Йәй ташы тураһындағы тарихты мин тәүге тапҡыр өләсәйемдән ишеттем. Миңә ул саҡта ун йәш тирәһе булғандыр. Баҡмал Мансур ҡыҙы, әсәйемдең әсәһе, 1898 йылда тыуған. Уны Һаҡмар буйында, Ирәндектең аръяғында-биръяғында йәшәгән бөтә халыҡ белде һәм хөрмәтләне. Башҡорттарҙың арҙаҡлы шәхестәре Мөжәүир хәҙрәт, Әнүәр мулла, Шаһишәрип дәрүиш, Түбә ҡасабаһында йәшәгән атаҡлы урыҫ Блещенко, халыҡ табибы мәрйә Полина һәм башҡа бик күптәр унда туҡтап, йоҡлап, ҡымыҙ эсеп йөрөнө. Өләсәйемдең күңеле киң, йөҙө яҡты, һүҙе бөтмәҫ булды. Урыҫ менән дә башҡортса һөйләшһә лә, тегеләре уны иғтибар менән тыңлап, үҙҙәренсә нимәлер һөйләй торғайнылар. Хәйер, ҡунаҡсыл кешенең һүҙҙәренә кем иғтибар итһен инде - бөтә булмышы, тойғолары уның йөҙөнә яҙылған була бит. Оҙаҡ ҡына йәшәне өләсәйем - йөҙҙө тултырыуға ике йыл ғына ҡалғас, беҙҙең аранан китеп барҙы.

Оҙон көйлө йырҙарға бай халыҡтың моңло йырсылары ла күп булырға тейеш инде ул. Быуындан-быуынға тапшырып, ҡәҙерләп һаҡлаған халыҡ йырҙары бөгөнгө заманда тап уларҙың башҡарыуында яңғырай. Бөгөнгө ҡунағыбыҙ - Х. Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы артисы, "Карауан" фольклор-эстрада төркөмө солисы, Халыҡ-ара һәм республика конкурстары лауреаты Рөстәм ШАҺЫБАЛОВ тап ошондай һәләтле йырсылар рәтенән булыр.

Быйыл Рәсәйҙә беренсе тапҡыр "Территориаль йәмәғәт үҙидаралыҡтары (ТЙҮ) лигаһы" Коммерция булмаған ойошмалар (КБО) ассоциацияһының съезы үтте. Уның эшендә Мәләүез районының "Йомаҡ" Территориаль йәмәғәт үҙидаралығы рәйесе Шаһиҙә ИШҠОЛОВА менән Ишембай районының "Бүжә" Территориаль йәмәғәт үҙидаралығы рәйесе Азамат ИСХАҠОВ ҡатнашты. Улар менән әңгәмәне тап съезд хәтирәләренән башларға булдыҡ.

Билдәле булыуынса, 1243 йылға Башҡортостан монголдарға буйһондоролоп, Алтын Урҙа дәүләте составына ингән. Хиуа ханы Әбүлғази (1603 -1664) яҙыуынса, Джучи үлгәндән һуң, Батый үҙенең кесе туғаны Шыбанға ерҙәр бүлеп биргән. Нуғайҙың балаларына эләккән ерҙәр Ак Урҙа тип атала башлаған. Ә инде Тоҡта ханға (1290 - 1312) Ыбыр-Сыбыр, Рус, Либка, Укек, Маджар, Болғар, Башгирд, Һарай, Берке тигән улыстар буйһонған. Был улыс Күк Урҙа тигән исем алған.

Үткән аҙнала Башҡорт дәүләт университетының Сибай институтында Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты, Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты, Сибай ҡала хакимиәте менән берлектә "Башҡорттар: үткәне, бөгөнгөһө, киләсәге" тигән Бөтә Рәсәй ғилми-ғәмәли конференцияһы үтте.

Яңыраҡ ил Президенты Владимир Путин РФ һаулыҡ һаҡлау министры Вероника Скворцованы ҡабул итте. Осрашыуҙа министр Рәсәйҙә һаулыҡ һаҡлау һәм демография өлкәһендә 2015 йылғы ҡайһы бер мәғлүмәттәр хаҡында хәбәр итте. Атап әйткәндә, ул рәсәйҙәрҙең уртаса ғүмер оҙайлығына ҡағылышлы ине. Был күрһәткес бөгөн 71,2 йәш тәшкил итә.

Кеше тормошонда юморҙың мөһим урын алып тороуы тураһында һәр заман зыялылары иҫкәртә. Донъяға юмор күҙлегенән бағыусылар бәхетлерәк, тип тә әйтәләр. Ә бына билдәле америка яҙыусыһы Марк Твен, юмор - фекер механизмын эшләтеп ебәреүсе, тип иҫәпләгән. Тимәк, көлә-шаяра белгән кешеләр тормошта барған төрлө хәл-ваҡиғаларҙы айыҡ аҡыл менән ҡабул итә, анализлай белә, негативтарға бик бирешеп бара һалмай. Тәжрибәле, оло кешеләр шулай. Ә балаларҙы, йәштәрҙе тормошҡа юмор күҙлегенән ҡарарға нисек өйрәтергә һуң? Баш ҡалала бынан ун дүрт йыл элек ойошторолған "Шаяниум" шаяндар һәм тапҡырҙар конкурсы тап ошо маҡсатты күҙҙә тота ла инде: балалар тормоштоң төрлө күренештәренә ҡарата үҙ туған телендә, юмор аша мөнәсәбәтен белдерһен, баһа бирһен. Һәм маҡсатҡа өлгәшелә лә. Быйылғы миҙгелдең финал уйынынан алған тәьҫораттар шул хаҡта һөйләй.

Интервьюлар төрлө була. Ҡайһы саҡта ярты сәғәткә генә һуҙылған һөйләшеүҙә лә иң мөһим фекер әйтелә. Ҡайһы бер бәхетле осраҡтарҙа һөйләшеп һүҙҙәр бөтмәй. Гәзитебеҙҙә, ғәҙәттә, монолог, диалогтар ярайһы оҙон һәм уларҙы уҡыусыларыбыҙ, аҙна дауамында, яйлап, мәғәнәһенә төшөнә-төшөнә, аҡыллы фекерҙәргә ҡабаттан әйләнеп ҡайта-ҡайта уҡыйбыҙ, тиҙәр. Шуға ла беҙ уҡыусыларыбыҙға ҡыҫҡараҡ әңгәмәләр ҙә тәҡдим итмәксебеҙ. Геройҙарыбыҙ - йәмғиәтебеҙҙәге әүҙем милләттәштәребеҙ булыр, уларҙан ҡыҫҡа һорауға - тапҡыр яуап көтөп ҡалабыҙ. Тәүге ҡунағыбыҙ - М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры актеры - Шәһит ХАММАТОВ.

"Заман - бик мөһим нәмә. Уны бушҡа үткәрергә ярамай. Әҙәм балалары, был ниндәй заман, тип Мине ҡыйырһыта. Һеҙҙең берегеҙ ҙә, заман боҙолдо, тимәһен, сөнки Заман - Мин Үҙем. Көнөн дә, төнөн дә Үҙем әйләндерәм, теләйем икән - туҡтата ла алам" - оло ҡөҙрәт эйәһе Аллаһы Тәғәләнең был һүҙҙәренә өҫтәп әйтер һүҙ юҡ. Уның әйткәндәрен иҫкәртеү, ер йөҙөндәгеләргә һабаҡ тип ҡабул ҡылыу - беҙҙең бурыс.

Баймаҡ районы Темәс ауылында йәшәүсе рәссам Марат ҒАФАРОВ айырым өлөштәре ҡабарып торған, ә айырым өлөштәре эскә батҡан һымаҡ күренгән һүрәттәр эшләй. Был ғәжәйеп һүрәттәрҙе компьютер телендә, 3D һүрәттәр тип атайҙар. "3D" һүҙе инглизсәнән ингән - "ниндәй ҙә булһа әйберҙең өс үлсәмле булыуы" тип аңлатыла. Ябайлаштырып әйткәндә, 3D һүрәт - алғы, урта һәм артҡы пландары айырым-асыҡ күренгән картина ул. 3D һүрәттәрен нисек ҡағыҙға төшөрөүе тураһында ҡунағыбыҙ үҙе һөйләр.

"Мәғлүмәтле - батша, мәғлүмәтһеҙ - ҡол", тиҙәр. "Мәғлүмәткә эйә булыусы донъяға ла эйә", тип әйтәләр. Яңы технологиялар менән бәйле берлектәге Рәсәй-Америка компанияһында хеҙмәт итеүсе башҡорт егете Илдар КИНЙӘБУЛАТОВ менән әңгәмәбеҙ яңы технологиялар, Интернет, ил, милләт яҙмышы хаҡында бара. Интернет менән эш итеүселәр Илдарҙы яҡшы белә. Ул "Бәйләнештә" сайты интерфейсын башҡорт теленә тәржемә итеүсе, Android һәм MacOS өсөн башҡорт клавиатуралары, "Башҡорт радиоһы"на ҡушымта эшләүсе ирекмән. Хәҙерге ваҡытта ул электрон башҡорт китапханаһын эшләү менән мәшғүл.

Гәзиттең быйылғы 8-се һанында "Ирҙәребеҙҙе ниңә яҡларға һәм йәлләргә?" тигән мәҡәләһендә Әлиә Исмәғилева бик урынлы мәсьәлә күтәрә. "Ирҙәрҙе һаҡлайыҡ!" тигән көслө затты кәмһеткән, түбәнәйткән лозунгылар күтәреүҙе туҡтатып, "Ир-егеттең дәрәжәһен һанлайыҡ!" тигәнде алға һөрәйек. Ир-егеткә - ир-егет, көслө зат итеп ҡараһаҡ, улар, әлбиттә, үҙҙәренең төп вазифаһында - көсһөҙ зат, балалары, ғаиләһе һағында булыр", тип тамамлай автор мәҡәләһен һәм гәзит уҡыусыларҙы бәхәс ҡорона саҡыра. Ошо темаға ҡағылышлы фекерҙәремде әйтәйем әле мин дә, тинем.

Халҡыбыҙҙың исеме быуаттар аша ла ҡалҡып сығып милләт данын күтәргән уландары бар. Шуларҙың береһе - Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев. Беҙ уның мәғрифәтсе, әҙип, ғалим һәм йәмәғәт эшмәкәре булыуы хаҡында мәктәп йылдарынан белеп үҫтек. Ләкин былар барыһы ла айсбергтың өҫкө өлөшө генә. Хатта бөгөнгө көн ғалимдарыбыҙ тарафынан өйрәнелеп, баҫмаға сығарылған мираҫ та М. Өмөтбаев эшмәкәрлеген тулыһынса асып һала алмай әле. Белгестәр әйтеүенсә, архивтарҙа арҙаҡлы шәхесебеҙҙең уҡылмаған йәки тәржемә ителмәгән бихисап ҡулъяҙмалары һаҡлана. Был хаҡта Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәге ғалимы, филология фәндәре докторы Миңлеғәле Хөсәйен улы НӘҘЕРҒОЛОВ менән һөйләштек.

Өфө - күп милләтле ҡала һәм унда "Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында"ғы БР Законын тормошҡа ашырыу буйынса мәғлүмәт сәйәсәтен дөрөҫ алып барыу өсөн милләт-ара мөнәсәбәттәр, туған телдең тормошобоҙҙоң төрлө өлкәләрендә ҡулланылыу әһәмиәтен һәм дәрәжәһен белеү мөһим. Ошо маҡсаттан ҡала округы хакимиәтенең мәғлүмәт-аналитика идаралығы - матбуғат хеҙмәте даими рәүештә баш ҡала халҡы араһында социологик тикшеренеүҙәр уҙғарып тора.

Өфөнөң Киров районында урынлашҡан Мостай Кәрим исемендәге 158-се башҡорт гимназияһы ошо төбәктә йәшәгән һәм башҡорт телен тәрәндән өйрәнергә теләгән балаларҙың, ата-әсәләрҙең хыялын тормошҡа ашырыу маҡсатында төҙөлә.

Гимназиябыҙ 900 уҡыусы өсөн тәғәйенләнгән булһа ла, әлеге көндә 1024 баланы һыйҙыра. Белем усағындағы уҡытыу-тәрбиә мөхите халыҡ шағиры Мостай Кәримдең тормош һәм ижади фәлсәфәһенә бәйле ҡоролған. Мәҫәлән, "Айгөл иле" рәсем студияһы, "Кендектәр" КВН-командабыҙ, "Өс таған" тип аталған ата-әсәләр, педагогтар һәм уҡыусылар советы эшләп килә. Үҙе бәләкәй ауылдан сығып, ҙур уңыштарға өлгәшкән, бөтә донъяға билдәле шәхес өлгөһөндә балаларға алға ынтылышлы үҫеш программаһы һалырға тырышабыҙ. Хеҙмәт көсөбөҙ юҡҡа китмәй, баш ҡала мәктәптәре араһында рейтингыбыҙ йылдан-йыл күтәрелә бара.

Яңыраҡ ҡына райондан килгән бер танышымды осраттым. Тыуған ауылындағы ҡот осмалы хәлдәрҙе һөйләп, аптырауға һәм хафаға һалып китте ул. Был ауылда яҡын ғына ҡәрҙәштәрем йәшәгәнлектән, ишеткән хәбәрҙәргә ысынлап та борсолдом.

Был уҡытыусының ҡасандыр уҡыусыһы булған, әле үҙе лә пенсия йәшенә етеп барған бер ҡатынҡайҙың туҡтауһыҙ эскенән төн эсендә өйөндә йән биреп ятыуы, икенсе бер уҡыусыһының аҫылынып үлеүе, өсөнсөһөнөң дә эсеүҙән тамам миктәп, бауыры сереп вафат булыуы хаҡында күҙенә йәш алып һөйләүен битараф ҡына тыңлап та булмай ине. Эскеселәрҙе йәлләп түгел, үҙен ғәйепләп, насар уҡытыусы булғанмын, тип йәне аҙарыныуы ине был танышымдың. Уны йыуатып, ни әйтергә лә белмәнем.

Илебеҙҙең баш ҡалаһында өсөнсө тапҡыр "Мәскәү һылыуҡайы" гүзәллек бәйгеһе уҙҙы. Конкурста баш ҡаланың төрлө юғары уҡыу йорттарында белем алған ун башҡорт ҡыҙы ҡатнашты.

"Мәскәү һылыуҡайы" - баш ҡалабыҙҙа йәшәгән милләттәштәребеҙҙең иң көтөп алған байрамына әйләнде. Был юлы ла Мәскәү химик технологиялар университетының конкурс барасаҡ тамаша залына дүрт йөҙҙән ашыу кеше йыйылды.
Йылдан-йыл был конкурста ҡатнашыусылар һаны ла арта, бәйге этаптары ла ҡатмарлаштырыла, ҡыҙығыраҡ була бара. Быйылғы бәйгенең темаһы башҡорт ҡатын-ҡыҙының боронғоһона һәм бөгөнгөһөнә арналды.

2014 йылда 8-се ҡала клиник дауаханаһы Башҡортостан Республикаһы Башлығының сифат өлкәһендә премияһына лайыҡ булды. Был медицина учреждениеһының башҡа дауаханаларҙан айырмаһы нимәлә булыуы һәм башҡа һорауҙарға яуап табыу маҡсатынан дөйөм терапия бүлеге мөдире Лилиә ФӘЙЗУЛЛИНА менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Лилиә Әнүәр ҡыҙы, Республика Башлығының премияһын алғандан һуң ниндәйҙер үҙгәрештәр булдымы: яуаплылыҡ арттымы, сирлеләргә ҡарата мөнәсәбәт үҙгәрҙеме?

- Беҙҙең дауахана баш ҡаланың Орджоникидзе районы халҡына киң профилле медицина ярҙамы күрһәтә. Киң профилле ашығыс ярҙам күрһәткәс, бик йыш үҙебеҙҙең территорияны ғына түгел, ә яҡын тирәләге стационарҙар - Иглин районынан, Шаҡшанан ебәргән пациенттарҙы хеҙмәтләндерергә тура килә.

Ғәҙәттә, билдәле кешеләр күҙ алдында ғына түгел, ә тел осонда ғына йәшәй. Ә инде ул ҡатын-ҡыҙ икән - бигерәк тә. Халыҡ араһында бер күренеүе була, уны прическаһынан алып аяҡ кейеменә ҡәҙәр "сәйнәп сәйнәйҙәр". Ә инде әйткән һүҙҙәре, фекерҙәре, аңлап еткән-етмәгәндә лә, йөҙ төрлө сағылышта ҡулланыла, тейешле һәм тейеш булмаған һығымталар яһала, уйҙырмалар сығарыла. Шундай тел осонда йөрөгән ҡыҙ-ҡатындар артистар араһында ла, яҙыусылар рәтендә лә, ғалимдар иҫәбендә лә, сәйәсмәндәр сафында ла бар. Яңы рубрикабыҙҙа беҙ танылған ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙҙың яҙмышын үҙҙәре һөйләүе буйынса бәйән итмәксебеҙ. Бар хәбәрҙәр ҙә улар ауыҙынан сығып, уҡыусыбыҙ ҡолағына тура ғына барып инәсәк. Тап тормошта булғанса. Бөгөнгө героинябыҙ - Гөлдәр ИШҠЫУАТОВА. Күп кенә телепроекттар авторы, йырсы, композитор, шағирә, әсәй һәм иҫ киткес һәләтле, гүзәл ханым.

Халҡыбыҙҙың исеме быуаттар аша ла ҡалҡып сығып милләт данын күтәргән уландары бар. Шуларҙың береһе - Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев. Беҙ уның мәғрифәтсе, әҙип, ғалим һәм йәмәғәт эшмәкәре булыуы хаҡында мәктәп йылдарынан белеп үҫтек. Ләкин былар барыһы ла айсбергтың өҫкө өлөшө генә. Хатта бөгөнгө көн ғалимдарыбыҙ тарафынан өйрәнелеп, баҫмаға сығарылған мираҫ та М. Өмөтбаев эшмәкәрлеген тулыһынса асып һала алмай әле. Белгестәр әйтеүенсә, архивтарҙа арҙаҡлы шәхесебеҙҙең уҡылмаған йәки тәржемә ителмәгән бихисап ҡулъяҙмалары һаҡлана. Был хаҡта Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәге ғалимы, филология фәндәре докторы Миңлеғәле Хөсәйен улы НӘҘЕРҒОЛОВ менән һөйләштек.