"Киске Өфө" гәзитен байтаҡ йылдар алдырам. Ике тиҫтәгә яҡын тарихы булған гәзит минең дуҫыма әүерелде, уның һәр һанын ғаилә менән көтөп алабыҙ.

Атай... Әтей... Әтекәйем! Бына 24 йыл инде һине Бөйөк Еңеү байрамы менән ҡотлай алғаным юҡ.
9 май иртәләре бала саҡтан һәр саҡ ҡояшлы булып хәтергә уйылған. Мәктәп янындағы обелиск эргәһендә орден-миҙалдар таҡҡан сал сәсле ветерандар, улар араһында һис төҫ ташламаған, йәш сырайлы, ыҡсым, төҙ кәүҙәле атайым...
Һуғыш тураһында һөйләргә яратманы ул. Бары тик өҙә-йолҡа ишеткәндәрем буйынса ла бала саҡтан уның ҡот осҡос фажиғә булыуын күҙаллай инем.

Май айында бик күп шифалы үләндәрҙе йыйып алып ҡалырға мөмкин. Был осорҙа һары умырзая, май ландышы, тиле шалҡан (сурепка), бәпембә, юл япрағы, ала миләүшә, сөйәл үләне, кәкүк баш (медуница лекарственная), бесәй тәпәйе, ҡырҡбыуын үләндәрен; һаҙанаҡтың (багульник болотный) япраҡһыҙ ботаҡтарын; һалбыр ҡайын, ҡыҙыл көртмәле, тайтояҡ, кесерткән, үгәй инә үләне, кәкүк емеше (первоцвет весенний), ҡара ҡарағат, талҡанемеш япраҡтарын; ҡайын, аҡ шыршы, күк тирәк, уҫаҡ бөрөһөн; сирень, муйыл, алмағас, сейә, ҡыҙыл энәлек сәскәһен; айыу ҡурайы, дегәнәк, шифалы бәпембә, цикорий, керән, ҡырҡҡолас тамырын; балан, этмуйыл, имән ҡайырыһы, аҡтамыр тамырһабағын йыялар. Быларҙың барыһын да төрлө сирҙәрҙән дауаланыу өсөн ҡулланырға була, халыҡта дарыу үләндәре булараҡ киң таралған ҡайһы берҙәре буйынса төрлө сығанаҡтарҙан алынған кәңәштәрҙе еткерәбеҙ.

-Их, шул саҡта быҙауҙарҙы бер нәмәһеҙ ҡалған күп балалы ғаиләләргә бирергә кәрәк булған... - Мөхәмәҙи, Әхмәт ағайҙар, Фәрзәнә апай әле шулай тип үкенес белдерә.
- Эй барабыҙ, эй китәбеҙ, һис барып етә алмайбыҙ. Эй Аллам, күпме ер-һыу гиҙҙек...

Бөйөк Ватан һуғышы тамамланыуға, совет халҡының фашистик Германия илбаҫарҙарын тар-мар итеп, Еңеү яулауына 76 йыл тула быйыл. Ошо иҫ китмәле, ҡан ҡойошло һуғыш хаҡында том-том китаптар нәшер ителгән, әҙәби әҫәрҙәр яҙылған, кинофильмдар төшөрөлгән. Йылдар үткән һайын кеше хәтере тоноҡлана бара - әммә ошо данлы үә шанлы йылдар халыҡ хәтеренән мәңге юйылмаясаҡ. Шулай ҙа башҡорт халҡының, Башҡортостан халыҡтарының ошо оло Ватан яуында ҡатнашыуы хаҡында үҙ ваҡытында гәзит-журналдарҙа, китаптарҙа баҫылған мәғлүмәттәрҙе ҡайтанан хәҙерге быуындарға еткереү үтә лә сауаплы булыр, тибеҙ. Халҡыбыҙҙа был хәтер яңыртыу, тип атала. 1943 йылда Өфө ҡалаһының "Башгосиздат" китап нәшриәтендә "Башҡорт атлылары" тип аталған бигүк ҙур күләмле булмаған китап нәшер ителә. Тиражы ла күп түгел - 3 мең дана. Әлбиттә, ул 112-се Башҡорт атлы дивизияһы яугирҙарының ҡаһарманлығына арналған. Ә 1942 йылдың октябрендә Башҡортостан делегацияһының, бер эшелон бүләктәр тейәп, фронтҡа, башҡорт атлылары менән осрашыуға килеүе хаҡында күптәребеҙ хәбәрҙар түгел. Делегация ағзаһы, Башҡортостандың халыҡ шағиры Сәйфи Ҡудаштың юл яҙмалары ла ошо китапта баҫылып сыҡҡан. Уҡыусыларыбыҙ иғтибарына ошо күләмле очеркты тәҡдим итәбеҙ. Яҙма Арыҫлан Таймасов эшкәртеүендә бирелә.

Бөйөк байрамды ҡаршылап, ошо уңайҙан билдәле шағирә һәм журналист, Ш. Хоҙайбирҙин премияһы лауреаты Зөһрә Ҡотлогилдинаның "Һуғыш балалары - тарих яралары", "Һуғыш яралаған бала саҡ", "Һуғыш балалары һөйләй" китаптар серияһы нисек барлыҡҡа килеү тарихы менән танышайыҡ.

Ошо көндәрҙә Туймазы ҡалаһында Ыҡ буйы башҡорттары ырыуҙары йыйыны үтте. Ыҡ башҡорттары башҡорт халҡының төньяҡ-көнбайыш төркөмөнә ҡарай. Туймазы районында Әйле, Йылан, Ҡаңлы, Ҡатай, Ҡобау, Ҡырғыҙ, Тамъян ырыуы вәкилдәре йәшәй. Тарихсы Салауат Хәмиҙуллин белдереүенсә, "Ыҡ буйы башҡорт ырыуҙары ниндәйҙер уйлап сығарылған термин түгел. Был - тарихи факт. Үҙ ваҡытында, XV-XVI быуаттарҙа, улар Башҡортостандың көнсығыш райондарынан ошо ерҙәргә күсеп ултыра. Шуға күрә урындағы топонимияла көнсығыш башҡорт ырыуҙарының атамалары осрай".

йәки Ни өсөн мин тарихи әҫәрҙәргә һаҡсыл ҡараштамын?

Быйылғы йылды "Башҡорт тарихы йылы" тип иғлан иттеләр. Һөнәре буйынса тарихтан бөтөнләйгә алыҫ торған кешегә лә үткән хәлдәрҙе белергә ынтылыусанлыҡ хастыр ул. Тарихсы булмаһам да, ошо хаҡта бер аҙ фәлсәфәләп алырға булдым әле (табип булараҡ, үҙем фәҡәт "ауырыу тарихы"н яҙыу менән генә булышҡаным бар).

Тәбиғәттән файҙаланыу өлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәт (Росприроднадзор) етәксеһе Светлана Радионованың Башҡортостанға эш сәфәре Салауат ҡалаһынан, ундағы атмосфера һауаһының бысраныуына контролдең автоматлаштырылған станцияһын ҡарауҙан башланды.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайының Башҡорт аты көнөн булдырыу тураһындағы тәҡдимен мин ҡуш ҡуллап хуплайым.

Башҡортостан һалдаттарының яртыһы кире ҡайтмаған

- Бөйөк Ватан һуғышының тәүге көндәренән республика хәрби комиссариаттарына меңдәрсә кеше ғариза яҙа. Хәрби хеҙмәткә яраҡһыҙ һәм оло йәштәге ир-ат хеҙмәт армияһына алына.
- 1941 йылдың 1 октябренән республика территорияһында 16-50 йәшлек ир-егеттәргә хәрби күнекмәләр үткәрелә башлай. Республикала танкыларҙы, автоматсыларҙы, пулеметсыларҙы, минометсыларҙы, кавалеристарҙы, снайперҙарҙы, элемтәселәрҙе юҡ итеүгә әҙерләүсе подразделениелар әҙерләнә.
- Һуғыш йылдарында Башҡортостандан хеҙмәт армияһына 106 меңдән ашыу кеше мобилизациялана. Улар Урта Урал ГРЭС-ында, Силәбелә Киров заводында, Свердловск, Пермь һәм Силәбе өлкәләре шахталарында, Үрге Иҫәт һәи Яңы Тагил металлургия заводтарында, торф сығарыуҙа эшләй.
- Һуғыш йылдарында Башҡортостандан фронтҡа 710 мең кеше китә, уларҙың 300 мең самаһы һәләк була, 50 меңе инвалид булып ҡала.

Өфөләге башҡорт балалары туған телдә уҡырға ғына түгел, туған телдә йырларға, бейергә, ҡурай, ҡумыҙ, ҡыл-ҡубыҙҙа, башҡорт думбыраһында уйнарға ла теләй. Бының бәхәсһеҙ хәҡиҡәт икәненә беҙ әлеге сарала - Ленин районы башҡорттары ҡоролтайы ойошторған Милли музыка ҡоралдарында уйнаусы балаларҙың I Өфө ҡала конкурсы мәлендә тағы бер тапҡыр инандыҡ.

Аҡтамыр (пырей ползучий) - күп йыллыҡ үҫемлек, май-июнь айҙарында төҫһөҙ сәскә ата, июль - сентябрҙә орлоғо өлгөрә.

Хәтәр дәүерҙә йәшәйбеҙ. Интернет аша әллә күпме яңылыҡ ишетәбеҙ, ваҡиғалар шаһиты булабыҙ. Мине һуңғы ваҡытта аптыратҡаны шул: кешеләр берәҙәк эттәрҙе, бесәйҙәрҙе яҡлап бер була. Хатта был юҫыҡта закондар ҙа ҡабул ителә. Ә кешене кем йәлләр? Эт, бесәйҙән ауырыу йоҡторған кешеләрҙе кем ҡурсалар?

Сибай ҡалаһының тыуған яҡты өйрәнеү музейы ул көндө башҡорт халҡының милли ризыҡтарына бағышланған тәрбиәүи сара үткәрҙе. Музейҙың ғилми эштәр бүлеге мөдире, тарих фәндәре кандидаты Миңнур Шаһиева телмәр тотоп, былай тине: "Беҙҙең ҡаланың "Аманат" ағинәйҙәр ойошмаһы ағзалары ысын мәғәнәһендә мәҙәниәтебеҙҙе күтәрмәләүселәр ролен үтәй бөгөн. Февраль айында беҙ улар менән берлектә "Тәмле" башҡорт милли аштары күргәҙмә-бәйгеһен үткәрҙек. Сара бик уңышлы үтте. Ҡатнашыусылар күп булды. Был эште дауам итеү, йәштәргә, уҡыусыларға ла өйрәтеү маҡсатында бына бөгөн ошо уҡ темаға тәрбиәүи дәрес ойошторорға булдыҡ..."

1944 йыл. Апрель. "Бәләкәй түбә", "Яйыҡ", "Ҡалҡан" колхоздары рәйестәре Ишмәкәй ауылынан Мөхәмәҙи Буранбаевты, Илтабандан Әхмәт Закировты, Ҡалҡандан Фәрзәнә Йоносованы саҡыртып ала. Мөхәмәҙи туғыҙ йәшендә инәйһеҙ ҡалған, тормоштоң әсеһен татырға өлгөргән етем. Бығаса мал ҡарап, ер тырматып, ашлыҡ һуғып, башҡа хужалыҡ эштәрен бөтөрөшкән ун алты йәшлек үҫмерҙәргә талап бер үк:

Ауылдағы Әхмәт ҡарттың күркәм генә һунар эте иҫенә төштө. Аҡтырнаҡ ине шикелле исеме. Трассанан баяғы ете саҡрым араны йәйәүләп ҡайтып килгәнендә, буранда аҙашып, хәлһеҙ булып йығылған ҡартты шул Аҡтырнаҡ, һөйрәп, оло юлға сығарған да бер ылауҙы саҡырып килтергән. Шул йәнлек нисек аҡылһыҙ булһын инде. Айыуға ла, бүрегә лә шул эте менән йөрөнө. Уны ныҡ яратты Әхмәт бабай. Үҙе нимә ашай, шуның менән генә һыйлай торғайны. Этте өйгә индерергә ярамай, бәлә килер, тиһәләр ҙә, һыуыҡ көндәрҙә өйөнә индереп йоҡлата ине. Бер һунарҙа шул эте яңғыҙаҡ бүре менән айҡашып китә. Әхмәт уны-быны уйлап тормай, бүрегә атып та ебәрә. Тик... йәҙрәһе үҙ этенә эләгә. Ихатаһына алып ҡайтҡас, ергә ятып иланы һунарсы. Зөбәйер үҙе күрҙе. Ҡарт: "Ғәфү ит, ғәфү ит, яңылышлыҡ булды", - тип этен ҡосаҡлап башынан тотоп һелкеткәндә үле Аҡтырнаҡтың арҡыры ҡыҫылып ҡалған теле саңға буялып бөткәйне. Шуны иҫләй ул. Баҡса артында ҡәҙерләп күмделәр.

Өфөлә тыуып үҫеп, бар ғүмерен тыуған ҡалаһына бағышлаған кешеләр араһында милләттәшебеҙ, Өфө статистика, информатика һәм иҫәп-хисап техникаһы колледжы директоры, педагогия фәндәре кандидаты, Башҡортостандың Урта һөнәри белем биреү учреждениелары директорҙары советы рәйесе Сәйфетдин Зәйнетдин улы ҠУНЫСБАЕВ та бар. Уҡыусыларыбыҙ иғтибарына уның менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Йәлдәк олоҫо башҡорттарының Рус дәүләтенә мөнәсәбәте, XVI быуат урталарында Волга-Урал һәм Себер территорияһында барған ҡатмарлы сәйәси ситуация менән бермә-бер бәйле рәүештә үҙгәреп тора. Үҙ заманында Ҡаҙан хандары, Нуғай ханлығы менән союздаш булып, уларҙың ҡеүәтле атлы ғәскәрен үҙ мәнфәғәттәрендә йәлеп итеү мөмкинлегенә эйә була. Көньяҡ һәм көнбайыш башҡорт ырыуҙары ла нуғайҙар менән килешеп йәшәү шарттарында көн итә. Әммә XVII быуат баштарында Волга - Урал арауығында яңы ҡеүәтле көс - төркиҙәр ҡалмыҡ тип атап йөрөткән 300 меңлек монгол-ойрат урҙаһы пәйҙә була. Улар Оло Нуғай Урҙаһын буйһондороп, Яйыҡ, Үр (Орь), Илек, Эмба йылғалары буйындағы башҡорт ерҙәрен дә баҫып ала. Нуғай дәүләте ҡурсауынан мәхрүм ҡалған башҡорт ырыуҙарына ҡалмыҡ иҙеүенә тарыу төп хәүефкә әйләнә. Башҡорт юлбашсыларына, рус хакимдары менән килешеп, ҡалмыҡтарға ҡаршы тороуҙан башҡа сара ҡалмай. Шулай итеп, бер нисә тиҫтә йылға һуҙылған башҡорт-ҡалмыҡ яуҙары башлана.

Таныптар таныта...

Республикала башҡорт ырыуҙары йыйындары уҙғарыу дауам итә. Был юлы эстафетаны танып башҡорттары ҡабул итеп алды. Танып ҡәбиләһе ҡаҙансы, ҡайпан, ҡыр (Ҡара), һыу (Өфө) ырыуҙарын үҙ эсенә ала. Башҡортостандың үҙ ирке менән Рус дәүләтенә ҡушылыуынан һуң, ҡәбилә биләмәһенә ҡараған аҫаба ерҙәр Себер даруғаһының Танып улысын тәшкил итә, башҡорттарҙың балыҡсы, гәрә, ғәйнә, йылан, унлар, уран ырыуҙары менән күрше йәшәй.