Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Баязит Байназаров үҙе эшләгән Сибай концерт-театр берекмәһендә һәм Сибай ҡалаһында ғына түгел, тотош республикабыҙҙа сәнғәт һөйөүселәргә яҡшы таныш йырсы. Уның тыумыштан бирелгән таланты, күңел түренән урғылған аһәңле моңо күптәрҙе әсир итә һәм үҙенә арбай.

Һуңғы йылдарҙа республикабыҙ райондарында һәм ауылдарында ойошҡан ағинәйҙәр хәрәкәтенең әһәмиәтен, милләт яҙмышындағы мөһимлеген танымау мөмкин түгел. Миһырбанлы, һиҙгер, зиһенле, аңлы, зыялы ҡатын-ҡыҙҙарҙың ауылдарыбыҙға, көнитмешебеҙгә, рухиәтебеҙгә янаған заман һынауҙарына ҡаршы ҡалҡан булып баҫыуы дәүерҙең бер шаңдауын хәтерләтә хатта. Хәйер, халҡыбыҙҙа был хәрәкәт яңылыҡ та түгел инде. Ағинәйлек, аҡһаҡаллыҡ йәшәү рәүеше булып тора беҙҙең башҡорт йәмғиәтендә. Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ҡарамағындағы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы, ауыл-ҡалаларыбыҙҙағы битараф булмаған зыялы ҡатын-ҡыҙҙарҙы бер ҡорға берләштереп, уларҙың эшенә бер рәсми төҫ кенә бирҙе. Йөрәгендә ағинәйлек ҡомары йөрөткәндәр бөгөн Баймаҡ, Әбйәлил, Учалы, Хәйбулла, Йылайыр, Белорет, Ейәнсура, Күгәрсен, Федоровка, Стәрлебаш, Ғафури, Архангел, Ауырғазы, Әлшәй, Дәүләкән, Миәкә, Бишбүләк, Асҡын, Бүздәк, Ҡыйғы, Иглин, Борай, Салауат, Дүртөйлө, Мәләүез, Ишембай, Стәрлетамаҡ райондарында, Сибай, Күмертау, Өфө ҡалаларында дәррәү эшләп килә. Байрам менән байрам, сара менән сара арауығында ғына осрашмай был гүзәл заттар, ә ағинәйлек бурысын атҡарыуҙы көндәлек эш, йәшәү рәүеше итеп ҡабул иткән улар. Шуға ла уларҙың һәр эшен, һәр үткәргән сараһын матбуғат биттәрендә яҡтыртып бөтөп тә булмай. Ә шулай ҙа үтә мөһимдәрен, башҡаларға өлгө, тәжрибә бирерлектәрен гәзитебеҙ биттәрендә күрһәтә бармаҡсыбыҙ.

Һуңғы ваҡытта йәш егет-ҡыҙҙарыбыҙ милли мәҙәниәтебеҙгә, боронғо йолаларыбыҙға бәйле проекттар ижад итә башланы. Кемдер эшҡыуарлыҡҡа тик аҡса һуғыу өсөн тотонһа, икенселәр тотош халыҡ өсөн әһәмиәтле булған тармаҡта кәсеп итә. Тап шундай мөһим өлкәлә эш башлаусы, йәғни "Башҡорт шәле" проектын тормошҡа ашырыусы Илнур Хужахмәтов һәм Айҙар Камаев менән әңгәмәбеҙ.

Шағирә Фирүзә Абдуллинаның исеме гәзит уҡыусыларға яҡшы таныш. Интернетта "Ғәжәп донъя" төркөмөн асып, шиғырҙарын шунда ҡуя башлау менән, автор күптәрҙең күңел серҙәшенә әйләнде. Фирүзә Дәүләтша ҡыҙы Баймаҡ районы Шүлкә ауылы ҡыҙы, ун балалы ишле ғаиләлә төпсөк бала булып донъяға килә. Баймаҡ лицей-интернатын тамамлағас, Стәрлетамаҡ педагогия институтының филология факультетында уҡый. Студент сағында Ҡырмыҫҡалы районы Иҫке Бәпес ауылы егете Фидаил Абдуллин менән ғаилә ҡороп ебәрәләр. Ғүмеренең 33 йылын балалар уҡытыуға биргән юғары категориялы уҡытыусы әле лә ошо эшен дауам итә. Ул Ҡырмыҫҡалы районында "Илһам" әҙәби берекмәһен ойоштороусыларҙың береһе лә.

Чечендарҙа "Улыңа дошман бул, үҫеп еткәс, ул һинең иң яҡын дуҫыңа әүерелер" тигән әйтем бар. Бик ҡаты яңғырай был һүҙҙәр. Бында атайға ла, ул булған кешегә лә ғәйәт ҙур һынау көтөлгәне күҙаллана. Бер үк ваҡытта ир-ат тәрбиәләүҙең ни тиклем яуаплы һәм сауаплы, ауыр һәм ҡатмарлы тормош мәктәбе булыуы ла төҫмөрләнә. Мәҡәлдә "дошман" һүҙен "ҡаты талап" тип аңларға кәрәк икәне аңлашылалыр. Ҡатын-ҡыҙ милләтте тыуҙырыусы, ә уны бар итеүсе - ир-ат. Әйтемдә талаптар ҡаты ҡуйылһа ла, һөҙөмтәһен ҡараһаң, бындай тәрбиә яҡшы булып та тойола.
Беҙҙең халыҡта иһә, ир-ат тәрбиәләү мәсьәләһе бөтөнләй икенсе төрлө ҡуйылған. Башҡорт атайҙары улдарын кәмһетмәҫкә, үҙенә тиң күрергә, хатта уларҙы тәрбиәләү эшендә туранан-тура ҡатнашмаҫҡа тырыша. Дөрөҫөн әйткәндә, атаһы исеменән был эште әсәйҙәр алып бара. "Атайыңа әйтәм", "атайың ни тиер бит әле", "атаң күреп ҡалмаһын", "атаңа оҡшап" тигән һүҙҙәр менән, асылда, әсәйҙәр тәрбиә эшен алып бара.
Милләтебеҙҙең арҙаҡлы ир-уҙаманы, күренекле йәмәғәт эшмәкәре, отставкалағы милиция полковнигы, Эске эштәр министрлығының ветерандар советы ағзаһы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған участка инспекторы, өлгөлө ғаилә башлығы, өс уланға атай, туғыҙ ейән-ейәнсәргә олатай Риф Шәрифрахман улы ИҪӘНОВ улдарына таянып йәшәй. Дөрөҫөрәге, уларҙы үҙенең урынына әҙерләй. Ҡыҫҡаһы, ошо хаҡта ентекләберәк...

Донъяла глобалләшеү көсәйгән һайын, халыҡтарҙың үҙ тамырҙарын барлау, милли асылына төшөнөү ынтылышы көсәйә бара, тип юҡҡа әйтмәйҙәр икән. Башҡорттоң быуаттар дауамында һаҡлап ҡала ҡалған мәҙәниәтенең тағы бер гүзәл өлгөһөнә тамаша ҡылырға насип булды ошо көндәрҙә - БР Мәҙәниәт министрлығы, Республика халыҡ ижады үҙәге Әлшәй районында "Быуаттарҙы бәйләүсе еп" Республика башҡорт балаҫы оҫталары фестивале үткәрҙе. Быйыл унда Әлшәй, Миәкә, Дәүләкән, Архангел, Ғафури, Ҡырмыҫҡалы, Асҡын, Шишмә, Бишбүләк, Благовар, Баймаҡ, Учалы райондарынан, Бөрө ҡалаһынан балаҫ һуғыусылар ҡатнашты.

Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитов тура эфирҙа халыҡтың һорауҙарына яуап бирҙе. Быйыл журналистар менән аралашыу яңы форматта үтте һәм унда республиканың төп телеканалдары журналистары ҡатнашты, шулай уҡ Стәрлетамаҡ, Баймаҡ, Октябрьский, Күмертау, Нефтекама ҡалалары, Янғантау ҡасабаһындағы күсмә студиялар менән тура бәйләнештәр ойошторолдо. Һорауҙарҙы алдан бирергә мөмкин ине, уларҙың иҫәбе 10 меңдән ашып китте.

Ҡөрьән Кәримдең "Әр-Рахмән" (Шәфҡәтле) сүрәһе 4-се аятында: "Һәр кемгә Аллаһ бөйөктәрҙән-бөйөк бер бүләк - әсә теле бирҙе", - тиелә. Бер кемдең дә Тыуған илен, ерен, милләтен, телен, рухын, йәнен, ата-әсәһен, балаларын һайлап алыу мөмкинлеге юҡ. Бөтәһе лә Хаҡ Тәғәлә бүләге - ошо хәҡиҡәткә кем ҡаршы сыға ала?

Ошо көндәрҙә баш ҡалала "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы" төбәк-ара конкурсын йомғаҡлау тантанаһы үтте. Егерме беренсе тапҡыр ойошторолған конкурста Башҡортостандан, Татарстандан, Силәбе һәм Ырымбур өлкәләренән бөтәһе 46 педагог көс һынашты. Улар сәмле ярышта ҡатнашып, фекерҙәштәр табыу, тәжрибә уртаҡлашыуҙы ла маҡсат итеп килгәйне.

Һөнәре шундай - ул барыһын да шатландырып, яҡшы кәйеф бүләк итеп кенә йәшәй. 1 апрель Бөтөн донъя көлкө көнөн билдәләгәндә, республикабыҙҙың иң билдәле юмор оҫталарының береһенә мөрәжәғәт итмәһәк, яҙыҡ булыр ине, ай-һай. Шулай итеп, Х. Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһының "Ҡыҙыҡ менән Мәҙәктәр" эстрада-көлкө театры етәксеһе, 100-ҙән ашыу төрлө образдар ижад итеүсе, лирик йырҙар авторы, Башҡортостандың халыҡ артисы Вәлит ИЛЕМБӘТОВ беҙҙә ҡунаҡта.

"Үҙеңдең ырыуыңа, нәҫел-нәсәбеңә генә инәй булдым тип ҡотолорға уйлама! Минең кеүек, тотош ауылға, илгә инәй бул!" Мостай Кәримдең "Оҙон-оҙаҡ бала саҡ" әҫәрендәге Оло инәй һүҙҙәре менән башланып китте Ағинәйҙәр форумы. Хәйбулла районы Аҡъяр ауылында ойошторолған был мәртәбәле сараға төрлө ауылдарҙың ағинәйҙәр ойошмалары вәкилдәре килгәйне.

Шул саҡ Темәстән кешеләр килеп инә. Йорт тирәләй һаҡ ҡуйыла. Ҡайны кеше сит кешеләргә йәй ташын күрһәтә. Һыуҙан ҡырҡ көн элек алынған ташты кире урынына ҡайтарыу талабы ҡуйыла улар тарафынан. Олатайым менән өләсәйемде бер арбаға, ҡайныһы менән ҡәйнәһен икенсе арбаға ултыртып, сит кешеләр ауыл янындағы йәйләүгә алып китә уларҙы. Шул ваҡыт халыҡ араһынан кемдер йәй ташын һорап ала. Таш ҡулдан-ҡулға күсеп китә: береһе уның менән ауырыған күҙен ышҡый, икенсеһе ташты сырхау балаһының ауыҙына тыға, ә өсөнсөһө һыҙлаған беләге буйлап йөрөтөргә керешә. Йәй ташының сәләмәтләндереү көсө бар икәнен бөтә халыҡ белгән була ул заманда.

Һүҙ - көмөш, йыр - алтын, тип, халҡыбыҙ был сәнғәт төрөн ифрат юғары баһалаған, көйһөҙ менән моңдаш булыуҙан хәүефләнгән. Милләттәштәребеҙ араһында хатта ғаиләләре менән йырлағандар бар, башҡорт эстрадаһында ла ундайҙар байтаҡ. Ағалы-ҡустылы Туйсиндарҙың бер туған апайҙары Флүрә Туйсинаның моңон ишетеп, үҙен күреп белһәк тә, яҡындан аралашырға мөмкинселек сыҡҡаны юҡ ине әлегә. Затлы нәҫелдең затлы ҡыҙы ниндәй уйҙар менән йәшәй? Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Флүрә ТУЙСИНА һәм уның ҡыҙы, М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры актрисаһы, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Фирүзә ПАРИЖ менән ошолар һәм матурлыҡ, ҡатын-ҡыҙ асылы, уның был тормоштағы урыны кеүек фәлсәфәүи төшөнсәләр хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Өфө... Халҡыбыҙҙың күңеленә уйылған билгеле лә, серле лә атама. Ул - ил-йортобоҙҙоң, Башҡортостаныбыҙҙың баш ҡалаһының атамаһы. Йәмле һыу буйҙарында, сағыу сағылда балҡыған был ҡала беҙ яратҡан йырҙарҙа данлана. "Матур Өфөм минең, нурлы Өфөм; яҡты Өфөм минең, алтын Өфөм; гүзәл Өфөм минең, ғәзиз Өфөм" тип шағир рухлана, "Күргән һайын һине шатланам, ҡайҙа барһам, һиңә ашҡынам", тип йөрәк хистәрен тирбәлдерә. Йылы хис-тойғо халыҡ йырында ла белдерелә: "Өфө ҡайҙа, Өфө ҡайҙа, Өфө Урал яғында, ҡоштар булып осор инем, бик һағынған сағымда". Йәшәргә дәрт-ҡөҙрәт тә, ижадҡа илһам, күтәренке рух та бирә мәшһүр Өфө.

Ошо көндәрҙә Башҡорт дәүләт университетында "Башҡортостан Республикаһы киң мәғлүмәт сараларында Исламды яҡтыртыу мәсьәләләре" тип исемләнгән түңәрәк ҡор үтте. Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Дәүләт һәм конфессия-ара мөнәсәбәттәр буйынса совет, Башҡортостан мосолмандары Диниә назараты тарафынан ойошторолған кәңәшмәлә дин белгестәре, ғалимдар, дәүләт структуралары вәкилдәре һәм журналистар ҡатнашты.

Өфөнөң Һупайлы биҫтәһендәге 136-сы башҡорт лицейы 1994 йылда билдәле йәмәғәт эшмәкәре, педагог-мәғрифәтсе Мөхәмәтғәли Исҡужин тырышлығы менән асыла. Шуға күрә 2008 йылдан белем усағы уның исемен йөрөтә башлай. Әлеге көндә лицей республиканың иң көслө милли белем биреү учреждениелары рәтенә ингән.

Апрель, йәғни алағарайҙа, аҡ һыйыр тороп китер, ҡара һыйыр ятып ҡалыр. Аҡман-тоҡман быйыл холҡон күрһәтеп алған ҡайһы бер райондарҙа, бигерәк тә Хәйбулла, Баймаҡ яҡтарында, аҡ һыйыр бер аҙ тотҡарланыр, моғайын. Сөнки Ҡыш бабайҙың китергә теләмәй тартҡылашыуы һөҙөмтәһе тиҙ генә оноторлоҡ булманы: ҡар буралары өйҙө, юлдарҙы, хатта тотош ауылдарҙы күмеп китте, күпме кеше зыян күрҙе.

Бөгөн спортта ҙур уңышҡа өлгәшкән тағы бер донъя чемпионы менән таныштырабыҙ. Ул үҙе Стәрлетамаҡта тыуған, 18 йәшендә Өфөгә күскән. Әле өсөнсө йыл Екатеринбург ҡалаһында тренер - үҙенең спорт клубын етәкләй. Атаһы - Миәкә, ә әсәһе Белорет районынан. Геройыбыҙ бала сағында бөтөн тиҫтерҙәре ише космонавт, кәмендә осоусы булырға хыялланған. Мәктәптә белем дә эстәгән, спорт менән дә ҡыҙыҡһынған, малайҙар араһында була торған йоҙроҡло алыштарҙа ла ҡатнашып өлгөргән. Әле уның һәр көнө күнекмәләр залында үтә. "Минең өсөн спорт - ул һөнәр генә түгел, йәшәү рәүеше лә", - ти ҡунағыбыҙ - һуғыш самбоһы буйынса ике тапҡыр донъя чемпионы, ҡатнаш алыш төрҙәре сәнғәте буйынса (ММА) халыҡ-ара турнирҙар еңеүсеһе Венер ҒӘЛИЕВ. Ул тиҙҙән Өфө-Аренала Әрмәнстан спортсыһы Давид Хачатрян менән "FIGHT NIGHT GLOBAL 45" ҡатнаш алыш төрҙәре буйынса халыҡ-ара турнирҙа чемпионлыҡ билбауы өсөн көрәшәсәк. Әйткәндәй, был ярышта Венер Ғәлиевтың уҡыусыһы, йәш спортсы, Шишмә районы егете Руслан Яманбаев та Әхмәт Балкизов менән алышасаҡ.

Башҡорт ғаиләләрендә элек-электән килгән йолаға ярашлы, беҙ, дүрт бер туған, форсат сыҡҡан һайын бергә йыйылып, аралашып йәшәйбеҙ. Балаларыбыҙ ҙа бер-береһен танып, бер-береһенә таяныс, ярҙамсы булып үҫеп килә.

Йәй ташы тураһындағы тарихты мин тәүге тапҡыр өләсәйемдән ишеттем. Миңә ул саҡта ун йәш тирәһе булғандыр. Баҡмал Мансур ҡыҙы, әсәйемдең әсәһе, 1898 йылда тыуған. Уны Һаҡмар буйында, Ирәндектең аръяғында-биръяғында йәшәгән бөтә халыҡ белде һәм хөрмәтләне. Башҡорттарҙың арҙаҡлы шәхестәре Мөжәүир хәҙрәт, Әнүәр мулла, Шаһишәрип дәрүиш, Түбә ҡасабаһында йәшәгән атаҡлы урыҫ Блещенко, халыҡ табибы мәрйә Полина һәм башҡа бик күптәр унда туҡтап, йоҡлап, ҡымыҙ эсеп йөрөнө. Өләсәйемдең күңеле киң, йөҙө яҡты, һүҙе бөтмәҫ булды. Урыҫ менән дә башҡортса һөйләшһә лә, тегеләре уны иғтибар менән тыңлап, үҙҙәренсә нимәлер һөйләй торғайнылар. Хәйер, ҡунаҡсыл кешенең һүҙҙәренә кем иғтибар итһен инде - бөтә булмышы, тойғолары уның йөҙөнә яҙылған була бит. Оҙаҡ ҡына йәшәне өләсәйем - йөҙҙө тултырыуға ике йыл ғына ҡалғас, беҙҙең аранан китеп барҙы.