Ҡондоҙҙар кеше һымаҡ...

Ҡама тураһында ваҡыт үтеү менән ниндәйҙер кимәлдә мәғлүмәт туплай алһам, ҡондоҙ тураһында китапты тик 90-сы йылдарҙа ғына осраттым. Был мин тапҡан берҙән-бер мәғлүмәт, унан яҡшыраҡ бүтән сығанаҡтар таба алманым. Хәҙерге заман кешеләре ҡондоҙ тураһында бер нәмә лә белмәй.
Тапҡан китабымдың исеме "Саджо и ее бобры" тип атала. Авторы америка индеецы Вэша Куоннезин - Һоро Өкө. Тәбиғәтте бөтә нескәлектәре менән белгән, уны бөтә күңеле менән яратҡан кеше була. Ҡондоҙҙар тормошон өйрәнеп, уларҙы Кесе Туғандар тип атай.

Әҙәбиәт йылы тамамланды, әммә гәзитебеҙҙәге "Әҙип һүҙе" рубрикаһы дауам итә. Сираттағы ҡунағыбыҙ - Башҡортостандың халыҡ шағиры Факиһа ТУҒЫҘБАЕВА. Әхлаҡ, тәрбиә, әҙәбиәтебеҙҙең бөгөнгө хәле менән бәйле мәсьәләләр буйынса мөрәжәғәт итеп, унан беҙ илһөйәр граждан, әсә һәм шағирә булараҡ йөкмәткеле фекерҙәрен ишеттек.

Ҡабаландыҡ түгелме?

Тәрән фекерле, аҡыл хазинабыҙ бай, саф, хыялға бирелеүсән халыҡ беҙ - башҡорттар. Әммә беҙгә үлсәп эш итеү, һығылмалыҡ етешмәй. Милләтебеҙгә хас булмаған башҡа ҡайһы бер кире ҡылыҡтарҙы ла үҙләштереп алдыҡ. Быға кем ғәйепле?

Йәғни рус телен уҡытыу буйынса яңы концепция тураһында

Былтырғы йылдың һуңғы көнөндә Рәсәй Президенты В. Путин "Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү ойошмаларында рус телен һәм әҙәбиәтен уҡытыу концепцияһы"на ҡул ҡуйҙы. Был тема бынан ике йыл элек Рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларының Бөтә Рәсәй ассоциацияһы съезында күтәрелеп, илдең гуманитар көрсөк алдында тороуы билдәләнгәйне һәм мәктәптәрҙә филология предметтарын уҡытыуға яңы ҡараш кәрәклеге һыҙыҡ өҫтөнә алынғайны. Документ буйынса фекер алышыу маҡсатында редакцияға мәғариф өлкәһендәге генә түгел, ғөмүмән, милләт яҙмышына ҡағылышлы бер генә мәсьәләгә лә битараф булмаған шәхестәр - Халыҡ-ара иҡтисад һәм хоҡуҡ институтының Өфөләге филиалы директоры, юрист Ғарифулла ЯПАРОВ менән Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты доценты, юрист Фәнзил САНЪЯРОВты саҡырҙыҡ.

Киләсәктең бер бәхетле тарихсыһы был әйберҙе материал итеп алыр.
(Зәбих Исҡужин көндәлегенән)

2015 йылдың йәй айҙарының береһендә миңә Ҡаҙан ҡалаһында уникаль архив менән танышыу бәхете эләкте. Был - сығышы менән Йылайыр районының Мәҡсүт ауылынан булған Зәбих Исҡужиндың архивы. Ул 1911 йылдың ғинуарында тыуған. 1926-1929 йылдарҙа Каруанһарайҙа Башҡорт педагогия техникумында уҡый. 1929-1933 йылдарҙа Ҡаҙан ҡалаһында Шәреҡ педагогия институтының донъя әҙәбиәте факультетында белем ала.

2020 йылда Башҡортостанда тағы ла бер абруйлы мәҙәни сара - Бөтә донъя Фольклориадаһы үтәсәк. Шул йылдың йәйендә тыуған республикабыҙ 60-лап илдән йыйылған өс меңдән ашыу таланттың үҙ мәҙәниәтен, сәнғәтен, фольклорын күрһәтеү майҙанына әүереләсәк. Республикаға исем биргән милләт булараҡ, башҡорттар, әлбиттә, ул майҙандың уртаһында булырға, республиканы лайыҡлы һынландырырға бурыслы. Ошо мәртәбәле сараға әҙерлек сиктәрендә һуңғы ваҡытта Республика халыҡ ижады үҙәге ҡарамағындағы "Сәсәндәр үҙәге", Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ҡарамағындағы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы, Сибай "Ағинәйҙәр ҡоро" инициативаһы менән ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙҙың традицион биҙәнеү әйберҙәрен, башҡорт ырыуҙарының милли кейемдәрен тергеҙеү буйынса әүҙем эш алып барыла, оҫталыҡ дәрестәре үткәрелә. Был боронғо шөғөлдәребеҙҙе матур итеп үҙләштергән ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙҙы дәртләндереү, башҡалар араһында ла ҡыҙыҡһыныу уятыу өсөн "Селтәр" бәйгеһе ойошторорға ҡарар ителде. Түбәндә уның положениеһын тәҡдим итәбеҙ.

"Киберенәйәттәрҙән иң һаҡланмаған операцион система - ул Android", - тип башлап китте һүҙен БР Эске эштәр министрлығының Енәйәттәрҙе тикшереү идаралығы начальнигы полиция полковнигы Виталий Портянко журналистар менән осрашыуҙа.

Уның билдәләүенсә, тап ошо Android операцион системаһындағы зыянлы ҡушымталар, йәғни "вирустар" телефон хужаһының ниндәй урындарҙа булыуын күҙәтә һәм уғрыларға мәғлүмәт ебәрә, шулай уҡ мобиль банктан килгән смс хәбәрҙәрҙе уҡый, шпион программаһына яҙылған иҫәпкә аҡса күсерергә тәҡдим итә ала.

Күптән түгел туйҙа булғайным. Ғәҙәти ауыл туйы. Ошо мәжлес нигеҙендә, башҡа бик күп туйҙарҙы күҙ уңында тотоп, фекер йөрөтмәксемен.

Башта шуны асыҡлап китәйек: бөгөнгө күҙлектән, нимә һуң ул туй? Уны нисегерәк ҡабул итәбеҙ һәм унда нимәләр күрергә теләйбеҙ? Башта телгә алынғанса, беҙ уны мәжлес итеп ҡабул итеп өйрәнгәнбеҙ. Ә асылда улай ғына булырға тейеш түгел.

Иҫ киткес был ҡама!

Ул һыу йәнлеге. Сәүек эттән ҙур булмаған, оҙон тороҡло, ҡыҫҡа аяҡлы йән эйәһе. Тәпәйҙәрендә һыу ҡошоноҡо кеүек ярылары бар. Һыуҙа иҫ киткес шәп йөҙә, хатта шаршы балығы бәрҙене ҡыуып етеп ашай ала. Бәрҙе, ҡыҙыл балыҡ, бағыр һирәк осрай торған балыҡтар булараҡ, ҡыҙыл китапҡа индерелгән. Шуларҙы ашап, шаҡтай зыян да яһай икән. Ҡоро ерҙә лә йылдам йөрөй ала, нимәгә көсө етә, бөтәһен дә тамаҡлай. Һыу һәм ҡоро ерҙең афәте кеүек тойолһа ла, ҡиммәтле тиреһе менән файҙалы, икенсенән, һыу буйы санитары, һыу эсен таҙартырға ла онотмай.

Урал аръяғы халҡының рухи ихтыяжын ҡәнәғәтләндереү маҡсаты менән асылған Сибай филармонияһы үҙенә генә хас йөҙө һәм тамашасылары, бай тарихы һәм йолалары булған, башҡорт халыҡ ижады өлгөләрен түкмәй-сәсмәй йыйыусы һәм һаҡлаусы төп сәнғәт ойошмаһы булараҡ билдәле. Бөгөн ул ҡалала һәм Урал аръяғында ғына түгел, тотош республиканың сәнғәт донъяһында алдынғы урын биләй. Ижади коллектив үҙ тамашасыларына өр-яңы һәм оригиналь концерттар, театрлаштырылған тамашалар, шоу-программалар тәҡдим итә. Танылыу яулаған артистар һәм алып барыусылар ҡатнашлығындағы концерт программаларында халыҡ ижадына, классик әҫәрҙәргә һәм популярлашҡан башҡа төр сәнғәт өлгөләренә ҙур урын бирелә. Республикалағы берҙән-бер "Сулпан" балалар театры менән ҡушылып, Сибай концерт-театр берекмәһе тигән берҙәм исем аҫтында йәшәүсе мәҙәниәт усағының яңы етәксеһе Айбулат Миңлеғәле улы Ҡотошов менән әңгәмәбеҙ филармонияның бөгөнгө хәле, киләсәккә билдәләнгән уй-ниәттәре хаҡында.

Социология - йәмғиәтте өйрәнеү фәне, тағы ла ябайлаштырыбыраҡ әйткәндә, кешеләрҙе өйрәнеү ысулдарының береһе. Ә бөгөнгө ҡатмарлы заманда, йәмғиәттә ярлылар һәм байҙар, белемлеләр һәм белемһеҙҙәр, тағы ла шундай ҡапма-ҡаршы аңлатмалы категориялар барлыҡҡа килгәндә, власть менән халыҡ араһында бәйләнеш алыҫлашҡан кеүек тойолғанда, йәмғиәт фекеренә ҡолаҡ һалыу бик тә кәрәктер, моғайын. Был хаҡта социологтар үҙҙәре ни уйлай икәнлеген асыҡлау маҡсатынан Рәсәй Фәндәр академияһы Социология институтының Башҡортостан филиалы директоры, Кеше потенциалын өйрәнеү үҙәге етәксеһе, социология фәндәре кандидаты Рим ВӘЛИӘХМӘТОВ менән уның урынбаҫары, ғаилә һәм демография мәсьәләләрен өйрәнеү лабораторияһы мөдире, тарих фәндәре кандидаты Гөлдәр ХИЛАЖЕВАны әңгәмәгә саҡырҙыҡ.

Билдәле булыуынса, XVIII - XIX быуаттың беренсе яртыһында Рәсәй төрлө илдәр кешеләре өсөн "барырға ашҡынып торған ер"гә (земля обетованная) әйләнә. Рәсәй дәүләтенең мәнфәғәттәрен һанға һуҡмаған, еңел тормош, байлыҡ һәм дәрәжә эҙләп килгәндәр байтаҡ була. Әммә араларында илдең иҡтисадын, уның хәрби һәм сәйәси ҡеүәтен, фәнен һәм мәҙәниәтен үҫтереүгә булышлыҡ иткәндәрҙе лә осратырға мөмкин. Һуңғылар иҫәбенә И.Ф. Бларамбергты индерергә була.

Балалар үҫеп, тыуған йортобоҙҙо ташлап киткәс, бер үҙемә моңһоу булып ҡалды. Ләкин был оҙаҡҡа барманы, улар мине лә үҙҙәре янына- баш ҡалабыҙ Өфөгә күсереп алды. Ауылымды, өйөмдө бөтөнләйгә ташламаным шулай ҙа, Учалы районына, Мулдашҡа әленән-әле ҡайтып-китеп йөрөйөм.

Иртәнсәк торғас та кухнялағы радиоалғысты тоҡандырам. Сәғәт 7 тулыу менән "Юлдаш" каналынан өлгөр, уңған, шаян өс егет - Марсель, Йәмил һәм Филүс "Иртәнсәккәй тороп..." тигән өс сәғәтлек тапшырыуҙарын башлап ебәрә. Үкенескә, мин уның яртыһын ғына тыңлап өлгөрәм, сөнки эшкә сығып китергә тура килә. Егеттәрҙең эшенә баһа биреү өсөн шуныһы ла етә, әлбиттә: афарин, егеттәр, рәхмәт һеҙгә, тип әйтеүҙән башҡа һүҙ юҡ.

Баш ҡаланың Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге Республика гимназия-интернат базаһында башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса төбәк-ара олимпиада үтте. Был бәйгенең асылын аңлау өсөн Р. Ғариповтың "Туған тел" шиғырын хәтергә төшөрөү ҙә етә. Сөнки олимпиада Башҡортостандың төрлө төбәктәренән, Силәбе, Һамар һәм Ҡурған өлкәләренән, нәҡ ошо халыҡ шағиры кеүек, телһөйәр һәм илһөйәр уҡыусыларҙы бергә йыйған. БР Мәғариф министрлығы тарафынан егерме һигеҙенсе тапҡыр ойошторолған олимпиаданың һөҙөмтәләре менән йомғаҡлау тантанаһында таныштыҡ.

Күптән түгел Сибай ҡалаһының Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, сәсәниә Асия Ғәйнуллина етәкселегендәге "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ағзалары Өфөлә башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының биҙәү әйбере - селтәр ( һаҡал, күкрәксә, хәситә, арҡыры яға ла тиҙәр) эшләү буйынса оҫталыҡ дәресе үткәрҙе. Был сара Республика халыҡ ижады үҙәге эргәһендәге Сәсәндәр мәктәбе һәм Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы ҡарамағындағы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы менән берлектә ойошторолдо һәм Башҡортостандың төрлө төбәктәренән йөҙҙән ашыу ағинәйҙе йыйҙы.

Маймыл йылы тормошобоҙға ыңғай үҙгәрештәр, үҫеш өсөн күп мөмкинлектәр вәғәҙәләй, тип юрай астрологтар. Ә, ғөмүмән, маймыл ағас стихияһына ҡарағанлыҡтан, уға тиҙлек, хәрәкәтсәнлек, тиҙ үҙгәреүсән холоҡ та хас. Тимәк, кешелек донъяһы үҫештең төрлө юлдарын эҙләү өҫтөндә буласаҡ. Шуға ла йәшәйешебеҙҙәге киҫкен үҙгәрештәргә әҙер булып, тышҡы мөхит шарттарына яраҡлаша белергә өйрәнә тороу бер кемгә лә ҡамасауламаҫ.

Был системаға тиң дауа юҡ. Ышанмаһығыҙ, үҙегеҙ эшләп ҡарағыҙ. Һөҙөмтә шунда уҡ күренә. Көн һайын көсөгөҙ артҡанды тойорһоғоҙ. Әгәр көнөнә ике тапҡыр - иртән һәм кис башҡарһағыҙ, 10 көндән һуң проблемаларығыҙ юҡҡа сығыр. Бер ниндәй сығымдар ҙа, дарыуҙар ҙа кәрәкмәй, ҡулланыуға сикләүҙәр, тыйыуҙар юҡ. Был система тәү сиратта рәсми медицина баш тартҡан, түшәктә ятҡан, сирҙәре хроник йәки дауалап булмаҫлыҡ тигән мөһөр һуғылған кешеләр өсөн.

БР Мәҙәниәт министрлығы, Башҡортостан юлдаш каналы, Республика халыҡ ижады үҙәге менән берлектә ойошторолған "Байыҡ - 2015" телевизион бәйгеһенең Гала-концерты йыл аҙағында уҙған иң сағыу тамашаларҙың береһе булғандыр, моғайын.

Халыҡ бейеүе шуныһы менән үҙенсәлекле: унда милләттең тарихы ғына түгел, күңеле лә сағыла, тиҙәр. Хәҙер инде һигеҙенсе миҙгелен оҙатҡан "Байыҡ" телевизион бәйгеһенең әһәмиәте иһә ошо хәҡиҡәтте оноторға бирмәүендә. "Байыҡ" бит ул энциклопедия кеүек, күпме башҡорт бейеүен тергеҙҙе. 3 йәшлек балаларҙан алып күпме халыҡты дөрөҫ итеп бейергә өйрәтте. Минең быуыным әле бөйөк хореограф Фәйзи Ғәскәров мәктәбен хәтерләй, шуға ла тәжрибәне йәш быуынға тапшырыу кәрәк", - ти бәйгенең баһалама рәйесе, БАССР-ҙың халыҡ артисы Ратмир Бәҙретдинов.

Тормошто сәнғәтһеҙ күҙ алдына килтереп булмай. Ул һәр кемдең күңелендә, булмышында, тәбиғәтендә. Моңға шатлыҡ-ҡыуаныс та, ҡайғы-хәсрәт тә, ынтылыш та, хыял да, өмөт тә, ҡәнәғәтһеҙлек тә, ғөмүмән, барлыҡ тойғолар ҙа һыя. Хәҙерге заман музыкаһы үҙ эсенә төрлө стиль һәм йүнәлеште алыуы менән ота. Был күптөрлөлөк араһында һәр кем үҙенең күңеленә хуш килгән моңдо таба ала. Бөгөнгө "Диалог" рубрикаһы ҡунаҡтары - "Арғымаҡ" этно-рок төркөмө һәм "Заман" этно-проекты үҙ тамашасыларына боронғоноң һәм хәҙерге замандың бәйләнешен, башҡорт ауыҙ-тел ижадының яңыса яңғырашын, милли моңға таянып ижад ителгән автор йырҙарын тәҡдим итеүсе ижадсылар. Һүҙ төркөм етәкселәре Ринат РАМАҘАНОВ менән Радмир МУФТАХИНға.

1812 йылғы Ватан һуғышы шул йылда ғына тамамланмаған. 1813-1814 йылдарҙа ла Рәсәй ғәскәрҙәренең Көнбайыш Европаны азат итеү һәм Наполеон режимын бөтөрөү маҡсатында ойошторолған сит ил походтары дауам итә. Ошо хәрби хәрәкәттәрҙә һәм походтарҙа башҡорт халҡының 22 полкы ҡатнаша. 1813-1814 йылғы сит ил походында рус армияһы союздаш Англия, Пруссия, Швеция ғәскәрҙәре менән берлектә Европанан Наполеон армияһын ҡыуа һәм 1814 йылдың 19 (31) мартында Парижға бәреп инә. Улар араһында 9 башҡорт полкы, шул иҫәптән 1812 йылдың сентябрендә хәҙерге Әбйәлил, Баймаҡ, Учалы һәм Белорет райондарын үҙ эсенә алған 6-сы Башҡорт кантонында төҙөлгән 14-се, 3-сө һәм 15-се Башҡорт полктары ла була. 14-се Башҡорт полкы командиры Абдулла Сурағолов хаҡында гәзитебеҙҙең былтырғы 40-сы һанында яҙып сыҡҡайныҡ инде.