Уға ҡасандыр журналистика өлкәһендә эшләгән икенсе апай һөйләгән. Ул апайға алтмышынсы йылдарҙа бер һуғыш ветераны булған олатай һөйләп киткән. Көн дә редакцияға эшкә барған ҡатынды шул тирәлә йәшәгән һәм йыш ҡына урамда осрашып һаулашып йөрөгән бер бабай туҡтатҡан да, ҡыҙым, һин бит гәзит кешеһе, һиңә һөйләр һүҙем бар, тигән. Апай тыңлаған, әммә ул заманда был тарихты гәзиткә сығарырға батырсылығы етмәгән. Яҙған хәлдә лә, әҙәм ышанмаҫ йәки үткәрмәҫтәр ине. Киләһе апай ҙа, һөйләп тә, яҙып та уҡыусыны ышандыра алмам, тип уйланым, тип, был хәбәрҙе миңә еткерҙе. Хәл ошолай булған.

Етмеш икенсе тапҡыр Еңеү яҙын ҡаршылайбыҙ. Ер йәшәреп, тәбиғәттең уяныу мәленә тап килеүе лә хатта Бөйөк Еңеүебеҙҙең тормошто раҫлаусы көсө, бөтөн тереклекте ҡурсыусы тыныслыҡ символы булыуына бер ишара. Ваҡыт арауығы беҙҙе тарихыбыҙҙа ҡалған 1945 йылдың 9 майынан алыҫайтҡан һайын, күңелебеҙгә, аңыбыҙға тағы ла тәрәнерәк һеңеп, рухыбыҙға яҡыная ғына бара ул көн.

Тормошта ла бик алсаҡ, ихлас кеше ул, йырҙары ла хисле булыуы менән айырылып тора. Уның йырҙарын халыҡ, оҡшай, оҡшамайға ла бүлмәй, барыһын да яратып тыңлай һәм йырлай. Һүҙебеҙ Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Ш. Бабич исемендәге Республика Дәүләт йәштәр премияһы лауреаты Юлай ҮҘӘНБАЕВ тураһында. Ошо көндәрҙә ул 50 йәшлек юбилейын билдәләне. Ошо уңайҙан файҙаланып, Юлай Хәмит улы менән әңгәмәләшеп алдыҡ.

Ошо көндәрҙә Инйәр ҡасабаһы мәҙәниәт йортонда "Ағы барҙың - туғы бар" тип исемләнгән һөт байрамы үтте. Инйәр ағинәйҙәре ойошторған сарала Йөйәк, Уҫманғәле, Межгорье ағинәйҙәре лә ҡатнашты һәм үҙ оҫталыҡтарын сағылдырған күргәҙмәләрен ҡуйҙы. Яҡташтарының байрамын йәмләргә Өфөнән килеп еткән шағирә, йәмәғәт эшмәкәре Гүзәл Ситдыҡова ла шиғри күстәнәстәре менән уртаҡлашты, сараға мәртәбә өҫтәне.

Һәр йылда ла яҙ миҙгеле төрлөсә килә. Бына быйылғыһы, әйтәйек, бигерәк һағындырып ҡына, үтә инәлтеп кенә килә. Ә инде былтырғыһы иһә, шаулап-ярһып үҙ мәлендә килде һәм... серәкәйҙәрҙең баҫып алыуы менән иҫтә ҡалды.

Серәкәй тураһында һүҙ сыҡҡас, бер иптәштең әсенеп әйткәне иҫкә төштө әле. Серәкәйҙәр уны бигерәк аптыратҡандыр инде, шуға ла ул йәне көйөүенән ни эшләргә белмәй, ошолай тип һөйләнеп торғайны.

Башҡортлоҡ тураһында һүҙ сыҡһа, беҙ гелән милләтебеҙҙең ҡайһы бер абруйлы шәхестәре менән бер рәттән Рәшит Шәкүрҙе лә күҙ алдына баҫтырабыҙ.

Бөгөнгө геройыбыҙ тураһында БР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Динислам Исҡужин: "Ул тырышһа, бөйөк бейеүсе була торған кеше", - тигәйне. Был һүҙҙәр РФ Милли гвардия ғәскәрҙәренең академик йыр һәм бейеү ансамбле артисы, Мәскәүҙәге "Алтын ай" башҡорт бейеү ансамбле етәксеһе, Баймаҡ районы Урғаҙа ауылында тыуып үҫкән Нәзир Нияз улы БАЙЕГЕТОВҡа адресланған. Күптән түгел "Алтын ай"ҙың ҡатын-ҡыҙҙар ансамбле "Байыҡ" республика телевизион бейеү конкурсында уңышлы сығыш яһап ҡайтты. Ошо сара ваҡытында осрашып әңгәмәләштек тә инде "Алтын ай"ҙың алтындай етәксеһе менән.

Һәр бер илдең, ҡаланың, ауылдың ҡабатланмаҫ тарихы бар. Тарихты халыҡ үҙе яҙа. Яугирҙары - иҫ киткес батырлыҡтары, дошманды еңеүҙәре, эшлеклеһе - тырыш хеҙмәте, бейеүсеһе - осҡон сәсрәтеп күңелдәрҙе елкетер таланты, йырсы-ҡурайсылары тетрәндергес моңо менән яҙа был тарихты. Сәсәндәре, йыраусылары ошо шәхестәрҙе данлай, маҡтай, телдән-телгә, илдән-илгә халыҡ данын тарата. Әммә ошо данлы ла, шанлы ла тарихыбыҙ аҡ ҡағыҙға төшмәһә, тора-бара онотола, халыҡ хәтеренән юйыла бара. Бөгөнгө һүҙем тыуған еремдең хеҙмәт батырҙары, һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа илебеҙҙе үҫтереү, яңы тормош төҙөү өсөн көндө төнгә ялғап ҡара тирен түккән ауылдаштарым тураһында булыр.

Фестивалде асыу тантанаһында журналистика кафедраһы мөдире Рәшиҙә Мәһәҙиева белдереүенсә, Матбуғат фестивале Башҡорт дәүләт университетының журналистика бүлегендә белем алған студенттарҙы киң мәғлүмәт сараларында эшләгән билдәле шәхестәр менән осраштырып, оҫталыҡ дәрестәре һәм фекер алышыу майҙансыҡтарында тәжрибә уртаҡлаштырыу маҡсатында ойошторолдо.

Беҙҙең ракета дивизияһы полктарының береһенән кискә ҡарай госпиталгә бер һалдатты алып киләләр. Табиптар тикшерә торғас, был егеткә "Ҡорһаҡ тифы" (Брюшной тиф) тигән диагноз ҡуйыла. Әрме мөхитендә бындай сир табылыу осрағы ғәҙәттән тыш хәл булып һанала, әлбиттә. Был сирҙе дауалау - табип-инфекционист эше. Инфекция бүлегендәге махсус изоляторға урынлаштырып, тейешенсә тәғәйенләүҙәр яһағандан һуң, шунда уҡ был табип дивизияның эпидемиологына шылтырата. Эпидемиолог вазифаһын башҡарған медицина майоры И. (әйткәндәй, ул - беҙҙең яҡташ) шунда уҡ, госпиталгә килеп, һалдаттан һорашып, "эпид анамнез" (сирҙең ҡасан һәм ҡайҙан йоҡҡанлығын билдәләү) төҙөй. Иртәгеһен таң менән санитар машинаға ултырып, хәрби ҡаласыҡтан утыҙлап саҡрым арала ятҡан полкка килә һәм подразделениеларҙа әүҙем рәүештә үҙ вазифаһына яраҡлы эш башлай. Тейешенсә дезинфекция, сирле менән контактта булған һалдаттарҙы карантинлау эше һымаҡ саралар ойоштора. Бәхеткә, башҡаса ауырыусылар табылмай. Һалдаттар һәм командирҙар менән "ҡорһаҡ тифы" сире буйынса дәрестәр ҙә үткәрәләр. Бер айҙан һуң карантин режимын туҡтаталар. Минең уйымса, йәғни, ябай табип фекерләүенсә, эш бына ошоноң менән генә тамамланырға тейеш. Әммә оҙаҡламай дивизиялағы әлеге тиф осрағы буйынса часҡа юғарынан фарман килеп төшә: "... Разобраться... Выявить виновного... Наказать... Копию приказа о наказании направить на имя..."

Яҙ һәм Хеҙмәт байрамы (1) менән башланыусы май айын халҡыбыҙ юҡҡа ғына Һабанай тип атамаған. Игенсегә байрам итергә иртәрәк шул әле: ул еңдәрен төрөп һабан һөрә, сәсеүгә сыға, сөнки халҡыбыҙҙың "Һабанда һайрашмаһаң, ырҙында ыңғырашырһың" тигән тағы бер аҡылын яҡшы белә.

Бынан бер нисә йыл элек оҙон юлда йөрөп ҡайтҡандан һуң тап шундай фекергә килгәйнем. Был бәләкәй генә хәҡиҡәттең бөгөн булһа әһәмиәтле булыуына иғтибар итәм. Әлбиттә, яңы юл йә сәфәр һәр кемдә яңы ҡараштар уята, үҙебеҙҙең көнитмештән ары донъя һулышын тойорға мөмкинлек бирә.

Быйыл Свердловск өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы өсөн юбилей йылы. Ошо көндәрҙә был йәмәғәт ойошмаһы үҙенең 20 йыллыҡ юбилейын билдәләне. Свердловск өлкәһе үҙәге Екатеринбург ҡалаһында үткән тантанала Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының төп белгесе Алһыу Сирғәлина, "Шәжәрә" Башҡортостандың тарихи мираҫын өйрәнеү үҙәге хеҙмәткәре, ғалим Илгиз Солтанморатов, Свердловск өлкәһе губернаторы хакимиәте башлығы урынбаҫары Вадим Дубичев, Свердловск өлкәһе мәҙәниәт министры урынбаҫары Галина Головина, Рәсәй халыҡтары ассамблеяһы рәйесе урынбаҫары Карина Плясунова һәм башҡа абруйлы ҡунаҡтар ҡатнашты.