1737 йылда Санкт-Петербургтағы Фәндәр академияһында "Атлас, сочиненный к пользе и употреблению юношества и всех читателей ведомостей и исторических книг" нәшер ителә. Был донъя атласы 22 картанан тора, шул иҫәптән унда астрономик карталар, ярымшар һәм континенттар карталары күрһәтелгән. Атластың авторы билдәһеҙ, ул, күрәһең, сит ил һәм ҡайһы бер урыҫ сығанаҡтарына таянып эшләнгән. Атласта ун һигеҙенсе номер аҫтында Азия картаһы бирелгән. Беҙгә ундағы бер мәғлүмәт ҡыҙыҡлы һәм мөһим: Өфө урынында Баскирь (Башҡорт) ҡалаһы күрһәтелә. Ни өсөн Башҡорт, ә Өфө түгел? Быны асыҡлар өсөн урта быуаттар тарихына күҙ һалайыҡ.

Ошо көндәрҙә Өфө ҡала округы хакимиәтендә ҡала хакимиәте башлығы урынбаҫары Сынтимер Биктимер улы Баязитов быйыл баш ҡала мәктәптәрен тик "бишле"гә тамамлаған, "Уҡыуҙағы ҙур уңыштары өсөн" миҙалы менән бүләкләнгән, йәмәғәт эштәрендә әүҙем ҡатнашҡан, төрлө олимпиадаларҙа еңеү яулаған 50 егет һәм ҡыҙ менән, шулай уҡ уларҙың уҡытыусылары, ата-әсәләре, Өфө райондарының мәғариф бүлектәре начальниктары менән осрашты.

Өфө халҡының уңышлы һәм яҡшы тормошта йәшәүе күпселек осраҡта миллионлы ҡала менән идара итеү механизмының ни рәүешле көйләнеүенә ҡайтып ҡала. Баш ҡала округы Советы эшмәкәрлеге, уның алдында торған проблемалар һәм уларҙы хәл итеү юлдары, ҡаланы үҫтереү идеялары һәм перспективалары хаҡында Өфө ҡала округы Советы рәйесе Евгений Александрович СЕМИВЕЛИЧЕНКО менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Евгений Александрович, Рәсәйҙең һуңғы йылдарҙағы урындағы үҙидара үҫешендә ниндәй төп тенденцияларҙы билдәләп үтергә була?

- Урындағы үҙидаралыҡ өлкәһенә ҡағылышлы ҡануниәттең федераль кимәлдә әленән-әле үҙгәреп тороуы төп тенденцияларҙың береһе булып ҡала. Миҫал өсөн әйткәндә, 2003 йылда Дәүләт Думаһы тарафынан ҡабул ителеп, тулыһынса 2009 йылда үҙ көсөнә ингән "Рәсәй Федерацияһында урындағы үҙидаралыҡты ойоштороуҙың дөйөм принциптары" Федераль законы 114 тапҡыр үҙгәртелде.

Мөхәммәт бәйғәмбәр сәхәбәләренең береһе рамаҙан айына мөнәсәбәттәре тураһында шулай тип һөйләгән: "Беҙ рамаҙан башланғансы ярты йыл буйы Аллаһы Тәғәләгә, ошо изге айҙы ҡаршы алырға насип ит, тип доға ҡыла торғайныҡ. Рамаҙан үтеп киткәндән һуң ярты йыл буйы Аллаһтан ошо айҙа ҡылған ғибәҙәттәрҙе, яҡшы ғәмәлдәрҙе ҡабул итеүен һораныҡ".

Аллаһы Тәғәлә нәфсене яралтҡандан һуң уны тәрбиәләү һәм рәхмәтле иттереү маҡсатында төрлө һынауҙарға дусар итә. Хоҙай нәфсенән: "Һин кем һәм мин кем?" - тип һорай. Нәфсе тәкәбберлеген еңә алмайынса: "Һин - һин, ә мин - мин", - тип яуап бирә, үҙен Аллаһы Тәғәлә менән бер тиң ҡуйырға тырыша. Шунан Аллаһы Тәғәлә уны асыҡтыра. Асыҡҡас ҡына нәфсе үҙенең кем икәнлеген танырға мәжбүр була: "Һин бар ғаләмдәр Хакимы, мин һинең ҡолоң", - тип яуаплай.

Йылдан-йыл "Салауат эҙҙәре буйлап" туристик маршруты популярлыҡ яулай бара. Башҡортостан Республикаһы Президентының 2010 йылдың 17 декабрендәге бойороғона ярашлы, Салауат районы хакимиәте Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең Социаль-иҡтисади тикшеренеүҙәр, Тарих, тел һәм әҙәбиәт институттары, Башҡортостан Республикаһының Туриндустрия союзы, республиканың Туристик-мәғлүмәт үҙәге менән берлектә туристик маршрут комплексының концепцияһын эшләне. Шунан районда "Салауат Юлаев эҙҙәре буйлап" туристик маршрутының паспорты әҙерләнде. Ошо эштәр барышында беҙ Аҙналы ауылы эргәһендә - Салауат, Иҙрис һәм Юлай (Йонос) ауылы янында Зөләйха шишмәләрен таҙартып, уларҙың тирә-яғын тәртипкә килтереү, Тәкәй ауылы урынында Таш тирмә төҙөү тәҡдиме менән сығыш яһаныҡ һәм был эштәрҙе атҡара ла башланыҡ...

Салауат һүҙе - Мөхәммәт бәйғәмбәргә (с.ғ.с.) доға, тигәнде аңлата. Кем тәү башлап уны исем итеп үҙ балаһына ҡушҡандыр - билдәһеҙ. Бәлки, башҡорт старшинаһы Юлай Аҙналиндыр? Һәр хәлдә, әлеге көндә был исем башҡа бер халыҡта ла осрамай. Салауат - бөгөн халҡыбыҙҙың иң яратҡан исемдәренең береһе.

Һәр бер халыҡтың уның рухын күтәрә торған, уның холҡон, булмышын сағылдырған, уны батырлыҡҡа, яҡшылыҡҡа әйҙәгән милли геройы була. Ҡайһылыр халыҡта ул хатта әкиәт геройы ла булыуы мөмкин (әкиәт, легенда нигеҙендә ысынбарлыҡ ятыуын онотмайыҡ). Беҙҙең халыҡтың геройҙары күп, ә иң ололары, быуаттар артылышында балҡып торғандары икәү - Урал батыр һәм Салауат батыр. Ни өсөн башҡорт халҡының милли геройы тап Салауат Юлаев һуң? Ни өсөн уны шул тиклем күтәрәләр, быға ул лайыҡмы икән, тигән һорау ҡуйыусылар ҙа булыр.

Гәзитебеҙҙең был һанында башҡорт халҡының бөйөк батыры Салауат Юлаев шәхесе тураһындағы ҡайһы бер һорауҙарға яуап эҙләргә маташтыҡ (8-се биттәге материалды ла ҡарағыҙ). Билдәле тарихсы-антрополог Ринат ЙОСОПОВты, мәҫәлән, батырҙың антропологик тибы, йөҙ һыҙаттары ҡыҙыҡһындыра торғайны һәм тере сағында ул был туралағы мәҡәләһен беҙҙең гәзиткә тәҡдим иткәйне. Гәзитебеҙҙә 2005 йылда баҫылған ошо мәҡәләне гәзит уҡыусыларға яңынан уҡып сығырға кәңәш итәбеҙ.

"Башҡорт халҡының ғәҙәттән тыш ижади, интеллектуаль һәм ойоштороу һәләттәренә эйә легендар улы Салауат Юлаев образы XIX быуаттан алып беҙҙең көндәргә тиклем Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың яҙыусылары, хронистары, музыканттары, композиторҙары, рәссамдары, скульпторҙары һәм башҡа ижади интеллигенция вәкилдәренең иғтибарын биләне һәм биләүен дауам итә.

"Берҙәмлек" Милли мәҙәниәттәр халыҡ-ара фестивале баш ҡалала асыҡ һауала үткән ҙур концерт менән тамамланды. Фестивалдә быйыл ШОС һәм БРИКС саммиттары илдәренән - Бразилиянан, Һиндостандан, Ҡытайҙан, Көньяҡ Африка Республикаһынан, Ҡаҙағстандан, Ҡырғыҙстандан, Үзбәкстандан, Тажикстандан һәм Рәсәйҙән бөтәһе 200 кеше ҡатнашты.

Сараны асыу тантанаһы Бәләбәй ҡалаһында үтте, ул унда рус мәҙәниәте байрамы менән тап килде. Бынан тыш, ҡунаҡтар Туймазы, Дәүләкән райондары һабантуйҙарында, Октябрскийҙа үткән Ҡурай байрамында ҡатнашып, республика халыҡтарының мәҙәниәте менән танышты, үҙҙәре лә сығыш яһаны. Бынан һуң халыҡтар дуҫлығы байрамы кире Өфөгә әйләнеп ҡайтты.

"Башинформ" агентлығында ойошторолған сираттағы матбуғат конференцияһы былтыр Эстонияның Палдиски ҡалаһында Салауат Юлаевтың тыуыуына 260 йыл тулыу айҡанлы үткәрелгән семинар материалдары йыйынтығын презентациялауға арналды.
Был сара ниндәйҙер кимәлдә йөрәктән сыҡҡан әрнеү ҙә, республика халҡына оран да булып яңғырағандай булды. Сөнки делегация етәксеһе, Башҡортостан Милли музейы директоры Ғәли Вәлиуллин белдереүенсә, быйыл Юлай Аҙналиндың тыуыуына 285 йыл тула. Ләкин республика бөйөк батырҙың атаһының, уның көрәштәшенең юбилейын бөтөнләй "онотто". Ул ғына ла түгел, хатта Салауат Юлаевты ла хәтерҙән ҡыҫырыҡлап сығарып барабыҙ. Ғәли Фәйзрахман улы әйтеүенсә, юғары уҡыу йорттарының береһендә икенсе курс студенттарынан Салауат Юлаевтың кемлеген һорағас, 19 кеше араһынан ни бары бер генә студент уның тураһында ыңғай фекерҙә була. "Әгәр батырҙарыбыҙҙы үҙебеҙ пропагандаламаһаҡ, тиҙҙән рухи көрсөккә барып терәләсәкбеҙ, - тине Ғәли Фәйзрахман улы. - Бөгөн былай ҙа Крәҫтиән һуғышы етәкселәрен бандиттар һәм башҡа исемдәр менән кәмһетергә тырышалар, ләкин Салауат Юлаевтың донъяуи кимәлдәге феномены - уның ғәҙеллек көрәшсеһе булыуында һәм был хаҡта оноторға ярамай".

Һуңғы йылдарҙа киң мәғлүмәт сараларында башҡорт телен донъя кимәленә, атап әйткәндә, интернет донъяһына сығарыу тураһында йыш фекер алышына. Был хаҡта беҙҙең гәзиттә лә, башҡа милли баҫмаларҙа ла мәҡәләләр даими урын ала килә. Хәҙерге көндә интернетта башҡорт телен танытыуға күп көс һалыусы "Википедия" ирекмәндәре Рөстәм Нурыевты, Гүзәл Ситдыҡованы, Илдар Кинйәбулатовты һәм башҡаларҙы гәзит уҡыусы яҡшы белә. Бөгөн һүҙебеҙ компьютерҙа программалар "яҙыу" менән шөғөлләнеүсе Руслан СӘЙФУЛЛИН исемле егет тураһында. Руслан күптән түгел Санкт-Петербург ҡалаһында үткәрелгән "IT-Планета"-2014/2015 VIII халыҡ-ара олимпиадаһында ҡатнашып, "Иң яҡшы ирекле диплом" номинацияһында үҙе төҙөгән "Браузер клавиатураһы" ("Brouser keyboard") программаһы менән беренсе урын яуланы. Русландан әлеге олимпиада тәьҫораттары, үҙенең программаһы, интернет донъяһында башҡорт телен танытыу юлдарын нисек күреүе тураһында һөйләүен һораныҡ.

Башҡортостан Ҡортсолоҡ һәм апитерапия буйынса фәнни-тикшеренеү үҙәге бер тиҫтә йыл эсендә балдан, кәрәҙҙән, һитәнән (прополис), инә ҡорт һөтөнән 200-ҙән ашыу продукция етештереп, ошо өлкәлә донъяла тиңе булмаған ойошмаға әүерелде. Үҙәктең бөтөн уңыштары ҙур коллективтың фиҙаҡәрлегенә лә һәм, әлбиттә, шул коллективты туплаған, уны яңынан-яңы идеялары менән алға әйҙәгән етәксе эшмәкәрлегенә лә бәйле. Үҙәктең генераль директоры, Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтай депутаты, биология фәндәре докторы, профессор Әмир Миңнеәхмәт улы ИШЕМҒОЛОВтан уңышлы етәксе һәм уңышлы хеҙмәткәр, яҡшы кеше булыу серҙәре менән уртаҡлашыуын, бал ҡорттары донъяһындағы кешелек өсөн ыңғай өлгө була алырлыҡ ғәжәйеп күренештәр тураһында һөйләүен үтендек.

XIX быуаттың 20-се йылдарында батша хөкүмәте феодаль системаны кризистан сығарыу юлын эҙләп, империяның көнсығыш губерналарын, шул иҫәптән Башҡортостанды ла, колониялаштырыуҙың варианттарын уйлай башлай. Ул саҡта тарихи Башҡортостан территорияһы Ырымбур, Пермь, Вятка һәм Һарытау губерналары составына ингән була. Был яҡҡа халыҡтар күсеп килеүен тәртипкә һалыу өсөн батша властары башҡорт ерҙәренең хоҡуҡи статусы менән бәйле мәсьәләләрҙе өйрәнергә ҡарар итә.

Шуның менән бәйле, Ырымбур губернаһының коллегия кәңәшсеһе Степан Мертваго Ырымбур межа контораһы документтары нигеҙендә материалдар туплай. Йыйылған мәғлүмәттәрҙе Мертваго "Башҡорттарҙың 1562 йылдан хәҙерге көнгә тиклем Ырымбур губернаһындағы ерҙәргә, ул ерҙәрҙәге бөтә нәмәгә һәм хоҡуҡтарға эйә булыуы тураһында ҡыҫҡаса тарихи күсермә" тип атай. Был эшен автор Сенаттың межа департаментына биргән, күрәһең, сөнки хәҙер ул Санкт-Петербург ҡалаһындағы Рәсәй Дәүләт Тарихи архивы фондында һаҡлана.

Бөйөк Ватан һуғышы шаҡымаған ҡапҡа, уның ипкене бәрелмәгән кеше юҡтыр ул. Нисек кенә ауыр булмаһын, дошманды изге еребеҙҙән ҡыуыу маҡсаты өсөн барыһы ла сабыр һәм сыҙам булырға тырыша ул йылдарҙа. Егерме һигеҙ миллиондың иңенә төшкән ауырлыҡ Баймаҡ районының ҙур бер ауылын - Ниғәмәтте лә урап үтмәй. Ауылыбыҙҙың өлкән кешеләре тәүгеләрҙән булып һуғышҡа китеүсене, тәүге ҡара ҡағыҙҙы, тылдағы тәүге үлемде хәтерләп, бөгөн дә ауыр көрһөнөп ҡуя. Башлап һуғышҡа китеүсе Әйүп Ғайсинға бер төн эсендә тиренән тун тегеп, бейәләй, шарф бәйләп, баштан аяҡ кейендереп, бөтөн ауыл халҡы менән бергәләп оҙаталар. Ай үтеүгә Ғималетдин Кирамов, Ҡәнзәфәр Вәлиев һәм тағы бик күптәрҙе фронтҡа алалар. Уларҙың урынына 12-13 йәшлек үҫмерҙәр донъя йөгөн тартыуға егеләләр. Был иҫтәлектәрҙе үткән быуаттың 90-сы йылдар аҙағында тыл ветерандары менән осрашҡан саҡта яҙып алғайным. Уларҙың бик күптәре был донъя менән күптән алыш-биреш ғәмәлдәрен өҙгән инде, ауыр тупраҡтары еңел булһын. Ә шулай ҙа был яҙмаларҙа һуғыш йылдарында тылда эшләүселәрҙең күргәндәре-кисергәндәрен һүрәтләгән хәтер һаҡлана, тип, уны "Киске Өфө" гәзите уҡыусылары иғтибарына тәҡдим итмәксе булдым.

Йәйҙең тәүге көнө Халыҡ-ара балаларҙы яҡлау көнө тип билдәләнһә, башҡорт халҡы өсөн ул бынан 20 йыл элек Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы ойошторолоуы менән мөһим тарихи дата булараҡ әһәмиәтле. Ул тарихи ваҡиғала беренсе тапҡыр республиканың район-ҡалаларынан ғына түгел, Рәсәй төбәктәренән, сит илдәрҙән 600 делегат һәм 200-ҙән ашыу ҡунаҡ ҡатнашты. Оло форумда ҡабул ителгән документтар һуңынан башҡорт халҡының проблемаларын хәл итеү программаһы булып торҙо.

Юбилей айҡанлы уҙғарылған матбуғат конференцияһында башҡорт йыйындарының әһәмиәтен билдәләп, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе Румил Аҙнабаев, башҡорт ҡәбиләләре һәм ырыуҙарының милләт өсөн мөһим мәсьәләләрҙе элек-электән берләшеп хәл итеүен, XX быуат башында Башҡорт автономиялы республикаһын ойошторғанда уларҙың ҙур роль уйнауын һыҙыҡ өҫтөнә алды.

Йола буйынса, 12 июнь байрамдары алдынан Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы Ирек Ялалов өлгәшелгән уңыштарға байҡау яһап, киләсәккә пландар билдәләп, киң мәғлүмәт саралары журналистары өсөн матбуғат конференцияһы уҙғарҙы. Ирек Ишмөхәмәт улының һүҙҙәренә ҡарағанда, баш ҡала уҙған йылдар менән сағыштырғанда һәр өлкә буйынса күрһәткестәрен арттыра бара. Әлбиттә, быны статистика һандары ла раҫлай. Ә статистика һәм һандар менән бәхәсләшеү урынһыҙ. Бары тик уларға күҙ һалырға һәм яуланған ҡаҙаныштар өсөн ҡыуанырға ғына ҡала.

Бюджетҡа 1 майға ҡарата 6 миллиард 300 миллион, шул иҫәптән ҡаланың үҙенең килеме 3 миллиард 513 миллион һум, килем ингән. Ғинуар-апрелдә сәнәғәт комплексы предприятиелары тарафынан 215,5 миллиард һумлыҡ хеҙмәт һәм эш күрһәтелгән, ошо осорҙа сәнәғәт етештереүе индексы 101 процент тәшкил иткән. Төҙөлөшкә килгәндә инде, былтырғы биш ай менән сағыштырғанда 20,5 процентҡа күберәк, йәғни 190 мең квадрат метрҙан ашыуыраҡ торлаҡ төҙөлгән һәм файҙаланыуға тапшырылған. Индустриаль ысул менән төҙөлгән торлаҡ 51 процент тәшкил итә.

Каруанһарай исемен ишетеүҙән генә лә күңел ғорурланыу һәм әсенеү, һоҡланыу һәм һыҙланыу менән тула. Бизмәндең бер яғында - ата-бабаларыбыҙҙың ер йөҙөндә башҡорттоң мәртәбәһен күтәрерлек ҡомартҡы һалыуы менән ғорурланыу, икенсе яғында - был тарихи комплекстың артабанғы яҙмышы, ҡулдан-ҡулға күсеүе, үҙ тәғәйенләнешен үтәмәүенә әсенеү.

Каруанһарай - ысын архитектура ҡомартҡыһы. Мәшһүр архитектор А.П. Брюллов уны башҡорттарҙың йәшәү рәүешенә яҡын итеп, мәсетен тирмә формаһында эшләгән, эстәге биҙәктәр, төҫтәр ҙә башҡорт халыҡ сәнғәте өлгөһөндә һүрәтләнгән. Ҡылыс һалған яугир ҡунып китһен, үҙенә, атына ял бирһен, күңелен тәртипкә килтерһен тип, башҡорттоң үҙ көсө, үҙ аҡсаһына изге ниәттәр менән һалынған Каруанһарай тирәләй низағтар күп булды һуңғы йылдарҙа. Башҡорт йәмәғәтселеге уның мәсетен булһа ла халҡыбыҙға хеҙмәт иттереү өсөн бик оҙаҡ айҡашты, ҡултамғалар йыйҙы, судлашыуға барып етте. Шөкөр, хәҙер Каруанһарай мәсете милләттәштәребеҙҙең осрашыу урынына әйләнде.

Ишембайҙағы "Юрматы" Йәмәғәт этнография музейы экспонаттары менән таныштырыуҙы дауам итәбеҙ.

Ҡашмау - башҡорт милли баш кейеме. Кейәүҙәге ҡатын-ҡыҙҙың ҡашмауы башты ҡаплай, ә оҙон һәм киң таҫманан яһалған олоно арҡа буйлап аҫҡа төшөп тора. Ҡашмау ҡыҙыл мәрйен менән биҙәлә. Был баш кейеме кейеп йөрөү өсөн бик уңайлы, матур ҙа.

Бөгөн һүҙ алып барасаҡ ауырыуҙың тамырҙары тарих төпкөлөнә барып тоташа. Мысыр мумиялары табылған археологик ҡаҙыныу эштәре уларҙа умыртҡа һөйәге туберкулезы булыуын асыҡлай. Гректар уны phtisis, йәғни ябығыу, сихут тип атай. Был сир хәҙер донъяла кешенең һәм хайуандарҙың төрлө микобактериялар һөҙөмтәһендә киң таралған ауырыуы булып иҫәпләнә. Бөгөнгө медицина алға киткән тип һаналған ваҡытта уны булдырмау, артабан таратмау өсөн нимәләр эшләнә? Ошо һәм һүҙ ыңғайында килеп тыуған башҡа һорауҙарға Республика клиник туберкулезға ҡаршы диспансерының баш табибы урынбаҫары, БР Һаулыҡ һаҡлау министрлығының штаттан тыш фтизиатры Миннинур АЗАМАТОВА һәм БДМУ профессоры, медицина фәндәре докторы Хәниф ӘМИНЕВ яуап бирә.

Урта быуат сығанаҡтарының бер төрө булып карталар тора. Бигерәк тә Көнбайыш Европа илдәрендә эшләнгән карталар йәки уларҙың йыйынтыҡтары ҡыҙыҡлы. Шундай йыйынтыҡтарҙы бөйөк фламанд картографы Герард Меркатор беренсе тапҡыр "Атлас" тип атай. Ул атаманы Ливия иленең мифик батшаһы Атлас хөрмәтенә бирә.

Герард Меркатор 1512 йылда Көнсығыш Фландрияның Рупель-монде ҡалаһында тыуа. Уның ысын исеме Герард Кремер, ләкин ул уны латин вариантына үҙгәртеп, Меркатор тип ала. Герард Меркатор астрономия һәм геодезия ҡоралдары, глобустар, ә һуңынан географик карталар эшләү менән шөғөлләнә. Ул Лувен университетын тамамлап, Лувен ҡалаһында йәшәп ҡала. Реформация яҡлы булғаны өсөн тыуған илендә эҙәрлекләнә башлағас, 1552 йылда немец ҡалаһы Дуйсбургка күсә.

"Мин кешеләрҙең матур итеп йәшәүен теләйем. Ә матур йәшәүгә һинең бөтә өлкәлә уңышлы булыуың ғына етмәй, ә тирә-яғыңдағы мөхиттең дә матур, йәмле һәм йәнле булыуы кәрәк", - ти Лилиә Әбделмәнова. Йәғни, үҙе ошондай йәмле һәм йәнле мөхит тыуҙырыусы архитектор шулай фекер йөрөтә. Ә бындай һығымтаға килгәнсе Хәйбулла районы Әбеш ауылы ҡыҙы Өфөлә Ҡ. Дәүләткилдиев исемендәге Республика һынлы сәнғәт гимназия-интернатын тамамлаған, Санкт-Петербург дәүләт архитектура-төҙөлөш университетында уҡып, архитектор һөнәрен үҙләштергән. Әлеге көндә Өфөлә һөнәре буйынса эшләп йөрөй. Шул уҡ уҡыу йортонда магистратурала уҡыуын дауам итергә хыяллана. Тағы ниндәйерәк һығымталары, уй-фекерҙәре бар икән йәш белгестең - тыңлайыҡ.