"Ҡурайсы алдан килә, уның артынан теҙелешеп, ҡурай моңо аҫтында һыйырҙар көтөүҙән ҡайта..." Учалы районының Ҡобағош ауылында бөгөн дә өлкән быуын кешеләренән ҡурайсы һәм йырсы көтөүсе хаҡындағы ошондай матур легендалар ишетергә мөмкин. Ғәҙәттә, риүәйәттәр һәм легендалар борон-боронғо замандар хаҡында һөйләгәнлектән, уларҙы беҙ бер ни тиклем әкиәт итеп кенә ҡабул итергә күнеккәнбеҙ. Әммә ошо легендала һүрәтләнгән моңло йырсы һәм ҡурайсы егеттең арабыҙҙа йәшәп ятыусы замандашыбыҙ булыуы һис әкиәт түгел. Улай ғына ла түгел, "Әрме", "Буранбай", "Сибай", "Бейеш", "Ҡаһым түрә", "Томан", "Тәфтиләү", "Хисам", "Шәүрә", "Ғилмияза", "Зәлифәкәй", "Шафиҡ" кеүек боронғо халыҡ йырҙарын уның кеүек башҡарған башҡа йырсыны белмәйбеҙ ҙә, ахыры. Ошо көндәрҙә Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты Абдулла Афзал улы Солтановҡа 90 йәш тула. Бөгөн дә тыуған төйәгендә - Учалыла йәшәүсе легендар шәхесебеҙгә оло ихтирамыбыҙҙы һәм һөйөү тойғоларын белдерәбеҙ һәм Абдулла Афзал улы хаҡында бер нисә һүҙ әйтеүен һорап, Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы Флүрә Килдейәроваға мөрәжәғәт иттек.

Беларусь Республикаһынан "Нәфис әҙәбиәт - бер-беребеҙгә юл" тип аталған халыҡ-ара түңәрәк ҡорҙа ҡатнашырға саҡырыу ҡағыҙы алғас, һис икеләнмәй юлға сығырға булдым. Әле былтыр ғына 18 декабрҙә Өфө һәм Минск ҡалалары араһында хеҙмәттәшлек тураһында килешеү төҙөлгәйне. Ике республиканың төрлө өлкәләрҙәге хеҙмәттәшлеген нығытҡан килешеү 1999 йылда уҡ барлыҡҡа килгәйне. Ә инде яҙыусыларҙың үҙ-ара хеҙмәттәшлеге тағы ла алыҫыраҡ ваҡытты күҙаллай. 1936 йылдан башлап төрлө йылдарҙа башҡорт матбуғатында Янка Купала, Якуб Колас, Андрей Александрович, Максим Танк, Петрусь Бровка әҫәрҙәре донъя күргән. Белорус классиктарын иһә Сәйфи Ҡудаш, Марат Кәримов, Хәниф Кәрим, Хөрмәт Бикҡолов, Ғилемдар Рамазанов, Сафуан Әлибаев, Әсхәл Әхмәт-Хужа, Шәриф Бикҡол кеүек ҡәләм оҫталары башҡортсаға тәржемә иткән. Мин дә буш ҡул менән юлланмайым был сәфәргә. Яңы ғына Алесь Карлюкевичтың "Шубуршун һәм уның дуҫтары" тигән повесть-әкиәтен башҡортсаға ауҙарып бөттөм. Уның ҡайһы бер һандары быйыл "Аманат" журналында донъя күргәйне. Етмәһә, поэма тиклем поэманы һәм бер шәлкем шиғырҙарымды белорус теленә тәржемә иткән Мария Кобец, балалар өсөн шиғырҙарымды белорус теленә ауҙарған Валерия Радунь исемле шағирәләрҙе лә бик күргем килгәйне. Уларға күстәнәскә, мотлаҡ, яңы айыртылған башҡорт балын һалып аласаҡмын. Шулай итеп, етәкселектең ризалығын алғас, күтәренке кәйеф менән юлға әҙерләнә башланым.

Миләүшә ҠаҺарманованы шағирә итеп тә, бөгөнгө башҡорт прозаһының йөҙөк ҡашы булырҙай прозаик та, тос фекерле журналист итеп тә беләләр хәҙер. Хәҙер, тибеҙ, сөнки ул оҙаҡ йылдар Сибайҙа йәшәне, ижад итте, ә төпкөлдәгеләр, үҙегеҙ беләһегеҙ, ниндәй генә ҙур талант эйәһе булмаһын, етмәһә, Миләүшә һымаҡ үтә етди кеше лә булһа, үҙе хаҡында бик танытып, белгертеп бармай. Һәм, ниһайәт, ул Өфөлә. Башта Башҡортостан юлдаш телевидениеһында эшләне, хәҙер бына ике йылдан ашыу "Киске Өфө" гәзитендә хеҙмәт итә. Башҡорт журналистикаһында оҙаҡ ҡына ваҡыт эшләүен иҫәпкә алып, "Киске Өфө" гәзите коллективы уны Башҡортостан Хөкүмәтенең Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһына тәҡдим итте. Миләүшә Сәйғәфәр ҡыҙының журналист һөнәре тураһында фекерҙәре, моғайын, был юлдарҙы уҡыусыларға ла ҡыҙыҡлы булыр, тип ышанабыҙ.

Янсығыңды өйҙә "онот"

Әле бала һөйләшә лә белмәгән сағынан уҡ үҙе яратҡан тәмле туңдырма, кәнфит-сәтләүектәр ҡайҙа һатылғанын яҡшы белә. Һәр әсә, бигерәк тә өләсәйҙәр, баланың һораған тәм-томон, уйынсығын һатып алырға күнегеп китә. Кемдең балаһын ҡыуандырғыһы килмәһен инде! Пакемондар, телепузиктар, киндер-сюрприздар, сникерстар, таҫмалар, машиналар, музыкаль открыткалар...
Бәлки, сабыйығыҙҙың холҡо бындай иғтибарҙан боҙолоп та китмәҫ, шулай ҙа ул "нимә һорайым, шуны миңә алалар" тигән уйҙы бәләкәй саҡтан аңына һеңдереп үҫәсәк. Әлбиттә, был теләктәр бала ҙурайған һайын үҙгәреп торасаҡ. Иң мөһиме - теләгән нәмәһен шунда уҡ һатып алып, балағыҙҙы хыяллана һәм шатлана белеү тойғоһонан мәхрүм итәсәкһегеҙ.

Республикала һәр ҙур һәм мөһим мәҙәни ваҡиға булып үткән һайын, мин баш ҡалабыҙҙың Ленин урамындағы "Урал" галереяһына барырға тырышам. Галерея мөдире Кәримә Шәрип ҡыҙы Кайдалова менән уҙған сараны күҙ алдынан үткәрергә, яҡшы һәм етешмәгән яҡтарын, асыштарын һәм яңы аҙымдарын - барыһын да уртаға һалып барларға, теүәлләргә, алдағы уңыштарын фаразларға яратабыҙ. Бигерәк тә икебеҙ өсөн дә яҡын булған кешеләрҙең - ҡул эше оҫталарының ҡаҙаныштары өсөн шатланабыҙ.

"Өфө башҡорто" рубрикаһының сираттағы ҡунағы - юғары категориялы табип-эндокринолог, медицина фәндәре кандидаты Гөлзифа ӘБҮШАҺМАНОВА.

Башҡорт милли хәрәкәтендә ҡатнашып, шул заманалар шауҡымында яҙмыштары ҡырҡа боролош алып, ғүмерҙәрен ситтә йәшәп үткәрергә мәжбүр булған башҡорт зыялылары аҙ булмаған беҙҙең тарихта. Шундайҙарҙың береһе - Ғәлимйән Таған. Үкенескә күрә, был шәхес хаҡында беҙҙең архивтарҙа мәғлүмәттәр әлегә өйрәнелеп етмәгән, ә бына сит ил архивтарында, музейҙарында ғүмерен эмиграцияла үткәргән башҡорт улы Таған тураһында ҡыҙыҡлы материалдар байтаҡ икән. Был хаҡтағы мәғлүмәттәр менән тарихсы Зилә НИҒМӘТУЛЛИНА бүлеште.

Заман ата-әсәләре балаларына алдынғы белем биреү, уңышлы шәхес итеп тәрбиәләп үҫтереү өсөн бер нәмә лә йәлләмәй. Ҡайһы берәүҙәр дәүләт белем биреү учреждениеларындағы шарттарҙы үҙһенмәй, шәхси учреждениеларға мөрәжәғәт итә. Өфө ҡалаһында эшләп килгән шәхси белем биреү мәктәптәренә килеүселәр күпме, улар дәүләт ҡарамағында булғандарҙан нимәһе менән айырыла, өҫтөнлөктәре нимәлә булыуы тураһында "Башинформ" мәғлүмәт агентлығы һөйләшеү үткәргәйне. Унда баш ҡалала әлеге көндә эшләп килгән лицензиялы ете шәхси белем биреү учреждениеһы етәкселәре ҡатнашты.

Бөгөн кеше бөтөн оператив мәғлүмәтте тиерлек интернет һәм телевидениенан ала. Үкенескә, һуңғы осор ваҡытлы матбуғат баҫмаларына мөрәжәғәт итеүселәр кәмене, ләкин был бер ҙә генә гәзит-журналдарҙың тормошобоҙҙағы әһәмиәтен кәметә алманы. Гәзиттәр: үҙәк баҫмамы ул, урындағы матбуғат булһынмы - нисек сығып килгән, шулай сығыуын дауам итә: ил, төбәк етәкселеге сәйәсәтен халыҡҡа еткереү бурысын үтәй, яңылыҡтар менән таныштыра, тормошобоҙҙағы теге йә был күренештәрҙе анализлай, аңлатма бирә, үҙ мөнәсәбәтен белдерә, проблемаларҙы хәл итеү юлдарын барлай...

Кешенең иң матур сифаттарының береһе - хыяллана белеү. Тап хыялдар күңелдә ут тоҡандыра, арыу белмәйенсә тәүлегенә 20 сәғәт эшләргә көс бирә. Ҡыҫҡаһы, хыялдары булған кеше генә мөғжизә тыуҙырыу һәләтенә эйә. "Zainetdin" проекты авторы, мультиинстументалист, республика, Бөтөн Рәсәй һәм халыҡ-ара бәйгеләр лауреаты Заһир Зәйнетдинов та, барыһы ла хыялдан башлана, тип раҫлай. Йәш музыкант менән әңгәмәбеҙ ҙә уның ижад юлы, үҙенсәлекле проекты һәм, әлбиттә, хыялдары тураһында.

Йылға туҡтауһыҙ ағыуын дауам итһә лә, яҙғы ташҡындар булып торһа ла, заманалар үтһә лә, асылда, һыу шул уҡ һыу булып ҡала. Йәғни тормоштоң үҙ ҡанундары. Бары тик үҙебеҙ генә тормошобоҙҙо шул йылғаға яраҡлаштырырға, көнитмешебеҙҙе яҡшыртырға тырышабыҙ, йылға менән мөнәсәбәтебеҙҙе көйләгән ҡағиҙәләр ҡабул итәбеҙ. Ҡағиҙәләр рәсми телдә закон тип атала. Рәсәй Федерацияһы Дәүләт Думаһы депутаты Зариф Закир улы БАЙҒУСҠАРОВ менән әңгәмәбеҙҙе закондар хаҡында ғына ҡорорға тырышҡайныҡ, тормош хаҡында һөйләшеү килде лә сыҡты. Тимәк, закондарыбыҙ тормошобоҙҙан айырылғыһыҙ.

Яңы уҡыу йылы башланырҙан алда Өфө ҡалаһының мәғариф хеҙмәткәрҙәре август кәңәшмәһенә йыйылды. Уның сиктәрендә "Конгресс-холл" бинаһында көн дауамында күргәҙмәләр, фекер алышыу майҙансыҡтары эшләне. Кәңәшмәлә БР Хөкүмәте Премьер-министры Рөстәм Мәрҙәнов, БР мәғариф министры Гөлназ Шафиҡова, Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы Ирек Ялалов, баш ҡала мәғариф учреждениелары етәкселәре, педагогтар ҡатнашты.

Һарысай аңыбыҙҙа моңһоу көҙ башы булып кәүҙәләнһә лә, уның тәүге көнөндә туған мәктәптәребеҙҙә яңғыраған "Ҡыңғыраулы мәктәп йылдары" йырынан, ҡупшы кейенешеп, гөлләмәләр тотҡан балалар ағымынан, көҙгө иртәнең һалҡынса сафлығынан күтәренке, дәртле аҙымдарға көйләнеп киткәндәй булаһың. Моңһоулыҡ, әйҙә, йоҡомһорай башлаған тәбиғәткә килешһен, ә беҙҙең йәш быуын таң менән бергә уянып, мәктәбенә - белем усағына ашыға. Улар өсөн миҙгелдең иң ҡыҙыуы, яуаплы осоро башлана ғына.

Башҡортостан Хөкүмәтендә белем биреү учреждениеларының яңы уҡыу йылына әҙерлеген тикшерҙеләр. Хәбәр ителеүенсә, дөйөм белем биреү ойошмаларында уҡыусыларҙың дөйөм һаны 479,8 мең кеше, был 2017 йылға ҡарағанда 12,7 меңгә күберәк. Беренсе класс уҡыусылары иһә 53 мең, уҙған йылға ҡарағанда яҡынса 700 балаға күп.
Баш ҡалабыҙ Өфөнөң 128 муниципаль дөйөм белем биреү учреждениеһына быйыл 117 мең уҡыусы белем алырға киләсәк, уларҙың 14 меңе - беренсе синыф балалары.

Йәй көнө йәштәр өсөн әллә күпме мәҙәни саралар, форумдар, акциялар үтте, улар һеҙгә ысынлап та кәрәкме һәм файҙалымы?

Ошо арала Белорет районы Ботай ауылында Ҡатай йәштәре слеты булып үтте. Республиканың Мәҙәниәт, Йәштәр сәйәсәте һәм спорт министрлығы, Республика халыҡ ижады үҙәге, муниципаль район хакимиәте һәм уның мәҙәниәт идаралығы ойошторған VII "Иҙел башы этнофорумы" сиктәрендәге был сара район биләмәһендә быйыл етенсе тапҡыр уҙғарылды. Байрамға Ҡурған, Мурманск, Силәбе өлкәләренән, Пермь, Өфө, Сибай, Стәрлетамаҡ, Ағиҙел, Нижневартовск ҡалаларынан, Баймаҡ, Учалы, Балаҡатай, Ҡыйғы райондарынан, аныҡлап әйткәндә, 13 төбәктән һәм республиканың 34 районынан бөтәһе 3 меңдән ашыу ҡунаҡ килеүе форумдың мәртәбәһен арттырҙы.

Ҡасан ғына әле ҡала кешеһе ҡымыҙҙың нимә икәнен дә яҡшылап белмәй ине. Бер ваҡыт йылҡы малы кәметелеп, колхоз-совхоздар ябылып бөткән йылдарҙа ауыл халҡына ла танһыҡҡа ғына эләгә торған затлы эсемлек ине ул. Юлдарҙа буш торған ҡымыҙханаларҙы күреп, эс бошоп үтә, ҡымыҙ эҙләп тә таба алмай ҡуйыла ине. Бәхеткә күрә, был хәлдәр ваҡытлыса ғына булып, ҡымыҙға ла көнө тыуҙы. Бөгөн ауылдарҙа йылҡы һаны артҡандан-арта, шәхси хужалыҡтар, ҡымыҙханалар асыла. Шифалы эсемлек популярлыҡ яулай, уны яһау һәм һатыу итеү мәртәбәле кәсеп булып баһалана бара.

Ирәмәл - Башҡортостандың бейеклеге буйынса икенсе урында торған тауы. 2010 йылдан "Ирәмәл" тәбиғи паркы ойошторола һәм тау уның территорияһында тороп ҡала. Тауға йылына 15000-дән ашыу кеше артыла. Иң еңеле тип Силәбе өлкәһенең Төлөк ауылы яғынан һалынған маршрут һанала. Бында ниндәйҙер кимәлдә туристик инфраструктура ла булдырылған. Өҫтәүенә, ул башҡаларына ҡарағанда ҡыҫҡараҡ. Хәбәрсебеҙ Зәйтүнә ӘЙЛЕ күптән түгел Ирәмәлгә сәфәр ҡылды һәм әкиәти хәҡиҡәт тәьҫораттары менән бүлешә.

Медицина алға киткән һайын сирлеләр күбәйә, бығаса ишетелмәгән әллә ниндәй төрҙәре барлыҡҡа килә; ауырыуҙар йәшәрә. Быны экологиянан башлап, кешенең туҡланыуына, тиҙлек заманындағы тормош рәүешенә һәм әллә күпме башҡа сәбәптәргә бәйләйҙәр. Шул уҡ ваҡытта Ҡытай һәм Япония халҡының ғүмер оҙайлығы артыу ғына түгел, буйҙары ла үҫә башлаған тигән мәғлүмәттәр бар. Ғөмүмән, ниндәй ул көнсығыш медицинаһы? Ошо хаҡта әле генә Ҡытайҙа практика үтеп ҡайтҡан Бөрйән районының Иҫке Собханғол ауылы егете, хәҙер инде Тибет медицинаһы белгесе Иҙел НОҒОМАНОВ менән әңгәмәләшәбеҙ.

Заманса ҡарашлы, аҡыллы, абруйлы етәксе, тормоштоң асылын аңлаған, ҡәҙерен белгән кеше ул БДУ-ның Сибай институты директоры вазифаһын башҡарыусы техник фәндәр кандидаты, педагогика фәндәре докторы Азат Сәлимйән улы ВӘЛИЕВ. "Уҡыусы әңгәмә ҡора" рубрикаһына тәғәйен һорауҙарымды тап уға йүнәлттем.