Бөгөн килеп Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында тыл михнәттәрен үҙ иңендә татығандар тураһында күберәк һөйләнә, күберәк хәстәрлек күрелә башланы, ахры. Ошо көндәрҙә "Һуғыш балалары" тигән статус рәсми ҡабул ителеп, уларға ниндәйҙер ташламалар менән файҙаланырға мөмкинлек биргән танытмалар таратыла башланы. Шундай тыл ветерандарының береһе тураһында һүҙебеҙ.

Шулай бер мәл алтмыш йыл бергә йәшәгән ир һәм ҡатындан: "Нисек итеп оҙаҡ йылдар буйы бергә йәшәп, ғаиләгеҙҙе матур итеп һаҡлап киләһегеҙ?" - тип һорайҙар икән. "Беҙҙең заманда нимәлер боҙолһа, уны шунда уҡ сығарып ташламанылар, йүнәтә торғайнылар..." - тип яуап биргән ҡатын. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, хәҙер улай түгел шул. Йәштәр ата-әсәләренән ҡиммәтҡә төшөрөп туй яһата. Һуңынан, ғаиләлә саҡ ҡына берәй ыҙғыш сыҡһа, ташлашыуға ла күп һорап тормайҙар. Әлеге ҡатындың яуабынан һабаҡ алып, һынауҙарҙы лайыҡлы үтеп, ғаилә кәмәһен йүнәтеү юлын һайларға кәрәк тә бит... Әйткәндәй, яңы ғаилә ҡороусыларға бер нисә кәңәш биреп үтке килә.

Рәсүл Ғилметдин улы Байгилдин менән беҙ ауылдаштар. Улай ғына ла түгел, 1996 - 1999 йылдарҙа Баймаҡ районының "Октябрь байрағы" гәзитендә бергә эшләнек. Уның журналистикаға яңы аяҡ баҫҡан сағы ине. Ул бөгөн яҙыусы булараҡ та билдәле. Был әңгәмәне яҡташымды ижадсы булараҡ гәзит уҡыусыларға киңерәк танытыу маҡсатында ҡорҙом.

Яҡташым, йәшлек дуҫым мәрхүм Нияз МӘҺӘҘИЕВтың "Өҙөлгән сымдар" тигән был хикәйәһенә рецензияны мин Әзербайжанда әрмелә хеҙмәт иткәндә яҙғайным. Был яҙманы яңыраҡ Зөһрә апай Ҡотлогилдина Нияздың шәхси архивынан табып бирҙе. Унда әрменән яҙған хаттарым да һаҡланған. Дуҫымдың баҡыйлыҡҡа күскән яҙ айында "Өҙөлгән сымдар" хикәйәһен уҡыусылар хөкөмөнә тәҡдим итергә булдым. Әҙәби тормош менән янып йәшәгән йәш саҡтарыбыҙҙың бер иҫтәлеге лә ул яҙмалар.
Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙ.

Әхмәтйән, башҡаныҡына ла үрелмәйем, үҙемдекен дә бирмәйем, тигәнерәк холоҡло кешеләр рәтенән булып, һуғышҡа тиклем үҙенең бейек ҡойма-кәртә менән уратып алынған йорт-ҡураһы эсендә ҡасан ҡарама үҙ алдына ер ҡорто кеүек соҡоноп йәшәп ятты. Эйе, ер ҡорто ине ул. Ағас-япраҡ ҡарышлауығы һымаҡ, һутлы япраҡтар кимермәне был ҡорт, ә ерҙә соҡсондо... Күп итеп йәшелсә-емеш үҫтереп, мал тотоп йәшәп ятты.

Танышыуыбыҙ ҡыҙыҡ ҡына башланды уның менән. Юл буйы сығынсылап, эргәһендәгеләрҙе этеп-төртөп килгән бер үҫмер, яңылышмы, әллә бер нисә тапҡыр үҙенә иҫкәрмә яһап, тыйып килгән ҡатындан үс алыу ниәтенәнме, терһәге менән төртөп, күҙлеген төшөрөп сығып китте автобустан. Ҡатын танау аҫты ла кипмәгән ошо бала алдында көсһөҙлөгөн тойоп, эргә-тирәһендәгеләрҙән ярҙам һорағандай яҡ-яҡҡа ҡараны ла: "Педагогҡа оҡшап тораһығыҙ. Әйтегеҙ әле, ошо осраҡта нимә эшләһәм, дөрөҫ булыр ине. Артынан йүгереп төшөп, ҡолағын борорға тейеш инемме?" - тип, миңә төбәлде.

Төплө фекерле, үҙе һәм эше генә түгел, ә ысынбарлыҡтың, тормоштоң бөтә өлкәһендә лә "үҙ кеше" булған, киң мәғлүмәтле, төрлө темаға асыҡтан-асыҡ һөйләшә алған әңгәмәсе - хәбәрсе өсөн оло табыш. Шундай геройҙарҙың береһе Наил Радик улы ӘМИНЕВ менән әңгәмәбеҙ ул етәкләгән, ҡыҫҡа ғына ваҡытта үҙен алдынғы эшмәкәрлек алып барған белем усағы итеп танытып өлгөргән Өфөнөң Дим биҫтәһендәге 162-се "Смарт" полилингваль мәктәбе, уның бөгөнгөһө һәм киләсәге тураһында ғына булырға тейеш һымаҡ ине. Ә фекерҙәр күберәк йәш быуынды тәрбиәләү, педагогтарҙың йоғонтоһо, ғаилә мөхите, хеҙмәт тәрбиәһе тирәһендә төйөнләнде.

Байлар ырыуы башҡорт кландары араһында кеше иҫәбе яғынан да, биләгән аҫаба ерҙәренең дөйөм күләме буйынса ла иң эре этник берләшмәләрҙең береһе була. Уның аҫаба территорияһы тарихи Башҡортостандың төньяҡ-көнбайышында үтә ҙур ер майҙандарынан хасил була. Байлар биләмәләренең үҙәге - элекке Минзәлә өйәҙе. Хәҙерге заманда Минзәлә һәм Яр Саллы ҡалалары арауығында байлар ырыуы башҡорттары нигеҙләгән 20-гә яҡын ауыл бар (Татарстандың Туҡай һәм Минзәлә райондарында). Бынан башҡа, Минзәлә йылғаһы үҙәнендә, әүәл сарылы-мең башҡорттары ерҙәренә сиктәш булған ауылдарҙа щулай уҡ байлар вариҫтары йәшәй. Әлеге көндә Татарстандың Сарман районында уларҙың 15 ауылы бар. Шулай уҡ Татарстан Республикаһының Аҡтаныш районында ла, гәрәй, бүләр һәм йәнәй башҡорттары ауылдары менән аралаш, бер нисә ауыл Минзәлә байларының тарихи тораҡ пункттары булып тора.

Көн һайын меңәрләгән кеше йорт йәки фатир һатып ала, йә булмаһа, уны һатыу мәшәҡәттәре менән йөрөй. Тәү ҡарашҡа ябай ғына күренгән донъяуи мәсьәлә ҡайһы саҡта һатып алыусы йәки һатыусы өсөн ауыр эҙемтәләргә килтерергә мөмкин. Күсемһеҙ милек мәсьәләләрен хәл иткәндә нисек мутлашыусылар ҡулына эләкмәҫкә? Ошо хаҡта Дәүләт теркәүе, кадастр һәм картография федераль хеҙмәте Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығының күсемһеҙ милекте теркәү бүлеге етәксеһе урынбаҫары Алһыу КҮсӘрбаеваның кәңәштәрен тәҡдим итәбеҙ.

Был донъябыҙ ҡайҙа бара? Әле генә Ҡаҙан фажиғәһе айҡанлы, унан ары тарих дәреслектәренә дәғүәләр менән бәйле тәрбиә мәсьәләһе буйынса ҡыҙыу-ҡыҙыу бәхәстәр, фекер алышыуҙар булып алды ла тынды. Ләкин был темаға нөктә ҡуйылырға тейеш түгеллеген барыбыҙ ҙа белә, тик бына һүҙҙән ҡасан эшкә күселер - быны берәү ҙә белмәй.

йәки Хәбәрһеҙ юғалғандарҙы ла онотмайыҡ

Һөжүм итмәү хаҡындағы пактты боҙоп, фашист армадаһының Советтар Союзына аңғармаҫтан ябырылыуына - илебеҙ тарихындағы иң ҙур һуғыштың тоҡанып китеүенә һикһән йыл тулды.

Һабантуйҙарҙы ҡабаттан халыҡ байрамы итеп ҡайтарыу хаҡында һүҙ күптән йөрөй, әммә был һаман һүҙҙә генә ҡала әле.

Беҙҙең милли көрәш киләсәктә Башҡортостан брендына әйләнә, башҡортҡа ғына хас спорт төрө булып үҫешә аласаҡмы? Ошо һорауҙы баш ҡаланың "Ватан" паркында үткән көрәш буйынса асыҡ турнирға йыйылған көрәш белгестәренә бирҙек.

Заһит СОЛТАҠАЕВ, көрәш буйынса Бөтә Рәсәй категорияһына эйә судья, юғары категориялы тренер-уҡытыусы: Беҙҙең милли көрәштә Европа чемпиондары ла, Рәсәй еңеүселәре лә, Халыҡ-ара кластағы спорт мастеры булғандар ҙа бар. Йәғни, был спорт төрөндә спортсыларыбыҙ яҡшы уҡ үҫешкән, тип әйтмәксемен. Милли көрәш әле документаль раҫланмаһа ла, ул инде күптән беҙҙең Башҡортостандың бренды. 2013 йылдан алып шул уҡ самбо, грек-рим көрәше һәм башҡалар кеүек үк, РФ Спорт министрлығында спорт төрө булараҡ реестрға ингән. Оҙаҡламай Олимпия уйындарына ла керер, тип уйлайым.

- Китсәле, ошо ла булдымы йыр! Өйрәнеп алдылар шиғырҙы көйләп һөйләргә... - Матур йыр тыңлап, моңланып йөрөгән еренән, икенсеһе башланыу менән атайым, йәне көйөп, радионы һүндереп ҡуя.
- Беҙ бәләкәй саҡта бригадир әсәйемде эшкә саҡырып килә лә, һүҙен беҙ аңламаһын өсөн йырлап әйтә торғайны. Әсәй эшкә китеүен аңлап ҡалһаҡ, беҙ мыжый башлағанды белеп, Фәйзрахман ағай ошолар ише мөңрәп һөйләште, - уға әсәй ҙә ҡушылып китә.

Куйбышев тимер юлдары 2021 йылда Башҡортостан төбәгендә урынлашҡан тимер юлы үткәүелдәрендә теркәлгән юл-транспорт фажиғәләренең артыуын билдәләй.

Июнь айы - емеш һәм емеш-еләк үҫентеләренең әүҙем үҫкән осоро, уларға тап ошо осорҙа күпләп һыу ҡойорға һәм туҡлыҡлы, бигерәк тә азотлы һәм калийлы матдәләр менән туҡландырырға кәрәк.

Донъяла байрамһыҙ халыҡтар булмай. Сәнғәте, фәне иң юғары бейеклектәргә күтәрелгән, йыһан киңлектәрен гиҙгән милләттәр ҙә, джунгли кеүек урман шырлыҡтарында берәү менән ҡатнашмай, үҙ донъяларында мәж килгән бәләкәй генә ҡәбиләләр ҙә, ниндәй ҙә булһа ваҡиғаға арнап, байрамдар үткәрә. Күренекле урыҫ ғалимы М.Бахтин байрамдарҙы, мәҙәниәттең иң тәүге төрө, ти. Ҡайһы бер ғалимдар, кешелек таш быуат замандарында уҡ байрамдар үткәргән, тигән фекерҙә. Йәғни, кешелек мәҙәниәте формалаша башлаған саҡтарҙа байрамдар ҙа формалаша башлаған, тиергә була. Борон-борондан байрамдарҙы ниндәй ҙә булһа берәй ваҡиғаға бәйләп, уларға арнап үткәрер булғандар. Был ваҡиғаларға ҡышҡы һыуыҡтар (селлә) бөтөп, йылы көндәр килеүе, сәсеүгә төшөү йәки сәсеү эштәренең тамамланыуы, көҙөн уңыш йыйып алыу, ҡышҡы һуғымдар башланыу кеүек ваҡиғаларҙы индерергә була.

Әгәр ҙә һин ысын башҡорт булһаң,
Йырлап күрһәт миңә "Урал"ды…
Назар Нәжми.

"Башҡорт халҡының милли характеры бигерәк тә оҙон көйҙә тәрән һәм тулы бирелгән, уның тормошо һәм яҡты киләсәк өсөн көрәше асыҡ сағылдырылған. Шуға күрә оҙон көй бер үк ваҡытта милли эпос та ул: башҡорт халҡы бай ваҡиғалар менән тулы тарихын үҙенең оҙон көйҙәрендә сағылдырып барырға тырышҡан. Халыҡтың уйҙарын, тойғоларын камиллашҡан формала кәүҙәләндереү һәм уның милли үҙенсәлектәрен дөйөмләштереү көсө, музыкаль һәм поэтик оҫталыҡ дәрәжәһенең юғары булыуы, шулай уҡ традицияларының хәҙерге көндә лә йәнле үҫеше - былар бөтәһе лә оҙон көйҙө башҡорт халҡының музыкаль-поэтик классикаһы тип атарға мөмкинлек бирә", - тип яҙылған "Башҡорт халыҡ йырҙары" (төҙөүселәре - Ә. Харисов, Х. Әхмәтов, Л. Лебединский. Өфө, 1954) йыйынтығының баш һүҙендә. Оҙон көйгә бынан да тулыраҡ һәм теүәлерәк баһа биреү мөмкин түгелдер ҙә: "Оҙон көй бер үк ваҡытта милли эпос та ул. Оҙон көй - башҡорт халҡының музыкаль-поэтик классикаһы".

2021 йыл башҡа бихисап сәйәси-мәҙәни саралар менән бер рәттән, башҡорт теленең дәүләт статусына эйә булыуына 100 йыл тулыу менән дә әһәмиәтле. Тарихтан мәғлүм булыуынса, башҡорт шәжәрәләре, метрика кенәгәләре ғәрәп графикаһында, йәғни иҫке төрки телендә яҙылған. Бөгөн дә милләттәштәребеҙҙең бер өлөшөнөң һөйләшендә ул һаҡланып ҡалған, әммә диалекттары бығаса рәсми танылмағанлыҡтан, улар "үзем- башҡорт, телем - татар" тип йөрөргә мәжбүр булды. Был хәл халыҡ иҫәбен алыуҙа ғына түгел, белем биреүҙә, матбуғат баҫмаларын нәшер итеүҙә бөгөн дә бихисап һорауҙар тыуҙыра. Редакциябыҙ ҡунағы, Башҡортостан Республикаһының Милли архивы директоры урынбаҫары, филология фәндәре кандидаты, билдәле йәмәғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең Терминология хеҙмәте етәксеһе урынбаҫары Ниязбай СӘЛИМОВ менән тарих төпкөлөнән бөгөнгәсә осорҙо байҡайбыҙ.

Байлар яңы ерҙәренә юрмый, бүләр, йәнәй, йылан, ҡырғыҙ ырыуҙарының рөхсәте менән урынлашҡан. Күрәһең, ошо ырыуҙарҙың башҡорттары, боронғо шәжәрәләрендә күрһәтелә килгән туғанлыҡтарын танып, үҙҙәре биләгән ерҙәрен, бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ, башҡа туғандаш ырыу халҡына бүлеп биргән. Байлар ҙа, бәғзе бер башҡорттар кеүек үк, Ҡаҙан хандарына хәрби хеҙмәткә ялланып, тархан дәрәжәһенә эйә булған. Башҡорт яугирҙары Мәскәү батшаһы вассалы булған Ҡасимов ханлығында ла хәрби хеҙмәттә була. 1539 йылда Темников кенәзе Йәнекәйгә бирелгән рус батшаһы грамотаһында былай тип әйтелә: "…татар из тарханов и башкирцев и можерянов, которые живут в Темникове, судить и ведать их по старине…". Бында, рус традицияһына ярашлы, төрки халыҡтарының барыһын да "татар" тип атау күҙгә ташлана.

Күп һанлы сығанаҡтарҙан күренеүенсә, Өфөнөң тарихы 1574 йыл менән генә сикләнмәй. Өфө XVI быуаттың 50-се йылдарында уҡ (1554 йыл), йәғни урыҫтар килеп, ҡәлғә төҙөгәнгә тиклем үк, башҡорт ҡалаһы булараҡ билдәле булған. Гәзит уҡыусылар был турала "Киске Өфө"лә баҫылған мәҡәләләрҙән әҙме-күпме таныш. Өфөнө өйрәнеүсе ғалимдарҙың, тарихсыларҙың гәзитебеҙҙә баҫылған ҡайһы бер сығыштарынан өҙөк килтерәбеҙ. Ҡабатлағандан, доға иҫкермәй, тиҙәрме әле...