Боронғо Хорезм тарихын С.П. Толстовтан алдараҡ ғилми яҡтан өйрәнеүсе бәғзе бер сит ил тикшеренеүселәре Хорезм хоронимының (территория атамаһының) килеп сығышын ике һүҙ ҡушылмаһы рәүешендә аңлата: фарсыса Хvar (ҡояш) һәм һинд-европаса zem (ер) һүҙҙәренән "Ҡояш ере" тигәнде белдәргән ул, тип фараз ҡылына. Әммә С.П. Толстов был аңлатманы ҡабул итмәйенсә, башҡасараҡ яңғыраған этимологик ҡарашты нигеҙлерәк, тип иҫәпләй. Уныңса, был осраҡта Xurri+zem, йәғни Хурри ере, Хурри иле, тип фаразлау дөрөҫөрәк. Бында хуррит халҡы хаҡында һүҙ бара, уларҙың Митанни тип аталған ҙур дәүләте булған. Совет тарихсыһы Хорезмдың Джетыасар һәм Кердер ҡаласыҡтарына хас археологик мәҙәниәттәрҙең Алғы Азияла табылған ошондай уҡ объекттар менән оҡшашлығы сәбәптәрен ошо ике ареалда йәшәүсе ҡәүемдәр араһында ҡасандыр булған тығыҙ бәйләнештәр менән аңлата. Унан башҡа, Боронғо Хорезм халҡының билдәле бер өлөшө менән Митанни һәм Урарту батшалыҡтарында йәшәүселәр араһында генетик бәйләнеш булыуын хорезмлыларҙың ошо ерҙәргә сит яҡтарҙан килеүен бәйән иткән легендалар ҙа раҫлай. Мәҫәлән, X быуатта йәшәгән ғәрәп географы Шәмс ад-Дин әл Мөҡәддәси яҙмаларында былай тип әйтелә: "Боронғо замандарҙа Көнсығыш батшаһы үҙенә яҡын булған хеҙмәтселәренән 400 кешегә ныҡ асыуланған, тип һөйләйҙәр, һәм ул уларҙы йәшәгән торлаҡтарынан 100 фарсах алыҫлыҡта булған урынға ебәрергә бойорған, был урын хәҙер Кас ҡалаһы булған ерҙә".

"Каруанһарай" төркөмө егеттәренең электән үк йырлаған бер йыры йыш ҡына ҡолағымда сыңлай: "Ҡайҙа һеҙ, ҡайҙа һеҙ, һай, башҡорт егеттәре? Ҡайҙа һеҙ, ҡайҙа һеҙ, Уралым бөркөттәре?.." Был йырҙың һүҙҙәре лә, көйө лә йөрәктәргә үтеп, милләтен һөйгән күптәрҙе уйға һалырлыҡ! Ҡыҙҙарға ҡарағанда байтаҡҡа күберәк тыуып та, утыҙ-ҡырҡ йәштәрҙән һуң әҙәйә башлап, инде илле-алтмышҡа яҡынайғанда ике тапҡырға тиерлек кәмегән көслө зат хаҡында һүҙем.

Баймаҡ районы халҡы быйыл "Киске Өфө" гәзитен былтырғыға ҡарағанда, моғайын, күберәк алдыралыр, тип бик ышанғы килә. Ни өсөн тигәндә, ошо редакция хәбәрселәре беҙҙең яҡтарҙа йыш була һәм халыҡ менән осрашып, көнүҙәк мәсьәләләр буйынса гәзит уҡыусылар менән күҙмә-күҙ һөйләшеп, фекер алышып, күңелдәребеҙҙе күтәреп, рухыбыҙҙы байытып китә. Ғөмүмән, "Киске Өфө" хәбәрселәре даими рәүештә халыҡ араһында эшләй, республикабыҙҙың башҡа райондарында ла йыш була. Был баҫма биттәрендә шуға ла урындарҙан яҙыусы авторҙар мәҡәләләренә лә киң урын бирелә.

Ҡыршт-ҡыршт, ҡыршт... Урам буйлап ҡар шығырлатып икәү бара. Береһе оло ғына әбей, икенсеһе туптай кейенгән бала. Бала кеше юлдан туптай тәгәрләй, олоһо ныҡлы баҫып яйлап бара. Өләсәйем һәм мин ул.

Бынан ун биш-егерме йылдар элек район үҙәгенән тыуған ауылыма автобус менән ҡайтырға тура килгәйне. Бер нисә ауылдашым менән күрешеп алдым, артабан, тирә-яҡ тәбиғәтебеҙҙе күҙәтә-күҙәтә киләм, пассажирҙарҙың һөйләшкәненә лә ҡолаҡ һалам.

Бер-береһен ҡанатландырып, дәртләндереп кенә түгел, ә бер-береһен үҫтереп, ижадына һәм хеҙмәтенә булышлыҡ итеп, бер-береһен һаҡлап һәм ҡәҙерләп йәшәй белгән ғаиләләр, әлбиттә, һоҡландыра. Улар күптәргә үрнәк тә, фәһем алыр тормош күргәҙмәһе лә. Тап бына шундай башҡорт ғаиләһе ғүмер итә Татарстандың Ҡаҙан ҡалаһында. Гәзитебеҙҙең күптәнге дуҫтары - Фирҙәүес һәм Йәҙгәр Бәшировтар улар. Улар инде ярты быуаттан ашыу ирле-ҡатынлы ғына түгел, ижадташтар ҙа, фекерҙәштәр ҙә, көрәштәштәр ҙә. "Беренсе уҡыусым да, кәңәшсем дә, тәнҡитсем дә, мөхәррирем дә, сәркәтибем дә", ти хәләл ефете хаҡында Йәҙгәр Әхәт улы. Һәм әлеге һөйләшеүҙә лә улар бер-береһен бүлдермәй генә, береһе һөйләгәндә икенсеһе яратып ҡына ҡарап ултырып, әңгәмәләште. Һоҡланыу ҙа һәм нисектер ғорурлыҡ тойғоһо ла ҡалдырҙы был оло быуын ғаиләһе.

Этнограф Р.Ғ. Кузеев классификацияһына ярашлы, үҫәргәндәр башҡорт ырыуҙарының көньяҡ-көнсығыш төркөмөнә ҡарай. Ошо ғалим раҫлауынса, үҫәргәндәрҙең тәү атамаһы мөйтән булған. Үҫәргән ырыуының килеп сығышын өйрәнеү XX быуат башындағы революцияға тиклемге рус ғалимдары, совет осоро тарихсылары һәм яңы дәүер тикшеренеүселәре иғтибарынан ситтә ҡалмаған проблема булып тора.

"Йәшлек" гәзите һандарының береһендә "Ҡыҙҙарға нисек хәрби булырға?" тигән һорауға яуап баҫылғайны. Был тема "Киске Өфө"нө уҡыусы ҡыҙҙарыбыҙҙы ла ҡыҙыҡһындыралыр, тип уйлап, отставкалағы хәрби табип булараҡ, ҡатын-ҡыҙҙарҙың хәрби хеҙмәтенең нескәлеген бер аҙ яҡтыртып китмәк булдым. Гүзәлдәребеҙгә бер талай аныҡ ҡына кәңәштәр ҙә бирергә ниәтем.

Беренсе квартал - отчеттар һәм киләсәккә пландар билдәләү ваҡыты. Был йоланан Өфө ҡалаһы хакимиәте лә ситтә ҡалманы. Ошо көндәрҙә ҡала округы Cоветының Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров ҡатнашҡан ултырышында көн үҙәгенә сығарылған 18 мәсьәләнең иң мөһиме, моғайын, ҡала хакимиәте башлығының уҙған 2019 йылда Өфөнөң социаль-иҡтисади үҫеше йомғаҡтары буйынса яһалған отчетын тыңлау булғандыр.

Гәзитебеҙҙең 5-се һанында БР Дәүләт Йыйылышы-Ҡоролтай депутаттары Эльвира Айытҡолова һәм Гөлнара Бикбулатова менән ғаиләләге йәберләүҙәрҙе иҫкәртеү тураһындағы диалог донъя күргәндән һуң интернет аша байтаҡ хат алдыҡ. Хаттарҙың барыһы ла ғаиләһендә йәберләнгән ҡатын-ҡыҙҙарҙан булды. Егерме беренсе быуатта йәшәһәк тә, донъя ҡуласаһын ҡатын-ҡыҙ өйөрөлтә һымаҡ тойолһа ла, уларҙың күбеһе ғаиләһендә йәберләнеп көн күрә икәне сер түгел бит инде.

Булмышыбыҙ хаҡында уйлана-нитә башлаһаң, уның ике яҡлы булыуына иғтибар итмәй булмай: бер яғында - аҡыл булһа, икенсеһендә - хис-тойғо. Хаҡ Тәғәлә Әҙәм менән Һауаны, уларҙан таралып киткән кешеләрҙе бар ҡылғанда ни маҡсаттар ҡуйғандыр - был хаҡта беҙ ни бары фараз ғына итә алабыҙ. Һәр хәлдә, әҙәми затҡа аҡыл туплап, фекергә нигеҙләнгән маҡсатлы ғәмәлдәр ҡылып йәшәй алыу мөмкинлеге бирелгәнлеге бәхәсһеҙ.

Йыл башында абруйлы 60 йәшлек юбилейын билдәләгән яҙыусыбыҙ, гәзитебеҙҙең тоғро дуҫы һәм авторы Әхмәр Үтәбайға өс һорау менән мөрәжәғәт иттек. Уның яуаптары ҡыҫҡа, әммә үҙе кеүек тәрән мәғәнәле һәм йөкмәткеле булып сыҡты.

Халыҡ хәлен хан белмәҫ, тиһәләр ҙә хан заманы күптән үткән һәм хөкүмәт етәкселәре илдәге торошҡа, көнкүрешкә ҙур иғтибар бүлә. Рәсәй Президенты Владимир Путиндың дәүләт һәм гражданлыҡ йәмғиәте союздаштар булыуын күптән белдереүе, һуңғыһын үҫтереүҙең мөһимлеген һыҙыҡ өҫтөнә алыуы ла быны дәлилләй. Бөтә ил кимәлендәге үҙгәрештәргә эйәреп, былтыр республика Башлығы Радий Хәбиров Указы менән БР Гражданлыҡ йәмғиәтенә булышлыҡ итеү фонды булдырылғайны, ниһайәт, ошо көндәрҙә ойоштороу эштәре тамамланды. Ойошманың төп эш йүнәлештәре, маҡсаты һәм халыҡҡа ниндәй файҙа килтерәсәге тураһында фонд генераль директоры Люциә Юлыева, уның урынбаҫары Роман Низамутдинов, фондтың конкурс комиссияһы рәйесе урынбаҫары Зөлфиә Ғайсина, БР Йәмәғәт палатаһы аппараты етәксеһе Шамил Вәлиев һөйләне.

Ошо көндәрҙә Өфөлә Стәрлетамаҡ башҡорт драма театры Яҡут-Саха иленән килгән күренекле режиссер, "Алтын битлек" театр премияһы лауреаты Сергей Потапов ҡуйған спектакль - "Ай тотолған төндә" трагедияһы менән сығыш яһаны (ҡуйыусы рәссам Сулпан Азаматова, балетмейстер Альмира Дорн, яҡтыртыу буйынса рәссам Илшат Сәйәхов). Беренсенән, беҙ Стәрлетамаҡ труппаһын яңы әҫәр менән ҡотланыҡ, ниһайәт, "үҙегеҙҙең Тәңкәбикә, Дәрүиш, Диуана, Аҡъегет менән Шәфәғегеҙ бар", тинек. Икенсенән, классик трагедия, егерменсе быуаттың икенсе яртыһында башҡорт сәхнәһендә тыуған иң көслө әҫәрҙәрҙең береһе, ул бөгөнгө күҙлектән ҡарағанда нисегерәк уйнала, уның шиғранә теле, халыҡсан фәлсәфәһе нисек яңғырай? Быны күҙәтеү бик ҡыҙыҡлы булды.

Илдәге иҡтисади-социаль торош тормошобоҙҙоң бер өлкәһенә лә йоғонто яһамай ҡалмай. Көнкүрешен яҡшыртырға теләп, күптәр ошо яңы шарттарға яраҡлашырға тырыша һәм йыш ҡына һөнәрен, эш урынын үҙгәртеүҙән башлай. Бер ҡайҙа ла махсус юғары белем бирелмәһә лә, төрлө курстар үтеп, күберәк килем килтергәндәй оҫталыҡтарға эйә булырға ынтылғандар күп. Хеҙмәт баҙарында сағыштырмаса яңы һөнәр - күсемһеҙ милек агенты ла тап бына шундай махсус юғары белем талап итмәгән замана эше. Әммә уның да үҙ талаптары, нескәлектәре бар һәм быларҙың барыһы тураһында ла беҙ редакциябыҙ ҡунаҡтары, күсемһеҙ милек агенттары Сажидә ИГЕБАЕВА һәм Альберт АРЫҪЛАНБАЕВ менән әңгәмәләштек.

Башҡорттар Рус дәүләтенә ҡушылған осорҙа, йәғни XVI быуаттың икенсе яртыһында, риүәйәттәргә ярашлы, ҡаңлыларҙың Иҙәш батыр исемле бейе булған. XVIII быуатта Петр Рычков ҡаңлыларҙың Иҙел-Ҡаңлы, Ҡыр-Ҡаңлы, Йөрәктау-Ҡаңлы, Аҡтау-Ҡаңлы исемле аймаҡтарын яҙып алған. Ҡыр-Ҡаңлы һуңынан Үрмәкәй (аҫаба башҡорт Үрмәкәй Көнгилдин исеме менән) түбәһе, тип атала башлай. Шулай уҡ ҡайһы бер документтарҙа Туҡбай, Балғазы (Төркәй Балғазин исеменән), Шәмшәҙе түбәләре теркәлгән. Хәҙер Шәмсетдин күле тип йөрөтөлгән күлдең әүәлге атамаһы ла Шәмшәҙин булыуы ихтимал. Шәмшәҙе түбәһе башҡорто Солтанай Тенәковтың 1700 йылда яҙған хаты һаҡланған: "Исстари владел прадед и де ево и он владеет в старых урочищах вотчиною своею на Белой реке: верхняя межа - по Оконетав да вниз по Белой реке, нижняя межа - лук Яда по обе стороны той Белой реки, с песками и з затоны из заводьми и с озеры и с малыми речками и с ыстоки и з заливными водами и з бортными ухожьями и со всякими рыбными и звериными ловлями и бобровыми гонами и с сенными покосами и со всякими угодьями". Солтанай Тенәков Петр батшаның Азов походтарында ла ҡатнашҡан була: "И по наряду были они в Донском походе под Азовом и стояли с приезду до отпуску".

Ошо көндәрҙә Башҡорт дәүләт университетында "Башҡортостан Республикаһында һәм Рәсәй Федерацияһының башҡа төбәктәрендә башҡорт телен уҡытыуҙың хәҙерге проблемалары" темаһы буйынса Башҡорт теле йылына һәм Башҡорт дәүләт университетының башҡорт филологияһы, шәрҡиәт һәм журналистика факультетының 30 йыллығына арналған V Бөтә Рәсәй (халыҡ-ара ҡатнашлыҡтағы) фәнни-методик конференция үтте.

Беҙ ир-егеттәр байрамы тип ҡабул итеп өйрәнгән 23 февраль көндө Бөрйән районында 51-се тапҡыр ҡышҡы ат сабыш бәйгеһе үтте. Беҙҙе һоҡландырған да, аптыратҡан да, кинәндергән дә күренештәр байтаҡ булды был сарала. Берҙән, был тиклем ир-егеттәр, етмәһә, айыҡ ир-азаматтар былай күпләп йыйылған йыйындарҙы күптән күргән юҡ ине - шул аптыратты. Тимәк, ҡандарында әле ысын ир-егеттәр дәрте, хәтерҙәрендә атай-олатайҙар дарманы һаҡлана. Икенсенән, ярыш аттары һәм уларҙың саналары район ағинәйҙәренең күҙ нурҙарын түгеп әҙерләгән сергетыш, кейеҙ, ҡорамаһы менән биҙәлгәйне. Баҡтиһәң, Бөрйән районының "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ағзалары етәкселәре Рәшиҙә Ғиззәтуллина әйҙәүенә ҡушылып, саналы һәм һыбай аттарҙың биҙәлешенә конкурс ойоштороп, быйылғы ярышҡа матур бер яңылыҡ индергән икән. Рәшиҙә Хәй ҡыҙы менән тап ошо турала әңгәмәләштек.

Антропология, генетика, социология, психология кеүек фән өлкәләрендә ир-егеттәрҙең үҙенсәлектәре тураһында арлы-бирле тикшеренеүҙәр булған хәлдә лә, әлегә тиклем ир асылын асырҙай ғилми теория яҙылмаған. Беҙ, ир-ат, тикшеренеү объекты булараҡ, үгәйһетелгәнбеҙ инде. Ана бит, шул уҡ психология фәнендә "Ҡатын-ҡыҙ психологияһы" тигән оло бер йүнәлеш була тороп, ирҙәр тураһында - ләм-мим! Ҡәҙимге йәшәйешебеҙҙә ваҡыты-ваҡыты менән ирҙәрҙең булмышы, холоҡ-фиғеле, яҡшы йә яман ғәҙәттәре тураһында зыҡ ҡубып бәхәс ҡуптарабыҙ ҙа, "Ирҙәрҙе яҡлайыҡ, ирҙәрҙе һаҡлайыҡ!" (быныһы "прогрессив" ҡарашлы ҡатын-ҡыҙҙар ауыҙынан) тиеүҙән уҙмайбыҙ. Ә бына ошо хаҡта етдирәк уйланһаң, йәмғиәтебеҙҙә ирҙәр проблемаһының ҡырҡыулаша барыуы күҙәтелә. Быны бөгөн бер кем дә инҡар итмәҫ. Ысынлап та, үткән замандарҙа йәшәгән ир-ат менән бөгөнгөләре араһында айырма бармы, хәҙерге ирҙәргә "феминизация", йәғни ҡатынлашыу янамаймы, малайҙарҙы ҡыҙҙар менән бергә һәм бер үк төрлө шарттарҙа тәрбиәләү дөрөҫмө? Ошондайыраҡ һорауҙар бөгөн күптәрҙе ҡыҙыҡһындыралыр, тип уйлайбыҙ.

Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры үҙенә нигеҙ һалыусы Ғәзиз Әлмөхәмәтовтың исемен йөрөтөргә хаҡлы, ти музыка белгесе, сәнғәт фәндәре кандидаты, композитор һәм йырсының тормош юлы һәм ижадына арналған "Ғәзиз Әлмөхәмәтов. Мәҡәләләр. Хәтирәләр. Документтар" тип исемләнгән монография авторы Миләүшә Абрар ҡыҙы ИҘрисова. Уның менән данлыҡлы шәхестең фажиғәле яҙмышы хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.