Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрына нигеҙ һалған Вәлиулла Мортазиндың исеме республика халҡына яҡшы таныш. Был шәхестең исеме театрҙың 100 йыллыҡ тарихына арналған ике томлыҡ китапта ла, Булат Йосопов төшөргән "Беренсе Республика" фильмында ла үҙәк урынды биләп тора. Бөгөнгө күҙлектән ҡарағанда уның шәхесе насар өйрәнелмәгән, тип әйтергә лә мөмкин кеүек. Вәлиулла Мортазиндың эшмәкәрлеге хаҡында һүҙ алып барғанда миндә гел генә бер һорау тыуҙы: "Ғаилә хәле нисек булды икән? Балалары булғанмы? Әгәр балалары булһа, аталары халыҡ дошманы булараҡ хөкөм ителгәс, уларҙың яҙмышы нисек булды икән?"

Премьералар йәшәтә театрҙарҙы. Бәлки, йәшәртәлер ҙә әле. Премьера - ул ниндәйҙер бер драма әҫәренең тәүбашлап сәхнәгә аяҡ баҫыуы ғына түгел, театрға яңы һулыш, саф һауаға бәрәбәр иләҫлек килеүе лә.

Ишеттегеҙме? Яңы банк тураһында, тим. Дөрөҫөрәге, ул яңы банк түгел, әлмисаҡтан бирле бер туҡтауһыҙ эшләй. Төн уртаһында сәғәт уҡтары ун икелә осрашҡас, һеҙҙең иҫәпкә теп-теүәл 86400 һум аҡса күсә. Америкала шул күләмдә долларҙар күсә, тиҙәр… Әле беҙгә ул аҡса берәмегенең исеме лә, курсы ла мөһим түгел, иң мөһиме, ул Ер шарындағы Әҙәм балаларының һәммәһенә лә күсә. Шул аҡсаны бер тәүлек эсендә тотоноп бөтөргә кәрәк, сөнки төн уртаһында ул аҡса юҡҡа сыға һәм уның урынына, әлеге лә баяғы, 86400 һум кеҫәгә төшөп тә ята. Хөрриәт! Ул аҡсаны нисек дөрөҫ тотонорға һуң? Быныһы инде һәр кемдең шәхсән эше, кем берәү әйтмешләй, аҡсаларҙың еҫе юҡ һәм аҡса бер ваҡытта ла күп булмай. Уйланығыҙ, йәмәғәт, уйланығыҙ. Мин иһә күптән уйланам. Сөнки… ул берәмек - беҙҙең иҫәпкә көн дә бушлай күсеп торған 86400 секунд ваҡыт…

Ҡул йылыһы биреп, күҙ нуры түгеп ағастан эшләнгән әйберҙәрҙең абруйы ҙур. Ысынлап та, сифатлы һәм күркәм ҡул эше һәр саҡта ла ҙур һорау менән ҡулланылған һәм артабан да шулай буласаҡ. Ундай әйберҙәр һәр береһе үҙенсәлекле, эш процесы ҡатмарлы, бәләкәй генә бер деталде эшләү ҙә ҙур оҫталыҡ талап итә. Башҡорттар элек-электән төрлө ағастың ниндәй әйбер эшләүгә яраҡлы булыуын төплө белеп эш иткән, шуға күрә әле лә һәр ғаиләлә быуындан-быуынға ҡомартҡы рәүешендә тапшырылып килгән, ләкин сифатын һис ташламаған ағас әйберҙәр күп һаҡлана. Ағас эше менән булыусы оҫталар күп түгел хәҙер. Әммә барҙар. Белорет ҡалаһында Азамат ЗАҺИҘУЛИН атлы ошондай һөнәрмән ир-егет йәшәй. Уның ағастан эшләнгән әллә күпме төрлө әйберен бөтә интернет халҡы күптән белә һәм ихлас һатып ала.

Рәсәйҙә беренселәрҙән булып башҡорт ырыуҙары үҙҙәренең гербын эшләй башлауы һәм, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының уны юридик яҡтан нығытып ҡуйырға ниәтләүе тураһында барыбыҙ ҙа хәбәрҙар. Бөгөн герб беҙҙең өсөн дәүләтселек символы һәм ул дәүләтте таныу билдәһе лә. Ә бына ырыуҙар гербы ниндәй мәғәнәгә эйә? Рәсәй геральдистары советының идара ағзаһы, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ҡарамағындағы Геральдика комиссияһы ағзаһы, тарих магистры, тарихсы-генеалог Кирилл ПЕРЕХОДЕНКО менән башҡорт ырыуҙары хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Тарихи Башҡортостандың төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш зонаһында уртаҡ этник һыҙаттары менән башҡа бер ырыуҙарҙан айырылыбыраҡ торған башҡорт ырыуҙары формалаша. Улар араһында ҡошсо, һыҙғы һәм өпәй ырыуҙары бар, улар быуаттар дауамында территориаль яҡтан йәнәш йәшәп, тығыҙ этник бәйләнештә була. Батша Рәсәйендә ҡабул ителгән административ бүленешкә ярашлы, ошо ырыуҙарҙың аҫаба биләмәләре Ҡошсо (Кушчинская/ Кущинская), Һыҙғы (Сызгинская) һәм Өпәй (Упейская) улустары тип аталған. Был ерҙәр Башҡортостандың хәҙерге Мәсетле, Свердловск өлкәһенең Красноуфимск һәм Түбәнге Серге райондарына ҡарай. Төньяҡ зонала уларҙан башҡа Өфө-Шигер, Терһәк, Салйоғот улустары, Кама буйынан килгән ғәйнә башҡорттары шулай уҡ үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә көн итә.

Был көндәрҙә мин дә Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу сараһында ҡатнаштым һәм үҙемде башҡорт балаһы булараҡ тарихҡа теркәнем.

Ике йылға яҡын элек башланып, бөгөнгө көндә бөтә Ер шары халҡын тетрәтеп килгән тажзәхмәт сире донъялағы әллә күпме кешенең ғүмерен ҡыйҙы инде. Сәйер, әммә әҙәм балаһы һәр нәмәгә күнегеүсән. Баштараҡ Ҡытайҙа йә Ҡушма Штаттарҙа көнөнә фәләнсә кеше шул сирҙән үлгәнлеге хаҡында ишетеп, аптырап төшә инек. Ә хәҙер шундай статистик һандарға иғтибар ҙа итмәйбеҙ тиерлек. "Рәсәйҙә бөгөн бер меңдән, ә Башҡортостанда утыҙҙан ашыу кеше үлде", тигәнерәк хәбәрҙәрҙе беҙ "Фәләнсә кеше донъяға килгән" тигән һымағыраҡ ҡына ҡабул итә башланыҡ.

Вирусолог, Рәсәй Фәндәр академияһы мөхбир-ағзаһы, профессор Петр Чумаков мәжбүри вакцинация яҡлы булыуы хаҡында белдерҙе. "Рәсәй радиоһы" эфиры аша ул коронавирустан вакцинаға ҡаршы кешеләрҙе тәнҡитләп сығыш яһаны. Уның һүҙҙәренсә, илдә бөгөн тажзәхмәттең дельта штамы көсәйә бара, ә уға ҡаршы һөҙөмтәле көрәшеү өсөн бөтөн халыҡтың 80 проценты прививка яһатырға тейеш. Шул саҡта ғына вирустың яңынан-яңы штамдары үрсеүен туҡтатып буласаҡ. "Әле вакциналауға ҡаршы кешеләр аҙаҡ, уларҙы прививка ҡаҙатырға мәжбүр иткәндән һуң, рәхмәт кенә әйтәсәктәр",- ти ул.

"Киске Өфө" гәзитендә йыл дауамында Башҡорт тарихы йылына, башҡорттар тарихына арналған бихисап мәҡәләләр донъя күрҙе. Уларҙан бөгөн 20 һорау туплап, викторина тәҡдим итәбеҙ. Тәүгеләрҙән булып дөрөҫ яуап биреүсе кешене 7 томдан торған Башҡорт энциклопедияһы көтә! Шулай уҡ башҡалар ҙа бүләкһеҙ ҡалмаҫ. Баш ҡатырғыста ҡатнашыусылар 2022 йылдың тәүге яртыһына гәзитебеҙгә яҙылыу тураһындағы квитанцияһының күсермәһен дә ебәрергә тейеш.

Йондоҙло йыһан һоҡландырамы һеҙҙе? Уның тауышын ишеткәнегеҙ бармы? Уйламайынса тиҙ яуап бирергә яратҡандар, юҡ, тиер. Ашыҡмағыҙ. Тормош ығы-зығыһынан арынып бағығыҙ һеҙ күккә. Тыңлағыҙ. Иң һәйбәт музыка - тынлыҡ, тиһәләр ҙә, бар уның үҙ көйө, үҙ моңо. Күңел ҡылдарында тирбәлгән моңдо ул уй етмәҫ мәңгелеккә һәр кем үҙенсә яҙа ала. Бер кем дә ҡамасауламай...

Имән сәтләүеген өлгөрөүенә ҡарап, ҡышҡылыҡҡа октябрь йә ноябрь айҙарында әҙерләйҙәр. Тәүге һыуыҡтар төшкәнсе. Ул бик тиҙ боҙола, шуға йыйғас та киптерергә кәрәк. Кипкән сәтләүектәрҙең дымлылыҡ кимәле 11 проценттан да артыҡ булмаҫҡа тейеш.

Был донъяла тик һинеңсә генә булмай. Һәр яңы көн ниндәйҙер үҙгәрештәр алып килә, электән хәл ителмәгән проблемаларға яңылары өҫтәлә тора. Һәр кемдең тормошонда була торған киҫкен хәлдәр, юғалтыуҙар, башҡа ауырлыҡтар кеше психикаһында көсөргәнешлек барлыҡҡа килтереп, тәрән һәм оҙайлы кисерештәр тыуҙыра. Фәндә әҙәм балаһының ошо халәтен стресс тип атайҙар.

Ваҡ мәшәҡәт, ығы-зығы тамам,
Бар эшемдең сыҡтым осона.
Шуға күрә бөгөн таңдан алып
Күкрәгемдән ҡоштар осорам, - Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең ошо шиғри юлдары "Ҡошсо ырыуы йыйыны" I төбәк-ара съезының ғилми-ғәмәли конференцияһы мәлендә үк күңелгә уйылғайны. Улар оло ҡорға күптән әҙерләнде, ойоштороу, башҡа ҙур һәм ваҡ мәшәҡәттәрҙе барланы. Ниһайәт, 28 октябрҙә Мәсетле районы ырыуҙаштарын бергә йыйҙы - унда төбәк-ара Ҡошсо ырыуы съезы үтте.

Сентябрҙә Бөтә донъя туризм көнө билдәләнгәйне. Тәбиғәтте, оҙайлы походтарҙы, төнгө усаҡ тирәләй дуҫтар менән теҙелеп ултырып әңгәмәләр ҡороуҙы яратҡан кеше булараҡ, был датаны иғтибарһыҙ үткәреп ебәрә алмайым. Үҙем матур тәъҫораттар артынан ҡыуыусы турист булараҡ, тәбиғәт ҡосағында барыһының да күңеленә хуш килерлек ял ойоштора белеүселәргә ихтирамым айырыуса ҙур. Йыл әйләнәһенә әллә күпме кешене ҡаршы алып, уларҙың ялын юғары кимәлдә ойоштороп, "туризм" тигән төшөнсәнең бөтә нескәлектәрен белгән кешене табыуы ауыр булманы әңгәмә өсөн. Шулай итеп, бөгөнгө әңгәмәсем - Салауат районында, йәмле Йүрүҙән йылғаһы буйында тирмәләр ҡороп, туристарҙы һәр саҡ асыҡ йөҙ менән ҡаршы алыусы - Илфат Рифат улы ИСМӘҒИЛЕВ. "Шайтан-көҙәй" тирмәләр кемпингы хужаһы үҙенең эшмәкәрлеге, туризм өлкәһендә эшләүҙең үҙенсәлектәре хаҡында бәйән итте.

Яҡташыбыҙ шағир Шамил Анаҡтың шундай фәһемле һүҙҙәре бар: "Тел - халыҡтың йән һулышы, йәшәйеш ысулы". Үҙебеҙҙең туған телебеҙ - башҡорт теле тураһында минең дә бер кәлимә әйтер һүҙем бар.

Донъяның ҡайһы тарафында йәшәһәң дә, туған телең һәм тамырҙарыңды онотмау - һәр кемдең изге бурысылыр. Ә был маҡсатҡа нисек тоғро ҡалырға? М. Горький исемендәге Әҙәбиәт институтының өлкән уҡытыусыһы, Мәскәү ҡалаһындағы балалар һәм атай-әсәйҙәр өсөн башҡорт теле дәрестәрен ойоштороусы яҡташыбыҙ Ләйсән Йәҙгәр ҡыҙы ӘХМӘҘУЛЛИНА менән әңгәмәләшкәндә тап ошо һорауға яуап эҙләнек.

Беҙҙә элек-электән башҡорт мәктәбен мәҙрәсәләргә генә бәйләгән ҡараш йәшәп килә. Әммә ғәмәлдә башҡорт милли донъяуи мәктәбе 19-сы быуаттың икенсе яртыһында уҡ була. Хатта Земство вәкилдәре 1867 йылда Ырымбур губернаһының Иманғол ауылында асылған беренсе башҡорт мәктәбен Рәсәйҙең көнсығышындағы иң боронғо рус-башҡорт мәктәбе тип теркәп ҡалдырған.

Рәсәйҙә милли аҙсылыҡты тәшкил иткән халыҡтар күптән инде ике теллелеккә эйә, һәм күп милләтле Рәсәйҙә күп теллелекте үҫтереү өсөн донъяның башҡа илдәрендә күҙ алдына ла килтерә алмаҫлыҡ ыңғай шарттар бар. Уларҙы ҡулланмау, хатта махсус ҡаршылыҡ күрһәтеү иң элек берҙән-бер рус теле менән генә хушһынған ҡәүемдәр өсөн уғата зыянлы.

Уҡыу йылы башында башланғыс кластан уҡ рус телендә уҡытыуға күсергә тип ғариза яҙған бер төркөм атай-әсәйҙәр менән осрашырға тура килде. Боронғо сәсәндәр, илем-көнөм, телем-яҙмышым тип яуға сапҡан халыҡ батырҙары биргән тарихи ауыл был. Шуның өсөн дә мәктәп ишеген асып, атай-әсәйҙәрҙең үҙҙәре менән осрашмайынса, улар фекерен белмәйенсә, был хәбәргә ышанманым.