Йылан тураһында хикмәтле һүҙҙәр, легендалар күп инде ул. Уларҙың 1 йәштән 8 йәшкә тиклемгеләрен - "хыя", 90-да булғанын "әфғый", 100-ҙән үтеп, 1 мең йәшкә еткәнен "аждаһа", 2 мең йәшлегенә "юха" тиҙәр, тип әйтә ине боронғолар. Йылан был йәштән дә уҙһа, "хуб" - егет йә ҡыҙ һүрәтенә инә икән. Һылыу ҡыҙ йә егет булып, егет-ҡыҙҙарҙы үҙҙәренә ҡарата улар. Беҙ үҫкәндә Асылыкүлдә йыландың егеткә әйләнеп, бер ҡыҙҙы тотҡанын һөйләйҙәр ине.

Халҡыбыҙҙың милләт ҡотон һаҡлар арҙаҡлы улдары ла, һүҙе алтын, үҙе ялҡын булған ҡатын-ҡыҙҙары ла бихисап. Гүзәл заттарыбыҙ ир-егеттәр менән бер ҡатар халыҡ-ара сәйәси мәсьәләләрҙе хәл итә, ғилми китаптар яҙа, трибуналарҙан ялҡынлы телмәр тота һәм бер үк ваҡытта ғаилә усағын дөрләтеп, иренә тоғро ҡатын булыу, бала бағыу бурыстарын да үтәй. Республикабыҙҙың мәғариф, мәҙәниәт һәм фән өлкәһенә тырышып хеҙмәт иткән, йәш быуынды тәрбиәләүгә, халыҡтар дуҫлығын нығытыуға күп көс һалған арҙаҡлы сәйәсмән, РФ Дәүләт Думаһының Мәҙәниәт буйынса комитет рәйесе урынбаҫары, Башҡортостан халыҡтары ассамблеяһы рәйесе Зөһрә РӘХМӘТУЛЛИНАны ҡылыҡһырлайбыҙ ошо юлдар менән һәм гәзит уҡыусыларыбыҙға уның менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Үткән быуаттың 20-30-сы йылдарында тыуған яҡты өйрәнеү дәүләт сәйәсәтенең мәҙәни-мәғариф өлкәһендәге мөһим йүнәлештәренең береһе булған. Яңы ойошторолған совет иленең автономия республикаларында, шул иҫәптән Башҡорт АССР-ында, тыуған яҡты өйрәнеү ойошмалары урындағы фәндәр академияһы функцияһын үтәгән. Шулай уҡ буласаҡ ғилми-тикшеренеү институттарына кадрҙар әҙерләүсе ойошма ла булған ул.

Күптән түгел ауылым зыяратына инеп сығырға тура килде. Ҡәберлек тулған. Күп кенә ауылдаштарым, таныштарым, шап-шаҡтай, емереп донъя көтөрҙәй, балалар үҫтерерҙәй ир-егеттәр ята һыуыҡ ер ҡуйынында. Фотоһүрәттәре, исем-шәрифтәре генә ҡалған ҡәбер таштарында. Ә уларҙың яҡты донъяларҙы ҡалдырыу сәбәбе - эскелек.

Ни булды һуң был донъяға? Төн урталарына тиклем урамда араҡы, һыра һемереп, һүгенеп ҡыҙҙар, егеттәр йөрөй. Улар 30 йәшкә тиклем спиртлы эсемлектәрҙан һаҡ булырға тейеш ине лә бит. Тик дошмандарҙың һәр төрлө замана телекоммуникациялары аша йәмғиәт ҡоролошон, рухи сәләмәтлекте емерергә өндәгән пропагандаһы ата-әсә, мәктәп тәрбиәһенән көслөрәк булып сыҡты.

"Ислам дәүләте" тураһындағы хәбәрҙәр бер нисә йыл элек ишетелә башлағайны. Был террористик берләшмә әҙ генә ваҡыт эсендә үҙ сафтарына бөтә донъя буйлап кешеләр йәлеп итеү эшен киң йәйелдерҙе. Экстремистик характерҙағы материалдар 15 телгә тәржемә ителеп, видеохостинг, социаль селтәрҙәр, үҙҙәренең һәм берләшмәгә лояль мөнәсәбәттә булған ваҡытлы матбуғат саралары аша таратыла. Улар әленән-әле заманса технологияларҙы үҙләштерә һәм вербовкалау өсөн яңы форматтар эҙләй.

Бөгөнгө заманда кеше китап уҡыймы, тигәндәргә йәлләп ҡарайым мин. Йәнәһе, мәғлүмәт быуатында йәшәйҙәр, шуға ла яңылыҡтарҙы тиҙерәк тапшырыу мөмкинлегенә эйә булған интернеттан ғына уҡыйҙар. Белгең килһә, уҡыу мәғлүмәт кенә бирмәй, ул хәтерҙе үҫтерә һәм, иң мөһиме, һине тәрбиәләй. Шуға ла бик китап уҡырға ваҡытың булмаһа, гәзит уҡы, тигән кәңәш бирә йөрөйөм эргә-тирәләгеләргә. Бар матбуғат баҫмаларын уҡырға өлгөрмәйһең икән, "Киске Өфө"нө генә булһа ла уҡы, уның биттәрендәге мәғлүмәт бер ҡасан да иҫкермәй, улар ана шул тәрбиәүи йүнәлештә булыуы менән дә ҡиммәт.

"Тамыр" балалар телеканалының тапшырыуҙарын яратып ҡараған балалар "Бауырһаҡ апай" тип белгән оҫта хужабикә, тәмле-татлы ризыҡтар бешерергә өйрәтеүсе Ләйсән Мәзитова кескәйҙәр өсөн ижад итеүҙән тыш, етди документаль фильмдар ҙа төшөрә. Быйыл уның "Һуҡмаҡһыҙ юлсы" тип аталған документаль фильмын тамашасылар бик йылы ҡабул итте, ә "Герой-балалар" проекты Рәсәй кимәлендә "ТЭФИ - Регион 2014" бәйгеһендә иң яҡшы фильм тип табылған. Әле уның был эштәре Ш. Бабич исемендәге дәүләт республика йәштәр премияһына тәҡдим ителгән. "Ижадхана"ға саҡырылған ҡунағыбыҙ менән тележурналист һөнәре, балалар һәм документаль фильмдар тураһында һөйләштек.

Башҡорт ырыуҙары тураһында фундаменталь китап сығара башлап, Башҡортостанда ғына түгел, Рәсәй тарихында тиңе булмаған күренешкә нигеҙ һалды республикабыҙ тарихсылары. Күптән түгел уның авторҙары, тарих фәндәре кандидаттары - тележурналист, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты Салауат ХӘМИҘУЛЛИН менән БР Фәндәр академияһы Гуманитар тикшеренеүҙәр институтының Этнология бүлеге мөдире Юлдаш ЙОСОПОВ Мәскәү ҡалаһында ошо проекттың исем туйын үткәреп, уның менән таныштырып ҡайтты. Илебеҙҙең баш ҡалаһында үткән түңәрәк ҡорҙа ҡатнашыусылар проектты нисек баһаланы икән? Ошо һорауҙан башланып киткән әңгәмәне бөгөн гәзит уҡыусыларға тәҡдим итәбеҙ.

Тарихи сығанаҡтарҙың байтағы тикшеренеүселәрҙең иғтибарынан ситтә ҡала. Һәр эҙләнеүсе сикләнгән ваҡыт арауығында үҙен генә ҡыҙыҡһындырған материалды тупларға тырыша бит. Ниндәйҙер документ, баҫмаға юлыҡһа ла, үҙенә кәрәкле булмағанлыҡтан, уларҙың темаһына әһәмиәт бирмәй. Йәиһә бәләкәй генә факттар махсус тикшеренеүгә лайыҡлы түгел, тип табыла. Әммә ғалимдарҙың күҙ уңынан ысҡындырылған мәғлүмәттәр араһында бик ҡыҙыҡлылары ла осрай.

Бөгөн "интернет аша таныштыҡ" тигән һүҙҙәр берәүҙе лә аптыратмайҙыр. Танышып, табышып, бәхетле йәшәп киткән йәки осрашып йөрөгәндәр аҙ түгел. Заманы шулай булғас, виртуаль аралашыуҙар ғәҙәти хәлгә әүерелгәс, кемдәрҙелер шундай ысулдар ҡәнәғәтләндергәс, тибеҙ инде…

Бигерәк тә ниндәйҙер айырым тәртиптәргә ҡоролған тормош алып барыусылар өсөн ҡулайлы ул компьютер. Мәҫәлән, дини кешеләрҙе алайыҡ. Мосолман ҡатын-ҡыҙҙары үҙҙәренең төркөмдәрен булдырып, кейем-һалым, аш-һыу, бала-саға кеүек көнитмеш мәсьәләре хаҡында һөйләшә. Шунда уҡ мосолмандар араһындағы танышыу сайттары ла бар. Һүҙем ана шул сайттар хаҡында. Әлбиттә, улар күптәрҙе бәхетле иткәндер, шунда танышып, оҡшатышып, матур ғаилә ҡороп ебәргәндәрҙе үҙем дә беләм. Ә шул уҡ ваҡытта ошо уҡ сайттар ярҙамында танышып, бөтөнләй юҡҡа сыҡҡан ҡыҙҙар тарихы ла билдәле.

Европаға төрлө илдәрҙән килеүсе ҡасаҡтарҙың күбәйеүе әлегәсә тарихта күҙәтелгәне юҡ ине. Frontex сик буйы агентлығы хәбәр итеүенсә, ағымдағы йылдың 7 айында ғына Евросоюз илдәренә 340 мең тирәһе ҡасаҡ килгән. Был уҙған йылдың ошо уҡ ваҡыты менән сағыштырғанда 3 тапҡырға күберәк. Ә уҙған йылда ҡасаҡтарҙың дөйөм һаны 123500 кешегә еткәйне.

Һуңғы ике айҙа иң күп ҡасаҡтар ағымы Грецияға йүнәлә. Тик июлдә генә Грецияның Лесбос, Хиос, Самок һәм Кос утрауҙарына 50 меңдән ашыу ҡасаҡ яңы тормош эҙләп килгән. Икенсе Европа иле - Италия ла - һуңғы ваҡытта Төньяҡ Африка һәм Яҡын көнсығыш илдәренән килгән ҡасаҡтар тулҡынын ҡабул итә. Йылдың тәүге яртыһында Италияға килеп һыйыныусылар һаны 90 меңдән ашып киткән.

Ауылдың йәме лә, ҡото ла мал-тыуарҙа, ҡош-ҡортта. Шуға күрә Ставрополь крайы губернаторы Владимир Владимировтың шәхси хужалыҡтарҙағы эре һәм ваҡ малдың, шулай уҡ ҡош-ҡорттоң һанын сикләү тураһындағы һорауҙы күтәреүе күптәр өсөн көтөлмәгәнлек булды. Хужалыҡтарында күпләп мал аҫраусылар был тәҡдимде ҡаты тәнҡит утына тотто. Шул уҡ ваҡытта уны яҡлаусылар ҙа юҡ түгел.

Губернатор үҙенең әлеге теманы күтәреүен һәм ошо юҫыҡтағы ҡануниәтте төплө тикшереп, тейешле үҙгәреш-тәр индерергә кәрәклеген түбәндәгесә нигеҙләй. "Беҙҙең илдә бөгөнгө көндә шәх-си хужалыҡтың аныҡ ҡына критерийы юҡ.

Халҡыбыҙҙың иҫ киткес талантлы икәненә һис шик юҡ. Быны йырсы, бейеүсе, музыкант, артистарыбыҙҙың донъяның әле бер, әле икенсе осонда үткән төрлө сараларҙа, ярыштарҙа, фестивалдәрҙә ҡатнашып, лайыҡлы урындар яулауы тураһындағы хәбәрҙәр раҫлап тора. Был юлы ла "Сал Урал" этно-төркөмөнөң Ҡаҙан эргәһендәге бер ауылда үткән этнофестивалдә ҡатнашыуына бер кем дә аптырамаҫ ине, әгәр ҙә интернет киңлектәрен иңләп, "Ҡаҙанды тағы ла яуланылар, был юлы башҡорттар..." тигән баш аҫтындағы хәбәр үҙҙәренән дә алда ҡайтып өлгөрмәһә.
"Крутушка" VII Халыҡ-ара этник фестиваль - ул сифатлы этник музыканы һәм фольклор ынйыларын баһалай белеүселәрҙең иң көтөп алған сараһы. Ошондай тамашасыларҙың иғтибарын йәлеп итеүгә нисек өлгәшкән беҙҙең артистар, ғөмүмән, фестивалдән ниндәй тәьҫораттар менән ҡайтҡандар, был хаҡта "Сал Урал" этно-төркөмө проектының иң йәш ҡатнашыусыһы Айназ НИЗАМЕТДИНОВ менән әңгәмәләшеп алдыҡ.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - Баймаҡ ҡалаһында тыуып үҫеп, әлге көндә Сибай ҡалаһында йәшәүсе республикаға билдәле оҫта Салауат БАЙМӨХӘМӘТОВ. Ул булмышына тап килерлек үҙ мөхите менән хаҡлы рәүештә ғорурлана ала торған кеше. Сөнки моң сығанағы менән эш итә бит ул. Оҙаҡ йылдар таусы хеҙмәтен атҡарғандаң һуң, Салауат Усман улы моң иленә тартылып, донъяға моң таратыусы уйын ҡоралдары (ҡурай, думбыра, ҡыл-ҡумыҙ, ятаған) яһарға тотона. Уның менән әңгәмә барышында һеҙ башҡорт музыка ҡоралдарын яһау серҙәре менән дә танышырһығыҙ, оҫтаны борсоған ошо өлкәләге ҡайһы бер мәсьәләләр тураһында ла ишетерһегеҙ. Һүҙ - ҡунағыбыҙға.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - тыумышы менән Баймаҡ районы Иҫке Сибай ауылынан Башҡортостан фәнни-етештереү ветеринария лабораторияһы директоры урынбаҫары, ветеринария фәндәре кандидаты, доцент Азамат Мөхтәр улы БУКАНОВ булыр. Азамат Мөхтәр улы күптән түгел Әлшәй районында үткән Ҡымыҙсылар һәм йылҡысылар республика конкурстарында баһалама ағзаһы булараҡ ҡатнашты. Сара һуңынан ул дөйөм ҡымыҙсылыҡ, йылҡысылыҡ тураһындағы ҡайһы бер фекерҙәре менән уртаҡлашты. Һүҙ - ҡунағыбыҙға.

Ҡайһы бер кешеләргә Хоҙай оло, йөкмәткеле, тынғыһыҙ тормош насип итә, хатта улар иңенә киләсәк быуындарҙың яҙмышын хәл иткән ваҡиғалар өсөн яуаплылыҡ йөкмәтә. Айырым берәүҙәр төплө белем алып, ауырлыҡтарҙа сынығып, бындай тормош юлын үҙҙәре һайлай һәм бер ниндәй ҡаршылыҡтарға ҡарамай, үҙ халҡына хеҙмәт итеүҙе маҡсат итеп ҡуя. Шундай шәхестәребеҙҙең береһе Мөхәмәтхан Ҡулаев тураһында булыр һүҙебеҙ.

Ул ваҡытта илдә бик киҫкен сәйәси һәм хәрби ваҡиғалар бара. Мстислав Ҡулаевҡа Башҡортостан автономияһы яҙмышын хәл итергә тура килә. Ул 1919 йылдың 20 мартында Владимир Ленин менән Башҡорт автономиялы республикаһын ойоштороу тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуя.

Теге йәки был һәләтте һиҙепме, әллә ҡыҙыҡ күрепме, өлкәндәр "Ҙурайғас кем булаһың?" тигән һорауҙы беҙгә йыш бирә ине. Ҡыҙҙарҙың күбеһе - уҡытыусы, врач йә һатыусы, малайҙар тракторист, водитель йә осоусы булырға хыяллана ине.

Уйнағанда ла ошо һөнәр эйәләре булып уйнай инек. Үҙебеҙҙән кескәйерәктәрҙе һанарға, уҡырға, яҙырға өйрәтәбеҙ. Билдә ҡуйырға журналыбыҙ, таҡтаға яҙырға аҡбурыбыҙ, указкабыҙ була торғайны. Уҡытыусы булып уйнаһаҡ, мотлаҡ иренде ҡәләм йәки буяу менән ҡыҙылға буяйбыҙ, ауылда ирен буяған берҙән-бер кеше - уҡытыусыны күргәнгәме, ул фәҡәт ирен буярға тейеш тип уйлағанбыҙ булһа кәрәк.

Ауылдаштарҙы осраштырып, ырыуҙаштарҙы, туғандарҙы үҙ-ара таныштырыу ниәтендә ойошторолған матур байрамдарыбыҙ байтаҡ. Һабантуйҙар, "Һаумыһығыҙ ауылдаштар!", "Шәжәрә байрамы" шулар рәтендә. Әлшәй районында ла быйыл шәжәрәләрҙе, тамырҙарҙы барлау, яҡташтарҙы, тамырҙаштарҙы бергә туплау маҡсатында 15 ауылдың түңәрәк юбилейына арналған байрам саралары үтте.

Уҙған шәмбе Сибай ҡалаһы үҙенең 60 йыллыҡ юбилейын билдәләне. Ҡала халҡының шатлығын уртаҡлашырға һәм тантана менән ҡотларға Башҡортостан Республикаһы Башлығы Рөстәм Хәмитов та килгәйне. Ул Сибайҙың Урал аръяғының баш ҡалаһы, уның иҡтисади, мәҙәни һәм мәғариф үҙәге булырға хаҡлы рәүештә лайыҡлы, тап шуның өсөн дә республиканың өстән бер өлөшөн алып торған ҙур бер субтөбәктең "локомотивы" роле уйнауын билдәләп, ҡала үҫешенә ҙур өлөш индереүселәргә дәүләт наградалары тапшырҙы.

Әбйәлил районы ағинәйҙәре был юлы Таштимер ауыл биләмәһендәге "Ғимран ташы" тип исемләнгән ҡая таш янында йыйылды. Ҡыҙыу эш ваҡыты булыуға ҡарамаҫтан, бер аҙ ғына ял итеп, кәңәшләшеп, фекер төйнәп, йыл буйы эшләнгән эштәргә йомғаҡ яһап ҡайтыу ине ниәттәре. Уларҙың туплаған тәжрибәһе, һис шикһеҙ, башҡалар менән дә уртаҡлашырлыҡ, шуға ла әбйәлилдәр ҡорона Учалы, Белорет, Хәйбулла ағинәйҙәре лә саҡырылды.

Гөрләшеп, ғәҙәттәгесә сағыу милли кейемдәрҙә килеп төшкән ҡунаҡтарҙы Таштимер ауыл биләмәһе ағинәйҙәре, биләмә башлығы Гөлшат Йәркәева ҡаршы алды. Ҡорҙоң программаһы буйынса, йыйылыусылар иң тәүҙә тауға артылырға тейеш ине.