Ил өҫтөнә ябырылған афәт ябай ауыл кешеһе Хәйривараны ла урап үтмәне. Ажарланған ғәрәсәт ише ҡотолғоһоҙ ҡосағына ҡыҫып, башҡа миллионлаған яҙмыштар ыңғайына өйөрөлтөп-әйләндереп алды ла китте. Хәйер, нисек инде ул урап үтһен? Илдә йәшәгән һәр кем шул илдең киҫәксәһе лә. Бер бөтөн кисергән мәлдә киҫәксә ситтә ҡала аламы?
Ҡустыһы Ғилмитдин менән улар Өфөлә тап булыштылар. Байтаҡҡа алданыраҡ киткән туғаны Әлкәлә хәрби әҙерлек үтеп ята икән. Уйламағанда юлдары киҫешеүгә ҡыуанып бөтә алмаған ағай-эне, форсатын тура килтереп, фотоға төштө. Төшөүен төштөләр, ә ошо осрашыуҙары улар өсөн һуңғыһы икәнлеге баштарына ла инеп сыҡманы. Улар һуғышҡа китеп барһа ла үлер өсөн бармай ине бит...
Һөйләшеп һүҙҙәре бөтмәгән, бер-береһенә ҡарап танһыҡтары ҡанмаған (әйтерһең дә, ун йыл күрешмәгәндәр!) Хәйривара менән Ғилмитдин ауылдың иң абруйлы, иң хөрмәтле кешеләре булдылар. Береһе, ҡустыһы - уҡытыусы, икенсеһе - ауыл советы сәркәтибе ине. Һуңғараҡ, эшкә сымыры, ипле, яңыса фекерләй белгәнен, йыйнаҡлығын күреп, ағай кешене район үҙәгенә саҡырып алдылар.
Нөғәмәнов ер эштәре менән шөғөлләнде. Эшмәкәрлеге ҡатмарлы осорға тура килһә лә, вазифаһына намыҫ менән ҡараны. Колхоздар менән совхоздарҙың яңы "тыуып" ятҡан сағы. Ул яҡтан да, был яҡтан да ҡыҫымға алыусылар күп булды: һәр кемгә яҡшыраҡ, уңдырышлыраҡ ерҙәр кәрәк. Әле хәтерендә, бер мәл Мәскәүҙең тура үҙенә буйһонасаҡ "Заготскот" селтәрҙәре булдырыла башланы. Уның арыу ғына ҙур бер филиалы районда ла ойошторолдо. Яҡшы яҡтан үҙен күрһәтеп ҡалырға теләгәндер инде райкомдың беренсе секретары Хәйривараны шунда уҡ "порукаға" алды. Ул "Заготскот" өсөн көтөүлек биләмәләрен ҡаралғандан күберәк бүлдереп, аҙыраҡ күрһәтергә самаланы һәм бөтөнләй икенсе, ҡара тупрағы боҫорап ятҡан урындан. Өлкән-өлкән түрәләр бит мәркәздең үҙенән килеп ҡараясаҡ.
Хәйривара тейешле ергә барғанда ысын-ысындан оло мәжлес ойошторолған ине. Гөжләп торған тәкәләр һуйылған, һәр төрлө эсемлеге тулып ултыра. Торғаны һабантуй инде. Ундайҙы күп күргән тәжрибәле белгес шунда уҡ аңлап алды: тимәк, һатып алырға теләйҙәр. Һәм ул, йыйында туҡталып тормаҫтан ғына үҙ эштәрен бөтөрҙө лә, ҡайтты ла китте. Ерҙәр тәғәйен урындан һәм тейешенсә кимәлдә бүленде. Аҙаҡ, биләмәләр яңылыш үлсәнгән, тигән ялыу буйынса Өфөнән комиссия килеп йөрөнө, әммә Нөғәмәновтың эшендә бер хилафлыҡ та тапманылар. Әлеге осраҡтан һуң "беренсе" Хәйривараға ҡырын-мырын ҡарап, теш ҡайрар булды. Мутлыҡтары өсөн урынынан осоп киткәнсе. Уның ҡарауы, ер белгесенең намыҫы таҙы ҡалды. Заманына күрә юғары ғына дәрәжә биләгән ғәҙел ир өҫтөнән шунда уҡ тағы ялған донос яҙыусыһы табылды - ил буйлап 1937 йыл атлай ине. Хәйривара ниндәйҙер мөғжизә менән үҙен-үҙе яҡлап ҡала алды. Шуның арҡаһында береһенән-береһе бәләкәй өс баланы атайһыҙ, ҡатыны Фәүзиәне ирһеҙ ҡалыуҙан ҡотҡарҙы. Әлеге шул аҡылы инде. Зиһене етеңкерәмәй, бер генә яңылыш һүҙ ысҡындырып, яҙа баҫтымы, башы Себергә китә ине. Ярай әле Себер менән генә ҡотола алһаң...
Ә һуңынан... Һуңынан, тормоштар шөйлә матурланып, донъя рәхәтлеген күрә башлағанда, бөтә өмөттәрҙе селпәрәмә килтереп, йәшәйештәрҙе баштүбән әйләндерә һуҡҡан тәреле яу ябырылды һәм аяуһыҙ ҡан ҡойош башланды. Яман ҡырылышта береһенән-береһе ҡеүәтлерәк дәүләттәр менән дәүләттәр генә бәрелешеп ҡалманы, ҡитғаға ҡаршы ҡитға сыҡты. Ете йылға һуҙылған әлеге ҡапма-ҡаршы тороуҙың ниндәй эҙемтәләргә килтерәсәген әле бер кем дә әйтә алмай ине. Ә эҙемтәләр ҡот осҡос буласаҡ.
Ауылдаштарының байтағы һалдат шинеле кейергә өлгөрһә лә Яңауыл колхозының партком сәркәтибе итеп һайланған Хәйривараны саҡыртыуҙы, ни сәбәптәндер, һуҙа килделәр. Һәм бына, ниһайәт, 1941 йылдың декабрь баштарында уға ла ҡағыҙ тотторҙолар. Өйөнән сығып китеүгә өс көн тигәндә ул инде һуғыштың ҡайнап торған урынында ине. Ғәжәп, башҡаларҙың китеүен ауыр кисергән Хәйривара был юлы хатта иркен һулап ҡуйҙы. Юғиһә, ярты йыл эсендә тол ҡалырға өлгөргән йәп-йәш ҡатындар, һуғышта һәр төрлө ағзаларын ҡалдырып ҡайтҡан яугирҙар ҡырын-мырын ҡарай башлаған һымаҡ ине. Йәнәһе, ҙур түрә булғас ни, һуғышҡа ла бармай ята. Эй-й, был әҙәми зат! Үҙенән башҡаға саҡ ҡына ла һәйбәтерәк булмаһын - күрә алмай башлай. Заман-ҡоролошона күрә кешеләре лә шулай аҙамы икән әллә?
Шундай көнсөлдәрҙең береһе райсоветта эшләне. Эшләне тип, үҙенең ҡулынан йүнле бер эш килмәй, фекерләү яғы ла самалы ғына, ә белемсе булып ҡылана. Етмәгән аҡылын башҡаларға өйрәтеп маташа. Бына ошоноһо иң ҡурҡыныслыһы ине. Өҫтәүенә, ауыҙынан хәмер еҫе өҙөлмәне. Ҡыҫынҡы ғына кабинетта бергә ултырғанғамы, мәңге йәпәтәйләнеп, баҫалҡы холоҡло Хәйривара тирәһендә уралыр ине. Бөтөн нәмәһен унан эшләтеп алыр ҙа, күрҙегеҙме ағайығыҙҙы, тигәндәй, күкрәк киреп йөрөй торғайны. Нисек итеп шул башһыҙ әҙәм райсовет һынлы райсоветҡа барып оя тибә алды икән? Ошо һорауҙы Хәйривара үҙ-үҙенә йыш ҡына бирер булды. Барыһы ла асыҡланғанға тиклем.
Хәйер, ул бәндә власть органдарына нисек килеп ингән, шул рәүешле еңел генә осоп та китте. Әлеге шул аңралығы сәбәпсе инде. Өфөнән килһә лә, ябай ғына кейемле оло вәкилде коридорҙа әселе-сөсөлө һүҙҙәр менән һүгеп ташлаған. Танымайса. Мәңге иҫерек булғас ни. Ауыл кешеһе, тип уйлаған, күрәһең. Ауылдан килгәндәр менән һәр саҡ шулай ҡылана торғайны. Аҙаҡ: "Кем икәнлеген аңғартһаң була инде",- тип Хәйривараға үпкә белдереп йөрөнө. Әйтерһең дә, вәкил килгәндә ул уның еңенән тартып торорға тейеш булған. Ҡыҙыҡ кешеләр була бит. Ҡыҙығын-ҡыҙыҡ, Хәйривара һиҙемләне, теге уҫал ниәт менән яҙылған шикәйәт тә кәнде уның эше булды. Ит изгелек, көт яуызлыҡ. Шулай ҙа һуңынан белде: сәрхүш әҙәм райсовет башлығының бажаһы икән, ҡәһәрең. Бер туған. Бына шулай, йәмәғәт эшенә зыян килһә-килһен, тик бажа нужа күрмәһен...
- Старшина Нугаманов! - Баянан бирле батальон ат-ужаһын рәтләп булашҡан Хәйривараның ауыр уйҙарын талапсан тауыш бүлдерҙе. Комбат икән.
- Я, товарищ майор!
- Старшина, обоздар кискелеккә әҙер булырға тейеш. Эңер төшөү менән ҡуҙғалабыҙ. Яҡты күҙҙә өлгөрөп ҡалығыҙ.
- Так точно, өлгөрәбеҙ! Йөктәр инде тейәлеп бөткән тиерлек.
- Яҡшы, һәр ваҡыттағыса һынатмаҫһығыҙ тип ышанам.
Төптән ныҡ, яурынтаҡ, саф башҡорт ҡиәфәтле, осҡор ҡарашлы батальон старшинаһы Нөғәмәнов йәшкә үҙенән күпкә кесерәк командирының йылы мөнәсәбәтенән ҡәнәғәт ҡалды. Уларҙың ҡаты бәрелештәрҙә шаҡтай ҡаҡшаған хәрби часы Тула ҡалаһы янында тора. Бер ынтылыуҙа ярты Европаны бағындырған кеүек, СССР ерҙәрен дә анһат ҡына ҡулға төшөрмәксе булып ымһынған фашист илбаҫарҙары хәҙер, сасҡау һыуыҡтар өтә башлағас, яҡшы аңлай: йә беҙ советтарҙы, йә улар беҙҙе. Өсөнсөһө бирелмәгән. Шуның өсөн дә йән-тән аямай алға - Мәскәүгә ынтыла. Советтарҙың баш ҡалаһы ана ғына, күренеп тора, ә ниндәйҙер бер Тула уларҙың юлында тамаҡҡа арҡыры торған һөйәк ише. Маңлайға-маңлай күпме тапҡыр һөжүм итеп ҡараһалар ҙа, ала алманылар. Әле бына һуңғы көндә генә, нисектер, тыныслана төшкән һымаҡтар. Әллә төңөлә барыуҙары шулмы? Бәлки, берәй этлек уйлайҙарҙыр әле. Һәр төрлө этлеккә немецтың башы эшләп тора бит. Ҡасандан көтөлгән контрһөжүмдәре һаман башланмай ҙа башланмай. Мәскәү һынлы Мәскәүҙе ҡалдырырға йыйынмайҙарҙыр бит инде. 1812 йылда, ярай, ғәскәрҙе һаҡлап ҡалыу хаҡына баш ҡаланы биреп ҡотолғандар. Заман башҡа, заң башҡа, хәҙер бит заманалар икенсе. Бөтөнләй икенсе. Гитлер һиңә Наполеон түгел, Мәскәүҙе бер ҡулға төшөрһәме...

* * *

Көн үҙәге ауышҡанда борсолоуы ҡаҡса йөҙөнә сыҡҡан комбат ҡулы аҫтындағы командирҙарҙы блиндажына йыйҙы.
- Иптәштәр! - Эске хәүефтән тоноҡлана төшкән баҫалҡы тауыш менән һүҙ башланы, - иптәштәр, әҙер булығыҙ, һеҙгә үтә лә яман хәбәр еткерергә мәжбүрмен: беҙ ҡамауҙа ҡалғанбыҙ. Оборона тотҡан арала немецтар беҙҙе ике яҡлап урап үткән. Күршеләр, тимәк, сыҙамаған.
Йыйылыусылар бер-береһенә ҡарашып ҡуйҙы. Ҡараштарҙа аптырау ҡатыш көҙөк, хатта бер аҙ ҡурҡа төшөү ғәләмәте лә сағыла ине. Әммә ләкин төшөнкөлөккә бирелеү тойолманы. Ошоно үтә күреп торған тәжрибәле майор иркен һуланы. Утлы ҡулсаға эләгеүҙәре хаҡында ул, уратып-суратып тормайынса, юрый тураһын әйтте, буғай. Һынап ҡарамаҡҡа. Хәҙер белде: командирҙары һынатмаясаҡ. Улар өсөн күңеле тыныс. Юғалып ҡалмаған командирҙың яугирҙары ла һынатмаҫ.
- Мин әле генә ҡәтғи фарман алдым, - комбат һүҙен дауам итте, - ул фарман буйынса беҙ, данлыҡлы Ҡыҙыл Армия боецтары, бер нимәгә ҡарамайынса ҡамау ҡулсаһын өҙөп сығырға тейешбеҙ. Бөгөн үк! Иртәгә һуң буласаҡ. Һорауҙар?
- Иптәш комбат, рөхсәтме?- Таушалған бушлатын рәтләй-рәтләй аяғүрә баҫҡан Нөғәмәновтың йөҙө хәстәрле ине, - ә обоздар менән нисек итербеҙ? Юлһыҙ ерҙә машиналар үтә алмаясаҡ.
- Үтә алғансы барырбыҙ.
- Ә артабан?
- Старшина, көнэлгәре паникаға бирелмәй торайыҡ, мәле еткәс күҙ күрер. Тағы һорауҙар булырмы? Башҡаса һорауҙар юҡ, - батальон командиры бер аҙ һынап торғандан һуң тағы һүҙ башланы. Был юлы уның тауышы тантаналы ишетелде: - Бөркөттәрем минең! Һеҙҙең менән миңә утты ла, һыуҙы ла кисергә тура килде, әжәл күҙенә ҡарап торған мәлдәр аҙ булманы. Шөкөр, һынатманығыҙ. Был яғына ла шулай булыр тип уйлайым. Уйлайым ғынамы - ышанам. Ошоғаса теләһә ниндәй ауырлыҡтар алдында ҡаушап ҡалманығыҙ. Үҙегеҙҙе хас совет һалдатынса тоттоғоҙ. Әммә хәл ҡырҡыулаша. Иманым камил, алда торғандар янында үткәндәр сүп һымаҡ ҡына булып тойоласаҡ. Мин быны һеҙҙе ҡурҡытыр өсөн әйтмәйем. Ҡамауҙа ҡалыу - уйын эш түгел. Бында йә йырып сығаһың, йә...
Комбаттың, мәле еткәс, тигәне үҙен оҙаҡ көттөрмәне. Боеприпас тейәлгән өс, тыңҡыслап аҙыҡ-түлек тултырылған ике машина тын ҡарҙы йырып, алыҫ бара алманы. Ярты саҡрым ер үттеләрме-юҡмы, бүҫкәләренән көртҡә сумдылар ҙа ҡатып ҡалдылар. Ни алға, ни артҡа. Әйтерһең дә, элек-электән ошонда торғандар. Уларҙы хәҙер урындарынан ҡуҙғатыу тураһында һүҙ ҙә булыуы мөмкин түгел ине. Ныҡлап һеңделәр.
- Обоздарҙы яндырырға-а! - Командирҙың ошо фарманы хөкөм ҡарары кеүегерәк яңғыраны. - Артабан үҙебеҙ генә китәбеҙ.
- Иптәш майор, яраған эш булырмы? Обоздарҙы әйтәм, - Нөғәмәнов шунда уҡ тегенең ҡаршыһына килеп баҫты.
- Башҡаса нимә тәҡдим итә алаһың, старшина?
- Шул көйө ҡалдырып киткәндә. Урын төпкөл, урман ҡараңғы. Немецтәр, бәлки бында килеп тә сыҡмаҫтар.
- Мин һине аңлайым, Нугаманов, - полковник ауыр көрһөндө, - старшина булараҡ, мөлкәт өсөн борсолаһың, сөнки һин яуаплыһың. Үҙемдең дә йән әсей: һалдатҡа ашау наҡыҫ, боеприпас етешмәгәндә күпме дәүләт харап була. Әммә ниндәй хәлдә ҡалғаныбыҙҙы күреп тораһың. Шуның өсөн мин һине әлеге яуаплылыҡтан азат ҡылам. Һине бер кем дә хөкөм итмәҫ.
- Шулай ҙа...
- Был - приказ, старшина! Һин бит хәрби кеше.
- Әлбиттә, армияла приказ менән көллөһөн дә эшләтергә була. Бигерәк тә бөгөнгө кеүек хәрби осорҙа, - Хәйривара, эстән ярһып барһа ла, тыштан тыныс булырға тырышты, - ләкин, иптәш майор, бынауындай мөлкәт өсөн баштан һыйпамаҫтар. Унан, кешелеклелек тигән нәмә лә бар бит әле.
Батальон командиры ошо урында уйға ҡалды. Шунан:
- Конкретно нимә тәҡдим итәһең һуң, старшина, - тип ныҡыш һалдаттың арҡаһынан ҡаҡты.
- Мине обоздар янында ҡалдырығыҙ, - булды яуап.
- Һин үҙ аҡылыңдамы, Нугаманов?
- Так точно, иптәш комбат! Үҙ аҡылымда һәм барыһын да үҙ ихтыярым менән эшләйем.
Аптырай төшкән майор, был ысынлап әйтәме, әллә герой булып ҡылана ғынамы, тигән кеүек Хәйривараның ут сәскән йәшкелт күҙҙәренә төбәлде. Ул күҙҙәрҙә яһалма геройлыҡтың тамсыһы ла юҡ ине. Барыһы ла ихлас күңелдән һәм ысын йөрәктән! Ә ҡараш! Ҡараш һуң ниндәй! Бөркөт ҡарашлы тип, әлбиттә, ошондайҙарға әйтәләр. Бындай ҡараш хужаһын бер ниндәй приказ менән дә, өгөт менән дә һындырып булмаясаҡ , комбат, әле килеп, ошоно аңланы. Старшина ҡәтғи ҡаршы булһа ла, батальон командиры уның менән тағы ике һалдатты ҡалдырырға ҡарар ҡылды. Ғәҙәти булмағанса, һалдаттарҙы Хәйривараның үҙенә һайлап алырға рөхсәт ителде. Ләкин ул һайлап торманы, теләктәре булғандарҙы үҙ иркенә ҡуйҙы. Ҡалыусылар ун туғыҙ йәшлек сая башҡорт егеттәре Лоҡман менән Солтан ине. - Яҙмышты һынама, Нугаманов, машиналарға алдан уҡ шартлатҡыстар ҡуйығыҙ. Барыһына ла. Ишетәһеңме? Бәрелешкә инергә артыҡ тырышып тормағыҙ, был - мәғәнәһеҙлек. Дошман күренеп ҡалыу менән обоздарҙы... Хәйер, һиңә өйрәтәһе түгел, үҙең беләһең...
- Есть шартлатҡыстар ҡуйырға! - Старшина Нөғәмәнов майорға башлағанын әйтеп бөтөрөргә ирек бирмәне.

(Дауамы бар).

КИРЕ СЫҒЫРҒА