Тулҡын-тулҡын булып ҡабатланып торған тажзәхмәт кешеләрҙе өйҙәренә бикләнергә мәжбүр итеп кенә тора. Мәҙәниәт йорттары ябылып, төрлө саралар үткәреүҙән дә туҡталып торорға мәжбүрбеҙ. Әммә күңел тигәнең аралашыуға тартыла бит барыбер. Шуға күрәлер инде уңайын табырға тура килә. Был мәлдә уңайы - онлайн формат. Беҙҙең "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ла бик йәтешләп кенә өйрәнеп алды быға. Инде дүртенсе сарабыҙ гөрләп бара ватсапта, интернетта. Әлеге мәҡәләмдә шуларҙың берәүһе тураһында һөйләп китмәксемен.

Рәсәйҙә генә түгел, башҡа бик күп сит илдәрҙә лә, Урал-алтай телсе ғалимдары араһында ла ифрат ҙур абруй ҡаҙанған бөйөк башҡорт ғалимына арнап, һәр биш йыл һайын хәтер кисәләре, ғилми-ғәмәли конференциялар, симпозиумдар, осрашыуҙар үтеп тора, уның фәнни асыштары, әҙәби ижады, тормош юлы хаҡында ифрат юғары фекерҙәр әйтелә. Шундай һәр сарала Башҡорт дәүләт университетына Жәлил Ғиниәт улы Кейекбаевтың мәшһүр исемен бирергә, тигән мөрәжәғәттәр ҙә ҡабул ителә килә, республика Хөкүмәтенә ебәрелә тора...

* * *

Кеше рәхәткә тиҙ өйрәнә, тиҙәр бит, бындағы тормошона зарланмай Рәүиз. Тәү күргән нәмә башта мөғжизә һымаҡ күренһә лә, тора-бара күнегелгән күренешкә, тәбиғи әйбергә әйләнә башлай бит ул. Шулай ҙа ирҙең эсен ҡырып торған нәмә бар: "Банктарға үтесем муйындан. Хәләлемдең алҡымынан аласаҡтар, үлгәнсе минең бурысты түләйәсәк". Алтын япраҡтарға оҙаҡ итеп ҡарап торған саҡтары ла бар. Эйе, бер нисәһен һатһаң, бурыс ҡайтарыу ғына түгел, киләсәк быуынын хәстәрләрлек запас тупларға була. Ләкин былар фани донъя емеше түгел. Ер өҫтөндәгеһен ул үҙе табырға тейеш. Шул саҡ бер япраҡ усына килеп ятты: "Беҙ ярҙам итә алабыҙ". Рәүиз моңһоу йылмайып, баш сайҡаны. "Ниндәй теләгең бар? Бурыстарымды ҡайтарырлыҡ аҡсамы?" - тип яҙылды япраҡ битендә. Шул саҡ япраҡтар уның баш осонда әйләнергә тотондо: "Һайла! Һайла!"

14 декабрҙә республикала Башҡорт теле көнө билдәләнә. Ошо уңайҙан баш ҡалала урынлашҡан алдынғы белем усаҡтарыбыҙҙың уҡыусылары менән туған тел, уның яҙмышы һәм әһәмиәте тураһында әңгәмәләштек. Һөйләшеүҙә Р. Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатынан Илүзә Янбаева, Гөлсинә Йомағужина, Ирхан Хисаметдинов һәм Өфөнөң Ф. Мостафина исемендәге 20-се Башҡорт ҡала гимназияһынан Дилә Йәһүҙина менән Арыҫлан Әбдрәхимов ҡатнашты.

Иң боронғоларҙан һаналған бөрйәндәр составында ла аптал аймағы булыуы билдәле. Боронғо булғар төркиҙәре составында ла "абдал" исемле нәҫел тармағы булған, ошо хаҡта Урта быуаттарға ҡараған Сирия сығанаҡтарында мәғлүмәт булыуын тикшеренеүсе А.Н. Баскаков иғтибарға алған. Ҡаҙаҡтарҙың Кесе Жузында йәшәгән таҙларҙың да абдал, чарги, жастабан исемле ырыу тармаҡтары була. Мангышлак ярымутрауында төркмән абдалдары йәшәй, улар ҡаҙаҡ абдалдары менән бәйләнештә була. Башҡорттарҙың таҙлар һәм бөрйән ырыуҙарына ҡараған абдалдар ҙа уларға ҡәрҙәш булып сыға. V быуатта ҡеүәтле дәүләттәре булған эфталиттар уларҙың ата-бабалары булған. Фарсы телле ҙур алан ҡәбиләләре составында ла таҙлар ырыуы була. Эфталиттар дәүләте төркөттәр тарафынан яулап алынғас, урындағы фарсы телле ҡәбиләләр төркиләшә башлай.

Студент йылдарында, үҙем табип һөнәренә уҡып йөрөүемә ҡарамаҫтан, республикабыҙҙың башҡа райондарынан килгән һабаҡташтарым, таныштарымдың теленә, айырыуса, уларҙың башҡортса һөйләшеүенә ныҡ иғтибар итә торғайным. Дөрөҫөн генә әйтергә кәрәк, минең баймаҡтарса "Иң таҙа башҡорт теле - беҙҙә" тигән инаныуҙараҡ булған осором ине. Һәр хәлдә, төрлө яҡтан йыйылған башҡорттарҙың төрлөсә һөйләшеүен ишетеү миңә ифрат та ҡыҙыҡлы булды.

Республикала 14 декабрҙә Башҡорт теле көнө һәм бөйөк мәғрифәтсе Мифтахетдин Аҡмулланың тыуыуына 190 йыл тулыу айҡанлы уҙғарыласаҡ бихисап ҡыҙыҡлы һәм йөкмәткеле саралар "Ете аҙым" концепцияһына берләштерелеп, бөйөк Аҡмулланың "Нәсихәттәр"ендә билдәләнгән ете рухи ҡиммәткә нигеҙләнә.

Олатай-өләсәйҙәр менән ейән-ейәнсәрҙәр мөнәсәбәтен үҙемдең тормош тәжрибәмде бәйән итеүҙән башлағым килә. Ни өсөн тигәндә, күберәген оләсәй ҡулында тәрбиәләнеп үҫкәнгәме, минең өсөн өләсәйҙәр, нисектер, яҡыныраҡ кеүек.

Ошо көндәрҙә элек-электән мәғрифәт һәм мәҙәниәт үҙәге булып һаналған Стәрлебаш ауылы йыйҙы төбәк-ара мөнәжәт башҡарыусылар конкурсында ҡатнашыусыларҙы. Пандемия сәбәпле, быйыл ул онлайн-форматта үтте. Район мәҙәниәт йортонда сараны ойоштороусылар һәм баһалама ағзалары ғына йыйылды, әммә заманса техника ярҙамында был сараны бөтә райондар ҙа ҡарай алды.

Ошо көндәрҙә Бөтә донъя СПИД-ҡа ҡаршы көрәш көнө билдәләнде. Был шулай уҡ ҡурҡыныс сирҙәрҙең береһе тураһында хәҙер барыһын да беләбеҙ кеүек. Уның күсеү юлдары, организмға хәүефе, кире эҙемтәләре хаҡында ла хәбәрҙарбыҙ. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, донъяла минут һайын тиерлек 15-тән 24 йәшкә тиклемге биш кеше уны йоҡтороуы билдәләнгән. Кешелеккә хәүеф янаған сиргә нисек ҡаршы торорға? Унан нисек һаҡланырға? ВИЧ-инфекцияһы хаҡында мәғлүмәтле булыу ғына уны йоҡтороу ҡурҡынысынан аралаймы? Врач Маргарита УТИЦКАЯ менән ошо һорауҙарға яуап эҙләнек.

Күптәребеҙ инде заман афәтенә әүерелгән тажзәхмәт сирен һаман да ҡайҙалыр ситтә йөрөй, миңә ҡағылмай тип ҡабул итә.

Крайҙы өйрәнеүсе булараҡ, мин күптәнән үҙебеҙҙең Түбәләҫ ырыуы йыйынын үткәреү тураһында хыяллана инем, сөнки ата-бабаларыбыҙҙың үткән тормошо, уларҙың башҡарған хеҙмәте, мәҙәниәте, көнкүреше, йолалары - барыһы ла мине ныҡ ҡыҙыҡһындыра ине. Ниһайәт, ошо көндәрҙә хыялыма өлгәштем, тарихи ваҡиға тип атарлыҡ сарала ҡатнаштым - Салауат районының Табын иленә ҡараған Ҡыуаҡан тармағы түбәләҫ ырыуы төбәгенең төп ауылы Мөрсәлим ҡасабаһында ырыу ташын асыу тантанаһы уҙҙы.

Тажзәхмәт исеме алған был ауырыу тамам йонсотто, буғай. Ә шулай ҙа ошо ауыр хәлдә лә күңел төшөнкөлөгөнә бирелмәгән кешеләр бар арабыҙҙа. Хатта ошо сетерекле хәлдән ниндәйҙер күңелле юмор килтереп сығарыусылар бар. Һүҙ - уларға.

Юҡ, сат йәбеште бит был әҙәм. Эйәртмәйенсә сара ҡалманы. Һуҡмаҡ буйлап ары киттеләр. Бер аҙҙан Ерәнгә йән инде:
- Алтын, тотош алтын! - тип ҡысҡырып ебәрҙе. - Алтын япраҡлы ағастар! Ҡайҙа баҡма, хазина!
- Алтын төҫөндә, тигән. Алтын япраҡ була, тиме ни, - тип шелтәләне Рәүиз.
- Мин алтынды таныйым!

"Йөрәгендә халҡы булмағандың
Кеше булырға ла хаҡы юҡ!" - халыҡ шағирының рефрен булып яңғыраған шиғыр юлдары "Атайҙар мәктәбе" исемле яңы рубрикаға материал әҙерләгәндә ҡолаҡ төбөндә сыңлап тик торҙо. Был сыңлау халыҡ артистары менән осрашҡанға ғына түгел, күрәһең. Тимәк, халыҡ күңеленә үтеп инергә тейеш яңы ауаз. Һүҙ бит атайҙар, олатайҙар тураһында ғына түгел, ғөмүмән, йәшәйеш тураһында, беҙҙең турала. Үҙебеҙҙе борсоған меңәрләгән һорауҙың береһенә булһа ла яуап тапһаҡ, атайҙар һүҙе бушҡа булмаҫ. Һүҙ ғаиләләрендә өсәр ул тәрбиәләүселәргә: Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Хөрмәтулла Ғаззали улы ҮТӘШЕВ менән Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы Илдар Ибраһим улы ҒҮМӘРОВҡа.

XX быуат урталарында башҡорттарҙың Көньяҡ Урал ерлегендә автохтон халыҡ булыуын, йәғни уларҙың ата-бабаларының бик боронғо, архаик дәүерҙәрҙән бирле ошо территорияла йәшәүен раҫлаған ғилми концепциялар бар. Ошо ерле башҡорт ҡәүемдәре араһында таҙлар ырыуы вәкилдәренең дә булыуын раҫлаусы мәғлүмәттәр табылған. Бында иң элгәре "таҙлар" этнонимының баштарында сәстәре булмаған, таҙа итеп ҡырылған, таҡыр башлы кешеләргә ҡарата ҡулланылыуын иҫәпкә алырға кәрәктер. Тап ошо урында башҡорт ир-егеттәренең боронғо осорҙарҙан бирле оҙон сәс үҫтермәйенсә, башлыса, баштарын тап-таҡыр итеп ҡырып йөрөү традицияһы хаҡында иҫләргә кәрәктер. Башҡорттар борон-борондан яугир халыҡ булып танылған, ә оҙайлы походтарҙа, меңәр саҡрым ерҙәр буйлап, ҡомло-туҙанлы юлдарҙы һыбай үткән атлы ғәскәргә тәндәрен таҙа тотоу фарыз бит инде. Ә оҙон сәсте таҙалау өсөн күп осраҡтарҙа тейешле шарттар ҙа булмағандыр. "Таҙ" һүҙенең этимологик мәғәнәһе буйынса шул уҡ "таҙа" һүҙенә барып тоташыуына ышанып булалыр.

Баймаҡ районында эре баш малға йоғошло нодуляр дерматит сире янай. Унда карантин иғлан ителде.

Был һорау өҫтөндә баш ватыуҙар дауам итә. Һөйөнөргәме, көйөнөргәме: Рәсәйҙә быйылғы йылдан алып артабанғы өс йыл эсендә фәҡирлек кимәле йылдам темптар менән кәмейәсәк, имеш һәм 2023 йылға ул 10,1 процент тәшкил итәсәк!

Көндәлек ашарға әҙерләүҙә тоҙ төп урынды алып тора. Тоҙһоҙ аҙыҡ тамаҡҡа ла үтмәй, тәмһеҙ һәм сөсө лә. Тоҙ, фәнни телдә әйтһәк, "хлорлы натрий" (хлористый натрий) - тәбиғәттең кешелеккә һәм бөтә тереклеккә бирелгән ҡиммәтле бүләге.

Һәр көн иртән тороуға беҙҙе ике яҡ яурынға ҡунаҡлаған ике хәбәр ҡаршылай: коронавирус һәм ... хаҡтар. Тажзәхмәт, ярай, стихиялы бәлә һәм уға ҡаршы, шөкөр, көрәш саралары, дарыуҙар бар, яҡшымы-юҡмы, уның менән идара итергә өйрәнделәр. Ә бына хаҡтар тамам идараны юғалтып, рулевойһыҙ ҡалған һәм ағым ыңғайына йөҙөүсе карапты хәтерләтә башланы түгелме?