Беҙ, хәҙерге заман башҡорттары, уҡымышлы боронғо төрки бабаларыбыҙ кеүек, яҙма телебеҙҙе "Әлифба" китабынан башлап үҙләштерә башланыҡ. Әлиф - ғәрәп алфавитының тәүге хәрефе, әммә ул ғәрәпсә "а" хәрефен белдереп, "алиф" тип әйтелә. Ҡашғари һүҙлеге лә тап ошо хәрефтән башланып китә.
"Ар (Әр) - (кириллицала: ап. - Тәрж. иҫк.), көсәйтеү һәм өҫтөнлөк киҫәксәһе, предмет иң юғары өҫтөнлөк сифатына эйә булғанда ҡулланыла. Әйтәләр: әp әҙgү nәg (әп әҙгү нәг) - бик яҡшы әйбер; ар aq (ап ак), бөтөнләйгә аҡ, уғыҙса."
Ҡашғари миҫал итеп килтергән "ап-ак" һүҙенең һис бер үҙгәрешһеҙ тиерлек башҡорт лексиконында ул йәшәгән XI быуатта уҡ ҡулланылыуына шик юҡ. Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының бала бәпләгәндәрендә уларға "аппағым", тип иркәләүе шулай уҡ билдәле бер өҫтөнлөк, артыҡлыҡ дәрәжәһен белдереп тора.
Ғөмүмән, "ап" киҫәксәһе ҡулланылған һүҙҙәр хәҙерге башҡорт телендә байтаҡ: "ап-асыҡ", "ап-аяҙ", "ап-айыҡ" һ.б. Күрәһең, боронғо дәүерҙәрҙә "ап" һүҙе һоҡланыуҙы, көслө тойғо менән өндәү-өндәшеүҙе белдергән ымлыҡ булғандыр.
Мәхмүт Ҡашғари "ап" киҫәксәһенең икенсе бер мәғәнәһен дә аңлатып китә:
"Ар - түгел (не) мәғәнәһендә ҡулланыла торған киҫәксә. Әйтәләр, ар bu ар оl - был да түгел, теге лә түгел, тигәнде аңлата". Күреүегеҙсә, башҡорттар был осраҡта "ап" киҫәксәһен ҡулланмай. Атабан: "Үp - төҫтө көсәйтеү киҫәксәһе, чигил һөйләшендә: үp үrүg (үп үрүг) - бигерәк аҡ".
Башҡорт телендә был киҫәксә лә бар, әммә үтә һирәк ҡулланыла: "үп-үткер бысаҡ". Шул уҡ ваҡытта телебеҙҙә Ҡашғари атап үткән әлеге киҫәксәгә оҡшаған "өп" һүҙе бар, мәҫәлән, был киҫәксә "өр" киҫәксәһе менән бәйләнештә тора: "өп-өр-яңы". Дөрөҫ, һуңғы осраҡта, башлыса "өп" киҫәксәһе төшөрөлөп ҡалдырыла: "өр-яңы". Ғөмүмән, башҡорт телендә "өп" киҫәксәһе һирәк ҡулланыла, күбеһенсә, ошо ҡиҫәксәне ҡушып һөйләү диалекттарға хас. Миҫал өсөн: "өп-өҫтөн", "өп-өркәк". "Өп"кә параллель рәүештә уның ҡалын әйтелешле "оп" варианты ла осрай: "оп-осло бағана".
Бәҙри ӘХМӘТОВ әҙерләне.
(Дауамы. Башы 42-43-сө һандарҙа).
"Киске Өфө" гәзите, №45, 2023 йыл
КИРЕ СЫҒЫРҒА
|