Ошо көндәрҙә "Торатау" Конгресс-холл бинаһында үткән мәғариф буйынса республика август кәңәшмәһе Башҡортостан Республикаһында милли проекттарҙы тормошҡа ашырыу шарттарында белем биреүҙең яңы мөмкинлектәрен барлауға арналды. Унда республиканың барлыҡ район-ҡалаларынан биш йөҙҙән артыҡ кеше ҡатнашты, шул иҫәптән етәкселек, ата-әсәләр һәм йәмәғәт ойошмалары вәкилдәре лә булды.

"Күңеле тулы моң" тиҙәр уның кеүектәрҙе халыҡта. Бөгөнгө геройыбыҙға айырыуса тап килгән кеүек ошо халыҡ аҡылы. Күктәр тарафынан инселәнгән тәбиғи һәләте менән бер рәттән, бар булмышына һеңгән ошо моң уны әлеге бейеклегенә күтәреп, иң ҙур бүләккә - тамашасы һөйөүенә лайыҡлы иткәндер, ай-һай! Юғиһә, башҡорт халыҡ йырҙарын иң камил башҡарыусыларҙың береһе тип атай алыр инекме уны бөгөн? Стәрлетамаҡ дәүләт театр-концерт берекмәһе солисы, Башҡортостандың халыҡ артисы Альберт ШАҺИЕВ менән әңгәмәбеҙ ҙә донъяла тиңе булмаған йырҙарыбыҙ һәм уларҙы оҫта башҡарыусының үҙе тураһында.

Ер йөҙөндә "сәй" тип аталған япраҡты эҫе һыуҙа бешереп эсеү ғәҙәте нисек, ҡайҙа барлыҡҡа килгәндер, аныҡ түгел. Әммә төрлө үләндәрҙе бешереп эсеү, моғайын, таш быуаттан килә. Кешенең мейеһе һәр ваҡыт ижади эшләп тора. Шуның менән дә ул хайуандыҡынан айырыла. Ниндәй үләнде бешереп эсһәң, ниндәй сирҙәр кәмей, ниндәй көс-ҡеүәт арта йәки, киреһенсә, ниндәй үлән быуындарҙы йомшарта, йоҡоно килтерә икәнен ата-бабаларыбыҙ быуындан-быуынға һөйләп, өйрәтеп, күсереп килгән.

2010 йылда үткәрелгән халыҡ иҫәбен алыу материалдарына ҡарағанда, хәҙерге көндә мең ырыуы вәкилдәре йәшәгән райондарҙа яҡынса 275 мең тирәһе меңле башҡорттары иҫәпләнә.

Башҡортостан Республикаһының 100 йыллығына арналған баҫмаларҙың иң сағыуҙарының береһе ул - "Шаҡай бураны". Күренекле яҙыусыбыҙ Ғәлим Афзал улы Хисамовтың хеҙмәт емеше. Тарих биттәрендәге башҡорт халҡының азатлыҡ өсөн көрәшенең бер этабы, милләткә әллә күпме яңылыҡтар һәм юғалтыуҙар алып килгән яңы башланғыс, беҙҙең өсөн быуаттар буйына актуаль булған мәсьәләләр, проблемалар тураһындағы әҫәр. Рух һәм милли характер тураһындағы, идеялар һәм шәһитлек тураһындағы, батыр психологияһы һәм илһөйәрлек фәлсәфәһе тураһындағы... Бына ошоларҙы еткерергә теләй уҡыусыларына Ғәлим ХИСАМОВ.

Мең ырыуы, табындар кеүек үк, төрлө сығышлы этник берләшмә булып тора. Ғалим-этнолог Р.Ғ. Кузеев классификацияһына ярашлы, улар көньяҡ-көнбайыш башҡорттарының Дим буйы төркөмөнә ҡарай.

2020 йылда илде мөһим ваҡиға көтә - 1 октябрҙән 31 октябргә тиклем Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу буласаҡ. Һәр айырым төбәктең социаль-иҡтисади торошон күҙ алдына баҫтырырға ярҙам иткән был мөһим сара аҙаҡҡы тапҡыр 2010 йылда үткәйне. Был ваҡыт эсендә илдә, һис шикһеҙ, әллә күпме демографик үҙгәрештәр булыуы асыҡ: донъя булғас, тыуымы ла, үлеме лә, никахҡа инеүселәре лә, айырылышыуҙар ҙа, йәшәү урынын алыштырыусылар ҙа бар. Кеше йәшәйеше генә түгел, ауыл-ҡалаларҙың йөҙө лә алышына, яңы йорттар, урамдар барлыҡҡа килә. Өфө ҡалаһы Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуға нисек әҙерләнә һуң? Ҡала округы хакимиәте башлығы эргәһендәге сираттағы оператив кәңәшмәлә һүҙ ошо хаҡта барҙы.

Башҡортостан тәбиғәт ҡомартҡыларына, тәбиғәт мөғжизәләренә бик бай һәм һуңғы йылдарҙа әүҙем ялды үҙ итеүселәр, йылдың ниндәй миҙгеле булыуына ҡарамаҫтан, иҫтәлекле урындарға ашыға. Бәлки, бер күреүҙән ғашиҡ булдым, тигән һүҙҙәр тап ошо бай һәм үҙенсәлекле тәбиғәтебеҙгә лә ҡағылалыр, сөнки бер тапҡыр күргән, бер тапҡыр булған урындар һине ҡабат-ҡабат үҙенә саҡырып тора, төштәргә инеп йөҙәтә. Шундай тәбиғәт менән берлегеңде нығытыусы урын - ул, әлбиттә, Бөрйән районындағы Шүлгәнташ мәмерйәһе. Әммә был юлы ял итергә түгел, ә мәмерйә урынлашҡан биләмәләге хәлдәргә байҡау яһау маҡсаты менән юлға сыҡтыҡ.

Бөгөнгө интернет заманында үҙ фекереңде әйтеү, уйҙарыңды еткереү бер ауырлыҡ тыуҙырмай кеүек. Ләкин айырым кешенең түгел, ә дөйөм халыҡты уйға һалған, борсоған һәм күңелен күтәргән ваҡиғалар тураһындағы һүҙҙәрҙе киң йәмәғәтселек, айырыуса власть органдары вәкилдәренә, иғтибарына алып барып еткереү еңел түгел. Шуға күрә гәзиттәге әлеге рубриканың асылыуына ихлас шатландым, сөнки теләге булған һәр кемгә үҙ уй-фекерен еткереү майҙансығы ул. Шәхсән үҙемдең тел осонда торған ҡайһы бер күренештәр тураһында әйтеп үткем килә. Тейешле күҙгә күренер, тип өмөтләнәм.

Заманса китаптарҙың ҡайһыһын асып ҡарама, сәләмәтлеккә арналһынмы, бизнес тураһында булһынмы - кешегә үҙ йәшәйешен ыңғайға көйләү өсөн эште тәү сиратта уй-фекерҙәрен үҙгәртеүҙән башларға кәңәш ителә. Ҡараңғыла яҡтылыҡ сатҡыһын күрә белеү, тимәк, күңелдә киләсәккә ышаныс йөрөтөү - кешегә йәшәү көсө өҫтәй. Был турала китаптан уҡып түгел, "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһында ең һыҙғанып эшләгән үҙебеҙҙең башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары миҫалында ла беләбеҙ. Ошо көндәрҙә улар Ғафури районының хозур тәбиғәтле, данлы Уҡлығая буйындағы Ташаҫты ауылы эргәһендә оло ҡор йыйып, донъяға позитив ҡарашта йәшәүҙең серҙәре менән бүлеште.

Күптән түгел Якутскиҙа ҡатын-ҡыҙҙар араһында шашка буйынса планета беренселеге үтте. Һәм унда беҙҙең ҡыҙҙар еңеүселәр булып сыҡты! Башҡортостандан Тамара ТАНҺЫҠҠУЖИНА беренсе урынды яуланы, ә Айгөл ИҘРИСОВА көмөш миҙалға лайыҡ булды. Милләтебеҙҙең аҫыл ҡыҙҙарын редакциябыҙға сәйгә саҡырып алып, әлеге уңыштары һәм башҡа бик күп төрлө яңылыҡтары, тормош-йәшәйештәре, уй-хыялдары тураһында белештек. Был хаҡта һеҙгә лә бәйән итәбеҙ.

Башҡорт этнографы түңгәүер-тамъян бәйләнешенең бик яҡын булып, быны уларҙың боронғо ҡәрҙәшлеге һөҙөмтәһе, тип иҫәпләй. Ошо фекерҙе дәлилләп, ғалим XVIII - XIX быуаттарҙа берләштерелгән Тамъян-Түңгәүер олоҫоноң уртаҡ административ берәмек булыуына ла иғтибар итә. Ул бындай берләшмәнең көнсығыш башҡорттарына хас булмауын һыҙыҡ өҫтөнә ала. Көньяҡ-көнсығыш Башҡортостанда танғор һәм тума этнонимдарының йыш осрауын да ғалим уларҙың боронғо монгол сығышлы булыуы менән аңлата. Ошо һығымтаға өҫтәлмә дәлил рәүешендә ул тамъяндарҙың төньяҡ төркөмөнөң Оло һәм Кесе Ҡыҙыл йылғалары буйын төйәк итеүенә Енисей йылғаһы үрендә йәшәгән тама - тума ҡәбиләһенең ошо йылғаның Кесе Енисей айырын Ҡыҙыл-Хем, тип атауына тура килеүен күрһәтә. Тарихсы С. Хәмиҙуллин Р. Кузеевтың тамъян ырыуының монгол сығышлы булыуын тейешле кимәлдә нигеҙләнмәгән, тип, башлыса, этнонимдар оҡшашлығы менән генә аңлатылыуына тәнҡит күҙлегенән ҡарай. Шул уҡ ваҡытта тамъяндарҙың боронғо төрки берләшмәләре составында хәрәкәт итеүен инҡар итеп булмай.

Күптән ҡалалағы ваҡиғаларға күҙәтеү яһағаныбыҙ юҡ, шикелле. Шул бушлыҡты тултырыу маҡсатында сираттағы оператив кәңәшмәлә муниципалитеттың яуаплы структура вәкилдәренең үткән аҙналағы хәл-торошҡа ҡыҫҡаса байҡауына иғтибар бирергә булдыҡ.

Яңы уҡыу йылы башланырға ла күп ҡалманы. 1 сентябрҙә мәктәп ихаталары тағы ла ҡулдарына аллы-гөллө сәскәләр тотҡан эреле-ваҡлы уҡыусыларҙың шат тауыштарына күмелер. Бынан байтаҡ йылдар элегерәк мин эшләгән мәктәпкә АҠШ-тың Юта штатынан студенттар килгән ине. Уларҙы иң аптыратҡаны - 1 сентябрь көнөнөң байрам төҫөн алыуы булды. Баҡтиһәң, уларҙа уҡыу йылы башланыуы бер нисек тә байрам ителмәй икән. Әлбиттә, байрам үтә лә китә, ә мәктәп донъяһы киләһе йәйгә тиклем үҙенең бихисап мәшәҡәт-хәстәрҙәре менән йәшәй бирә.

Хатта иң сәләмәт кешеләр ҙә үҙҙәренә бирелгән ғүмерҙе 30-40 процентҡа кәмерәк йәшәй. Әммә Ер йөҙөндә барыһы ла тиерлек йөҙ йәшкә еткән халыҡ бар.

Ростовщиклыҡ һәм проценттарҙан килем алыу менән шөғөлләнеүҙән дә ҙур гонаһ юҡ. Ҡөрьәндә: "Әгәр һеҙ¦ быны эшләмәһәгеҙ¦ (йәғни, Алла язаһынан һаҡланмаһағыҙ, өҫтәмә хаҡ алыуҙың хәрәмлегенә ышанмаһағыҙ йәки ышанып та унан баш тартмаһағыҙ), Алланан һәм Уның рәсүленән һуғыш тураһында ишетегеҙ, әгәр тәүбәгә килһәгеҙ, һеҙҙең төп малығыҙ - үҙегеҙгә!" (Әл-Баҡара сүрәһе. 2-279).

2020 йылда сираттағы Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу кампанияһы уҙғарыласаҡ. Был дәүләт кимәлендәге мөһим ваҡиға, уның һөҙөмтәләре Рәсәй халыҡтары хаҡындағы статистика мәғлүмәттәрен туплау менән генә сикләнмәйәсәк: улар XXI быуаттың өсөнсө тиҫтәһендә йәшәйешебеҙҙең барлыҡ өлкәләрен дөрөҫ күҙаллау, демографик хәлдең ил иҡтисадына, дөйөм ижтимағи үҫешкә йоғонтоһон алдан уҡ иҫәпкә алыу, киләсәгебеҙгә объектив ҡараш булдырыу өсөн ныҡлы нигеҙ булып торасаҡ. Башҡорт халҡы - бәләкәй этнос түгел, һаныбыҙ буйынса Рәсәйҙә дүртенсе урында торабыҙ. Тап шуның өсөн гәзитебеҙ биттәрендә башҡорт халҡының демографик проблемалары хаҡында мәғлүмәттәр баҫтыра башлауҙы, ошо хаҡта ғалимдарыбыҙҙың, башҡа белгестәребеҙҙең ҡараштарын уҡыусыларыбыҙға еткереүҙе хуп күрәбеҙ. Ошо проблемаға арналған тәүге әңгәмәбеҙҙә БР Стратегик тикшеренеүҙәр институтының ғилми хеҙмәткәрҙәре - тарих фәндәре кандидаттары Гөлдәр Хилажева, Наилә Шәмсетдинова һәм Гөлфинә Солтанова ҡатнашты.

"Ҡабаттан йәнләнгән фотоһүрәттәр" проекты гәзит уҡыусыларҙы "Беренсе Республика" фильмының геройҙары менән таныштырыуҙы дауам итә. Проектта шәхестәрҙең тарих архивтарынан, фәнни хеҙмәттәрҙән, музейҙарҙан тупланған фотолары һәм костюмдары буйынса рәссам Әлиә Байрамғолова тарафынан кинорежиссер Булат Йосоповтың "Беренсе Республика" тарихи нәфис фильмын төшөрөү майҙансығынан яһаған фотолары тәҡдим ителә.

Тамъян ырыуы, ғалим-этнограф Р.Ғ. Кузеевтың классификацияһына ярашлы, көньяҡ-көнсығыш башҡорттары төркөмөнә ҡарай. Тамъяндарҙың ата-бабаларының кем булыуы тураһында тарихи сығанаҡтар күп түгел. Тарихсы Салауат Хәмиҙуллин билдәләүенсә, тамъяндарҙың килеп сығышы хаҡында бынан 100 йылдан да элегерәк, XIX быуат аҙағында рус ғалимы Н.А. Аристов тарафынан фараз ителгән мәғлүмәттән башҡа телгә алырҙай икенсе версия булманы.

Үткән аҙнала "Торлаҡ хужалығы тармағында һөнәре буйынса иң яҡшыһы" ҡала һөнәри оҫталыҡ конкурсы үтте. Ул ике: теоретик һәм ғәмәли этаптан торҙо. Ҡатнашыусылар барыһы ла үҙҙәренең һәләттәрен күрһәтеп, ысынлап та оҫта икәнлектәрен раҫлаһа ла, иң-иңдәр генә еңеүсе була һәм улар баш ҡала данын республика конкурсында яҡлаясаҡ. "Ярыш барышындағы рух, сәм әлегә күҙәтеүсе ролендә генә сығыш яһаған йәштәрҙе лә был тармаҡҡа килергә этәргес булырына ышанам", - тине сираттағы оператив кәңәшмәне алып барыусы хакимиәт башлығы урынбаҫары Салауат Хөсәйенов.