Йылайыр районының йәмле Һаҡмар йылғаһы буйында урынлашҡан Ҡайраҡлы (рәсми исеме Түбәнге Ғәле) ауылынан ер өсөн яңы урынға күсеп сыҡҡан беҙҙең Сәләх ауылынан да Бөйөк Ватан һуғышына ҡырҡлап ир-егет алына һәм, ҡулдарына ҡорал алып, ил һағына баҫа. Уларҙың яртыһынан күбеһенә тыуған төйәгенә әйләнеп ҡайтыу бәхете теймәй - мәңгелеккә яу ҡырында баштарын һалалар... Яуҙа һәләк булған һәм ҡайтып донъя ҡуйған ауылдаштарыбыҙҙың исемдәре ауыл уртаһындағы иҫтәлекле таҡтаташҡа уйып яҙылған. Сәләх халҡы уларҙы йыл һайын ҡәҙерләп иҫкә ала, һәйкәлде тәрбиәләп тоталар.

Быйыл үҙенең матур юбилейын билдәләгән Башҡортостандың халыҡ артисы Миңзилә Ҡотошованың ижади биографияһындағы бер факт һоҡландырыу ҡатыш ғәжәпләндерә мине. Сибай башҡорт дәүләт драма театрында эшләгәндә Урал Ғәлиевтың "Ғәйебем булһа, кисерегеҙ!" драмаһында олатаһының һеңлеһе Ғәззә яҙмышын сәхнәгә алып сығыу бәхете тейә уға.

* * *

"Геродот" позывнойлы Ибраһим һуғышҡа оҙаҡ йыйынды. Тота килеп сығып китерлек йәштә түгел шул. Тамамлайһы эштәре байтаҡ, ослайһы мәшәҡәттәре лә күп, Хәйер, үлгәндә лә өс көнлөк эш ҡала, тип халыҡ юҡҡа әйтмәгән. Сәфәренең бер яҡлы ғына булыуы ла бик мөмкин. Шуны күҙ уңында тотоп, бөтөн документтарҙы тәртипкә килтерҙе, васыятын яҙҙы, күрергә теләгән кешеләрен күреп, әйтергә теләгән һүҙҙәрен әйтеп, бурыстарын түләп ҡуйҙы. Бер-бер хәл булһа, ҡатынына, балаларына ауырға төшмәһен өсөн, бер нәмәне лә онотмаҫҡа тырышты.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - Социалистик Хеҙмәт Геройы, Башҡортостандың халыҡ шағиры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Ленин премияһы, СССР ҙың Дәүләт премияһы, РСФСР-ҙың К. С. Станиславский исемендәге дәүләт премияһы, Башҡорт АССР-ының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы, М. А. Шолохов исемендәге премия лауреаты Мостафа Сафа улы Кәримовтың ҡыҙы, Мостай Кәрим исемендәге Фонд директоры Әлфиә Мостай ҡыҙы КӘРИМОВА.

XVIII быуатта тарханлыҡ исемен биреү һәм уларҙы теркәү билдәле бер юлға һалынған. 1734 йылда Хөкүмәт Сенаты указы менән тархандарҙы иҫәпкә алыуҙың һәм теркәүҙең Өфө канцелярияһында яңы тарханлыҡ кенәгәһе булдырылған. Бында иһә кемдең ҡасан, ни өсөн тарханлыҡ исеме алыуы, уның башҡарған хеҙмәттәре тураһында мәғлүмәттәр яҙылған.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)
А.А. Катенин
(1858 - 1860 йылдарҙа Ырымбур генерал-губернаторы булған)

Перовскийҙан һуң Ырымбур губернаторы итеп генерал-адъютант Александр Андреевич Катенин тәғәйенләнде. Ул төбәк менән танышыу өсөн бында 1857 йылдың ғинуар айында уҡ булып киткәйне. Ырымбурға килеү менән, далаға сығып, яңы биләмәләрҙе ҡарап, танышып йөрөнө.

ТЕМАНЫҢ ДАУАМЫ

Рәйсә КҮЗБӘКОВА, Рәсәй Федерацияһының Почетлы мәғариф хеҙмәткәре:Башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларының II Бөтә Рәсәй съезы сиктәрендә Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетында ойошторолған майҙансыҡҡа йәш педагогтар - 35 йәшкә тиклемге башҡорт теле уҡытыусылары саҡырылғайны.

Бына көтөп алынған май байрамдары шаулап-гөрләп үтеп тә китте. Ә бит Бөйөк Еңеүҙең оло юбилейын беҙ, рәсәйҙәр генә тулҡынланып көтмәнек, бөтөн донъя иғтибары ҡеүәтле фокус булып, илебеҙ баш ҡалаһы Мәскәүгә йүнәлтелде был көндәрҙә. Шуның өсөн дә Рәсәй халҡының тантанаһын уртаҡлашырға тип, һәр төрлө ҡаршылыҡтар һәм янауҙарға ҡарамаҫтан, Бөйөк Еңеү байрамында алты илдең юғары кимәл етәксеһе, 27 дәүләт башлығы, тиҫтәнән ашыу халыҡ-ара ойошма вәкилдәре килде. "9 май - беҙҙең күп милләтле халҡыбыҙ өсөн изге көн. Нацизмды ҡыйратыуҙа Советтар Союзы хәл иткес көс булды, - тине ил башлығы 8 майҙа сит ил ҡунаҡтары өсөн Президент Владимир Путин исеменән ойошторолған тантаналы төшкө аш мәлендә сығыш яһап. - Был тарихи хәҡиҡәтте бер кем дә өндәшмәй ҡала, алдаша йә беҙҙән тартып ала алмай".

"Московский комсомолец" гәзитенең Санкт-Петербург өсөн сығарылышы яңыраҡ Выборг ҡалаһы мәктәптәренең береһендә булған хәл тураһында яҙып сыҡты. Бишенсе класс ҡыҙҙары туалетта күмәкләшеп үҙҙәренең класташ ҡыҙын туҡмағандар, төрлөсә мыҫҡыл иткәндәр һәм был хәлде видеоға төшөрөп тә алғандар.

Ошо көндәрҙә Өфөлә тағы бер оло йыйын - Башҡорт теле уҡытыусыларының II Бөтә Рәсәй съезы үтте. Унда әйтелгән төп фекерҙәр һәм һөйләшеүҙәрҙең һөҙөмтәләре тураһында бер кәлимә һүҙ.

Халыҡ ижады тарих һөйләй, күптән булған, йә күп ваҡыт та уҙмаған ваҡиғаларҙы сағылдыра. Шуның өсөн халыҡ ижадына бик тә иғтибарлы һәм ихтирамлы булыу, уларҙы йыйып, йәш быуынға еткерергә, аңлатырға кәрәк. Бына мин дә Бөйөк Еңеүҙең 80 йыллығын байрам иткән көндәрҙә Белорет районы Татлы ауылында тыуып үҫкән, Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы ауырлыҡтарҙы үҙ иңендә татыған, оло хөрмәткә лайыҡ инәйҙәрҙең йырҙарын, сеңләүҙәрен гәзит уҡыусыларға тәҡдим итмәксе булдым.

Бөйөк Еңеүгә - 80 йыл. Тыуған илебеҙҙең азатлығы өсөн көсөн дә, ғүмерен дә ҡыҙғанмай фашист илбаҫарҙарын тар-мар иткән, үҙебеҙҙең Ватанды ғына түгел, Европа илдәрен дә фашизмдан ҡотҡарған батырҙар рәте бик һирәк хәҙер, ләкин уларҙың ҡаһарманлығы халыҡ хәтеренән бер ҡасан да юйылмаҫ.

"Батыр булып үлгәндәргә һәйкәлдәр торһон... Тик тереләр - тере булһын. Тик тереләр һәйкәлдәргә ҡарап торһон... Ҡарап торһон һәм һәр ваҡыт, һәр көн, һәр сәғәт, һәр минут, тын алған һайын һәйкәлдәргә лайыҡ булып үлергә лә әҙер торһон!..."
(Фәрит Иҫәнғолов "Һәйкәлдәр - тереләр өсөн" романынан)

Әбйәлил районы Күсем ауылындағы обелиск - халыҡ инициативаһы менән 1967 йылда районда иң тәүгеләрҙән булып төҙөлгән хәтер һәйкәле. Ул Бөйөк Ватан һуғышына киткән 76 яугир араһынан, ҡаһармандарса һәләк булып, тыуған ауылына әйләнеп ҡайта алмаған 41 ауылдашыбыҙҙың яҡты иҫтәлегенә арнап ҡуйылған.

Тыуған ауылым Бөрйән-Йылға урамы буйлап үтәм... Мәктәп алдындағы обелискыға төбәлеп, таныш исемдәргә ҡарап, оҙаҡ ҡына уйланып тын торам...

Бөйөк Еңеүҙең 80 йыллығы яҡынайған һайын илебеҙҙең немец илбаҫарҙарын еңеү өсөн ниндәй ауырлыҡтар, күпме көс, күпме кеше ғүмере, күпме ауырлыҡтар аша үтеүе асығыраҡ сағылыш таба. Беҙҙең ғаиләлә лә бар ундай тарих.

Ауылыбыҙ уртаһындағы Бөйөк Ватан һуғышы ҡаһармандары иҫтәлегенә ҡуйылған обелиск янына килеп баҫһаң, үҙең дә һиҙмәҫтән, күҙҙәр таныш исем-шәрифтәр эҙләй башлай. Ундайҙары, һуғыштан иҫән-һау ҡайтып, беҙ күреп-белеп эргәлә донъя көткәндәре, бик аҙ, әлбиттә. Әммә улар хаҡында ла хәҙер генә, хәрби комиссариаттар мәғлүмәт бирә башлағас, архивтар асылғас ҡына белдек, сөнки үҙҙәре ауыҙ тултырып маҡтана, күкрәк ҡаға торған кешеләр түгел ине. Пинжәктәренә мәңгегә беркетелгән орден-миҙалдары ла 9 майҙа клуб эргәһендә үткән тантаналы сарала ғына күренеп ҡалды. Мәктәпкә осрашыуҙарға килһәләр ҙә, һуғыш тураһында артыҡ һөйләмәй, сал сәсле, һыр баҫҡан ябыҡ йөҙлө бабайҙар, кәүҙәләрен тура тотоп, ошо һуғыштың тере шаһиттары булып, ҡара таҡта эргәһендә баҫып торҙо.

* * *

-Ағайҙар, хәлегеҙ нисек? - Был Инсаф - "Мамай". "Геродот" - Ибраһим өнһөҙ генә баш бармағын күрһәткән була. "Бирешмәйбеҙ!" Йәрәхәте яңаҡта булғас, һөйләшеүе ҡыйын. Бәхеткә күрә, үтә тәрән түгел, ахыры, тиҙ төҙәлер. Шулай тип уйлай Азамат, әйтерһең дә, алда ғүмер бар һымаҡ итеп. Кеше күңеле үлемде бер нисек тә ҡабул итә алмай шул. Уйы менән тормошҡа йәбешеп ята, бәлки, уй тупраҡҡа ҡайтҡан тән менән тороп ҡалалыр... Ул арала Инсаф килеп, фляжкаһынан һыу уртлатты. Булыр-булыр ҙа кеше шул тиклем ипле, игелекле булмаҫ. Һуғышта кешенең кемлеге бик тиҙ беленә.

Һикһәндең туғыҙын ҡыуып барған Усман бабай, мөйөштәге карауатында ятҡан урынынан тормай ғына, хәләл ефетенә өндәште: "Әбей, теге беҙҙең атай мәрхүмдәрҙең аҡланғаны хаҡында яҙылған гәзитте алып бирсе". Гәзиттең һарғайып бөткән әллә ҡасанғы был һанын күҙ ҡараһындай һаҡлап тота, ифрат та ҡәҙерлегә әйләнгән яҙманы әленән-әле алып уҡый ул. Әллә нисә тиҫтә йылдар үткәс кенә аҡланған золом ҡорбандарының алфавит буйынса төҙөлгән исемлегенән атаһының исем-шәрифен тағы бер мәртәбә ҡарап алыуын әллә ни күрә. Йөҙәрләгән фамилиялар араһынан оҙаҡ та эҙләмәй ул атаһын, сөнки Абдулов тигән фамилия унда иң тәүгеләрҙән тора. Нахаҡҡа хөкөм ителгән кешеләрҙең ғүмерен хайуандыҡы ҡәҙәре лә күрмәгән утыҙынсы йылдарҙағы төрмә "һөнәрселәре" уларҙы ла ана шулай алфавит тәртибендә яҙылған исемдәре буйынса сиратлап саҡыртып атҡандарҙыр, бәлки... Үҙен бына-бына ҡулға алырҙарын һиҙеп йөрөгән, балаларына "кулак Абдулов"тың фамилияһын ғүмер буйы йөрөтөүе ифрат та ауыр булырын күҙаллаған атаһы уларҙың барыһын да "Арыҫланов"ҡа төҙәттереүе генә лә шул замандың асылын ниндәйҙер кимәлдә һөйләй һымаҡ...

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Граф В.А. Перовский
(1851 - 1857 йылдарҙа икенсе тапҡыр губернатор булған)

Ырымбур граф Перовскийға һыу үткәргес төҙөй башлау өсөн рәхмәтле булырға тейеш. Был эштәр 30-сы йылдарҙа, уның төбәк менән тәүге идаралағы ваҡытында башлана. Инглиз механигы саҡырып килтерелә, уның ярҙамсылары итеп С.-Петербургта уҡып ҡайтҡан ике йәш кенә форштадт казагы тәғәйенләнә. Һыу үткәргес алыҫ булмаған арауыҡҡа тиклем төҙөлә.

Белорет районы Йөйәк ауылында Бөйөк Ватан һуғышында баш һалған һәм яу ҡырынан иҫән ҡайтҡан яугирҙарҙың исемдәрен мәңгеләштергән ике обелиск бар. Мәктәп алдына ҡуйылғаны үткән быуаттың һикһәненсе йылдары башында төҙөлдө. Миңә, ниңәлер, нәҡ шуныһы ҡәҙерлерәк. Мәктәпкә уҡытырға килгән йылда ойошторған тәүге эшем булғанғалыр, бәлки.