Германияның билдәле туристик үҙәктәренең береһендә - Гейдельберг ҡалаһында Башҡортостан оҫталарының күргәҙмәһе асылды. Ул "Башҡортостандың халыҡ туҡымалары" тип атала. Макс Бергтың текстиль музейында был күргәҙмә 3 ай барасаҡ.

Был тормошта кемгәлер кәрәк булып йәшәү иң ҙур бәхеттәрҙең береһелер ул. Р.Ғарипов әйтмешләй, "Кеше кешеләргә кәрәк булһын, бер ҡайҙа ла артыҡ булмаһын!" Мин һеҙгә тап ошондай ауылдашыбыҙ тураһында һөйләмәксемен.

Беренсе һабаҡ: ояла белеүем ояттан һаҡланы

Оят тигән төшөнсә бер ниндәй закондарҙа ла, әхлаҡи ҡағиҙәләрҙә лә юҡ. Ә кәрәк ине! Ҡыйғыпыр араһында соҡсонған асарбаҡтар ана шул "кешенән оят" тигән планканан түбән төшкән әҙәмдәрҙер. Оялмайҙар икән, тимәк, кеше ҡиәфәтендәге хайуанға әйләнгәндәр. "Соҡсоноусылар"ҙың тағы бер төрө бар. Улары - рөхсәтһеҙ инергә ярамаған күңелдәрҙә ҡаҙыныусылар. Бындайҙары, тәүгеләренән айырмалы рәүештә, икеләтә, өсләтә гонаһлы.
Беҙҙең халыҡта "оят була" тип тәрбиәләү бар. Күп кенә әҙәм балаларының оҙайлы йылдар һуҙымында эсеп йөрөүе ана шул тәрбиәнең онотола барыуынан да киләлер.

Себер тарафтарында башҡорттар күп йәшәй. Ваҡытлыса эшкә китеүселәр ҙә, бөтөнләйгә йәшәргә күсеп барыусылар ҙа, репрессия йылдарында ебәрелгәндәрҙең балалары ла иҫәпһеҙ-һанһыҙ. Ә бына Төмән өлкәһе Вагай районында урынлашҡан Бегетино ауылына әллә күпме быуат элек ҡатай һәм үҫәргән ырыуҙары составына ингән бәкәтин башҡорт ырыуы кешеләре нигеҙ һалыуын күптәр белмәйҙер. Ошо хаҡта киң йәмәғәтселек иғтибарына еткереүсе, үҙҙәрен себер татарҙары тип йөрөткән ауылдаштарының шәжәрәһен, ауылының тарихын өйрәнеп, "Бегетино ауылы тарихы" исемле китап сығарыусы Фәрхәд ШАМУРАДОВ менән бәйләнешкә сыҡтыҡ.

Башҡортостандың төрлө төбәктәренән баш ҡалаға юғары белем алырға килгән йәштәрҙең үҙенең райондаштары, яҡташтары менән аралашыу өсөн бер төркөмгә берләшеп, төрлө йыйындар ойоштороу йолаһы бар. Тәү ҡарамаҡҡа, был сараларҙың маҡсаты йыл һайын үҙгәргән кеүек булһа ла, ул йәштәрҙең атай нигеҙе урынлашҡан төбәк менән бәйләнештәре өҙөлмәүҙе күҙ уңында тота. Бына шундай быуындар һәм тыуған төйәктәр араһындағы ептәрҙе ялғап торған БР Йәш яҡташтар ассоциацияһының рәсми рәүештә эш башлауына ун йыл тулды. Ойошманың күркәм юбилейы айҡанлы Өфөлә тантаналы сара ойошторолдо.

"Ҡабаттан йәнләнгән фотоһүрәттәр" проектының маҡсаты - кинорежиссер Булат Йоcоповтың "Беренсе Республика" тарихи нәфис фильмы геройҙары менән таныштырыу. Фотоларҙың тәүгеһендә - тарихи шәхес үҙе булһа, икенсеһен фильмдың костюмдар буйынса рәссамы Әлиә Байрамғолова кино төшөрөү майҙансығында яһаны. Сираттағы геройыбыҙ - башҡорт театры титандарының береһе. 20 йылға яҡын башҡорт сәхнәһе унан башҡа Дездемонаны белмәй, бындай осраҡ башҡа бер артистың тормошонда ла булмағандыр, моғайын.

Өфө ҡала хакимиәтендәге сираттағы оператив кәңәшмә уҙған аҙнала булып үткән сараларҙы һәм ваҡиғаларҙы барлауҙан башланды. Улар, нигеҙҙә, йәмғиәттең социаль-иҡтисади яғына ҡағыла. Иң мөһиме - "Ростелеком" компанияһы етәкселеге менән осрашып, көн үҙәгендә торған йүнәлештәрҙе билдәләү һәм "Аҡыллы ҡала" проектын тормошҡа ашырыу буйынса эшсе төркөм ойоштороу булғандыр. Сөнки заман менән бергә атлайым тиһәң, "аҡыллы" проекттарҙы тормошҡа ашырыу, ошо стандарттар буйынса эшләү - төп талаптарҙың береһе. Шуға ла Өфө ҡала хакимиәте башлығы Өлфәт Мостафин был мәсьәләгә етди иғтибар йүнәлтте.

Учалы районы Уральск ҡасабаһының музыкаль мәктәбендә һәм "Ирәмәл" балалар ижади үҙәгендә балаларға ҡурай серҙәрен өйрәтеүсе Дим Мөжәүәров хаҡында яҡташтары "Үҙ эшенә бөтөн күңелен һала", тиҙәр. Ике тиҫтәнән ашыу балаларға башҡорт моңона юл асыусы Дим Рәфҡәт улы шулай уҡ ҡурай эшләүсе оҫта булараҡ та киң билдәле.

"СССР тарҡалыр алдынан хәрби хеҙмәткә алдылар. Төньяҡ Хәрби-диңгеҙ флотына эләктем. Ярты йыл эсендә донъялар үҙгәрә башланы, шул дәүерҙә армия ла, унда хеҙмәт иткән һалдаттар ҙа бер кемгә лә кәрәкмәй һымаҡ ине. 1992 йылда ғәрәсәт булып, утрауға һуҙылған электр энергияһы бағаналары йығылып бөттө. Беҙ казармаларҙа 23 көн буйы һыуыҡта йәшәнек. Шул ваҡытта ныҡлы һыуыҡ эләктерҙем. 1993 йылда сирҙең тәүге билдәләре күренә башланы, яйлап-яйлап өйәнәктәр ҡуҙғалды. Йылдар буйы йыйылып килеп, ошондай хәлгә ҡалдырып ҡуйҙы", - тип тауышына һис бер зар сығармайынса, яҙмышына яҙғанды сабыр ғына күтәреп һөйләй Морат Йәнбирҙин.

Хәрби кейемдәге ир-егеттәр ҡайҙа ла шунда уҡ иғтибарҙы үҙенә йәлеп итә. Яраталар уларҙы, шулай бит? Бигерәк тә ҡатын-ҡыҙ һоҡланыулы ҡараш менән оҙатып ҡала. Уларҙың һындарын төп-төҙ тотоп атлап китеүҙәре, һәр саҡ бөхтә булған өҫ-баштарын өрөп-һыпырып ҡына тороуҙары, асыҡ, тура, ҡыйыу ҡарашлы булыуҙары барыһы ла эске тәртип, физик һәм рухи көс сағылышылыр. Тап бына шундай башҡорт егеттәре менән таныштырабыҙ бөгөн гәзит уҡыусыларыбыҙҙы. Сибай ҡалаһында тыуып үҫкән һәм хәрби юлды һайлаған Иҙел САФИН менән Ильяс ҠАҺАРМАНОВ улар.

Кинорежиссер Булат Йосоповтың "Беренсе Республика" тип аталған тулы метрлы тарихи нәфис фильмы төшөрөлгәс, "Киске Өфө" гәзите уҡыусыларына уның геройҙары тураһында ҡыҫҡаса һөйләп, тарих архивтарынан, фәнни хеҙмәттәрҙән, музейҙарҙан тупланған фотоларын, шулай уҡ фильмдың костюмдар буйынса рәссамы Әлиә Байрамғолованың фильмды төшөрөү майҙансығынан яһаған фотоларын да тәҡдим итергә булдыҡ. "Ҡабаттан йәнләнгән фотоһүрәттәр" тигән был проект үҙенең һәләте, хеҙмәте менән ил тарихын, милләт яҙмышын яҙған кешеләрҙең исемен ҡабаттан иҫебеҙгә төшөрөү өсөн кәрәк беҙгә, тип уйланыҡ.

Яҙ һулышын тояһығыҙмы, дуҫтар? Көн торошо ҡапыл ғына үҙгәреп китте, ҡояш йылмая башланы, ҡыйыҡтарҙан тамсылар тама, ә аяҡ аҫтында... Эйе, күләүектәр йүгерә. Ул тиклем артыҡ шәп тә йүгермәйҙәр, әммә ҡар менән ҡушылып, бутҡа яһайҙар инде. Ҡала хакимиәтендә лә ошо ике темаға: ҡыйыҡтарҙы һәм урамдарҙы ҡарҙан таҙартыуға тәү сиратта иғтибар йүнәлтелде.

Һуңғы ике-өс тиҫтә йыл эсендә илебеҙҙәге һәр төрлө үҙгәрештәргә күҙ ҙә эйәрмәй тиерлек. Шул арала "бөйөк һәм еңелмәҫ" коммунистар партияһы етәкләгән "емерелмәҫ" Союздың да бөтөнләйгә емерелеп бөтөүенә барыбыҙ ҙа шаһитбыҙ. Союздаш республикалар йәмғиәте сәйгә һалған шаҡмаҡлы шәкәр һымаҡ, ирене лә бөттө. Олатайҙарыбыҙ мең михнәттәр менән төҙөгән социалистик ҡоролош урынына элекке капитализм еңел генә ҡабаттан килеп ултырҙы. "Бөйөк Союз"дың әрмеһе генә лә исемен бер нисә мәртәбә үҙгәртте…

Илдәге, бөтә донъялағы иҡтисади хәл-торош һәр кемдең тормошона туранан-тура йоғонто яһай. Шуға күрә ошо өлкәләге прогноздар менән танышып тороу бер кемгә лә артыҡ булмаҫтыр. Әлбиттә, белгестәрҙең фекерҙәре бөтөнләй ҡапма-ҡаршылыҡлы һәм төрлө яҡлы булыуы мөмкин. Шулай уҡ иҡтисадта булған үҙгәрештәр берәүҙәргә көслө тәьҫир итһә, икенселәре өсөн бөтөнләй һиҙелмәйенсә үтә, кемгәлер икмәккә хаҡтың артыуы финанс ауырлыҡтар тыуҙырһа, икенселәргә яхтаның ҡиммәтләнеүе бәкәленә һуға. Ләкин ниндәй осраҡта ла долларҙың "хәле", һумдың торошо, кредит өлкәһендәге үҙгәрештәр ил бюджетына ҙур йоғонто яһай. 2019 йылға финанс өлкәһендә эшләүсе эксперттар ниндәй прогноз бирә? Танышайыҡ.

Һәр кемгә төрлө яҙмыш тейә шул. Миңә инде "Был - ауыл кешеһе" тип алдан яҙылып ҡуйылғандыр, тим. Ысынлап та, ауыл кешеһе бурыстарын тулыһынса иңемә тейәгәнмен дә, алға барыуымды беләм. Өлөшөмә тейгән көмөшөм, тип, ауыл тормошоноң ауырлығына зарланмайым да, эстән генә иңрәһәм дә, тирә-яҡтағыларға һиҙҙермәй, бар донъяға йылмайып ҡарап, тормош юлымды дауам итәм. Юлымда осраған ҡаршылыҡтарҙы йырып сығып, һығымта яһап, тәжрибә туплайым, тағы ла көслөрәккә әйләнәм.

Шәмсиә әбей ул һыуҙы төрлө ҡоҙоҡтан төрлө ваҡытта йыйыуын һөйләне. Ҡайҙан, нисек йыйғандыр - уныһы дауалаусының үҙ эше, үҙ ысулы. Әммә һыуҙың, ысынлап та, ниндәйҙер үҙенсәлекле тәме бар.
Һыу, тигәндән, ғалимдар билдәләүе буйынса, һыу бөтөн ергә лә үтеп инә алған берҙән-бер үткәргес (проводник). Әлеге мәлдәге интернет системаһы кеүек, бөтөн тарафтарҙы ла тоташтырып тороусы нәмә - ул һыу. Ул атмосферала ла, тупраҡта ла, үҫемлектәрҙә лә, хайуандарҙа ла һәм, әлбиттә, кеше организмында ла бар. Шуға күрә генә лә әбейҙең һыу аша, һыу эсереп кодлауында ниндәйҙер бер хикмәт, бәлки, мөғжизә лә бар һымаҡ.

Мунса борон-борондан йыуыныу ғына түгел, ә тотош бер йола башҡарыла торған ер булған. Әле лә бында күптәр йыуынырға ғына түгел, ә ял итергә йөрөй. Мунса - ул тән һәм йән таҙарына торған изге урын, тип әйтһәк тә яңылышмаҫбыҙ, моғайын. Мунса арыуҙы ла, һағышты ла йыуып төшөрә. Иң мөһиме, мунса ингәндә ҡабаланмаҫҡа һәм кәрәгенсә тынысланып, тәнде йомшартып, проблемаларыңды онотоп торорға кәрәк. Шулай итмәһәң, уның файҙаһы булмаясаҡ.

Бөгөн күптәр: "Ул беҙҙең күҙебеҙҙе асты!" - тип, уны ысын мәғәнәһендә мөғжизә тыуҙырыусы итеп күрә. Уйлап ҡараһаң, хеҙмәт йылдары дауамында Марат Талғат улы балаларҙан алып ҡарттарға тиклем күпме кешегә донъяны барлыҡ төҫтәрендә күреү бәхетен бүләк иткән! Бынан тыш, уның фәнгә ҙур өлөш индереүен, медицина һәм офтальмология терминдарының башҡортса һүҙлектәрен сығарыуын, барлыҡ исем-атын, дәрәжәләрен һанай китһәң, гәзиттең бер нисә бите китер. Бөгөн иһә барлыҡ регалияларҙы ситкә ҡуйып тороп, дәүеребеҙҙең арҙаҡлы шәхестәренең береһе медицина фәндәре докторы, профессор, академик Марат АҘНАБАЕВ менән замандаштар булараҡ әңгәмә ҡорҙоҡ.

Ҡала хакимиәтенең сираттағы оператив кәңәшмәһен ике һүҙ менән аңлатырға ҡушһалар, унда төп лейтмотив булып спорт һәм сәләмәтлек торор ине. Был фекер бер нигеҙһеҙ түгел, сөнки үткән аҙнала башҡа саралар менән бер рәттән Өфөлә боҙҙа мотоциклдарҙа уҙышыу буйынса Европа чемпионаты үтте. Уны традицион рәүештә "Төҙөүсе" стадионы ҡабул итә. "Ярыштарҙы барып ҡараным, әммә стадиондың торошо ҡәнәғәтләндермәне. Унда беҙ ҙур сара ойошторабыҙ. Шуға күрә тейешле документтар әҙерләп, республика Хөкүмәтенә ярҙам һорап мөрәжәғәт итергә кәрәк", - тине ҡала округы хакимиәте башлығы Өлфәт Мостафин.

Ҡайһы саҡта минең депутат булғым килеп китә. Телевизорҙан ултырыш ваҡытында йоҡлап ултырған депутаттарҙы күрһәм, йоҡлағанға ла аҡса бирәләр икән дәбаһа, тигән уй тыуғанда, йә булмаһа, "янғындан" һуң уны "һүндерергә" тотоноусы депутаттарҙы күрһәтһәләр, әсенеүҙән, хыялғынам тоҡанып китә. Минең уйым буйынса, депутаттың донъяны танып-белеү ҡеүәһе беҙҙең кеүектәргә ҡарағанда биш-алты тапҡырға етеҙерәк булып, ваҡиғаларҙы беҙҙән алдараҡ күҙаллап, алдан сара күрергә һәләтле кеше булырға тейеш, тигән инаныу йәшәүҙәндер, күрәһең.