Башҡортостанда яһалма интеллект мөмкинлектәрен юл хужалығында, медицинала, фәндә, ауыл хужалығында, шулай уҡ енәйәтселеккә ҡаршы көрәштә ҡулланалар. Роботтар яҡын арала кешеләрҙе алыштырасаҡмы? Был һорауға журналист яуап эҙләне.

Яһалма интеллект нимә ул?

Был - компьютерҙың белем алыу, алынған мәғлүмәтте анализлау, ҡарарҙар ҡабул итеү һәм кеше аҡылына хас ғәмәлдәрҙе башҡарыу һәләте. Күп эксперттар яһалма интеллекттың яҡын киләсәктә ниндәйҙер һөнәрҙәрҙе алмаштырыуын фаразлай. Дөйөм алғанда, белгестәр фекеренсә, алдағы 15 йылда яһалма интеллект ярҙамында процестарҙы автоматлаштырыу бөтә донъя буйынса һөнәрҙәрҙең 40 процентын ҡыҫырыҡлап сығара ала. Мәҫәлән, Gartner тикшеренеү компанияһы мәғлүмәттәре буйынса, алдағы 15-20 йылда кол-үҙәк операторҙары, секретарҙар, мөрәжәғәттәр менән эшләү буйынса белгестәр, тәржемәселәр, бухгалтерҙар, юристар, журналистар, завод эшселәре, курьерҙар, поездар һәм метро машинистары һәм хатта таксистар эшһеҙ тороп ҡалырға мөмкин.

Кем менән һөйләшәм?

Республикала яһалма интеллектты ҡулланыуҙың иң ябай миҫалы - һаулыҡ һаҡлау министрлығының контакт-үҙәгенең "122" номерында тауыш ярҙамсыһы. Уның менән, моғайын, Башҡортостанда йәшәгән һәр кем һөйләшкәндер. Аҡыллы оператор туғыҙ төрлө сценарий белә, мәҫәлән, яҙҙырыу һәм ҡабул итеүҙе туҡтатыу, табипты өйгә саҡырыу һәм башҡалар. Тауыш ярҙамсыһы яһалма интеллект, телмәрҙе таныу һәм синтезлау технологиялары нигеҙендә эшләй. 2025 йылдың 18 февраленә был линия буйынса 4,8 миллиондан ашыу шылтыратыу килгән, шуларҙың 25 процентын робот башҡарған.
Яһалма интеллект операторҙар эшен кәметергә ярҙам итә, пациенттарҙың эшен тиҙләтә. Әммә был, хәҙер кеше-операторҙар кәрәкмәй, тигәнде аңлатмай, тине Башҡортостандың һаулыҡ һаҡлау министры Айрат Рәхмәтуллин. Тимәк, төбәк поликлиникаларында медицина теркәүсеһе вазифаһы әлегә бөтөрөлмәгән. "Оператор функцияларын регистратураларҙың штатлы хеҙмәткәрҙәре башҡара. Бәйләнеш үҙәге 2014 йылдан бирле эшләй. Медицина теркәүселәренә башҡа функцияларға һәм бурыстарға ваҡыт бүлеү өсөн 2023 йыл аҙағынан тауыш ярҙамсыһы индерелә, ул мөрәжәғәттәрҙең бер өлөшөн үҙ өҫтөнә ала. Ул бөтә шылтыратыуҙарҙы ла автоном режимда эшкәртә алмай, сөнки төрлө нескәлектәр тыуа. Мәҫәлән, пациенттар төрлө һорау бирергә мөмкин. Был осраҡта тауыш ярҙамсыһы шылтыратыуҙы кешегә күсерә. Шуға күрә тауыш ярҙамсыһы операторҙарҙы алмаштыра тип әйтеү иртәрәк", - тип аңлатты Айрат Рәхмәтуллин.
Яһалма интеллект 64,2 миллион медицина документын өйрәнгән. Ул 98 поликлиника һәм дауахана базаларына инеү мөмкинлегенә эйә. Тәү сиратта Webiomed терапевтар һәм кардиологтар өсөн ярҙамсы булып хеҙмәт итә.
Үткән йылдан алып яһалма интеллект пациенттарҙың рентген һүрәттәрен аса. Башҡортостан "Мосмедия" платформаһын индергән пилот төбәктәр иҫәбендә. Тағы бер программа Башҡортостан медицина хеҙмәткәрҙәренә ЭКГ һәм ҡан баҫымын тәүлек әйләнәһенә күҙәтеү һөҙөмтәләрен асырға ярҙам итә. Әгәр пациенттың хәүефле патологияһы булһа, система табиптың иғтибарын тиҙ арала дауаланыу кәрәклегенә йүнәлтә. Әммә аҡыллы системалар үҙҙәре анамнезды тулыһынса йыйып, уның нигеҙендә диагноз ҡуя алмай.

Ювелир түгел, ә теүәллек бар

Ете йыл элек Башҡорт дәүләт медицина университеты клиникаһында Волга буйы федераль округында беренсе һәм берҙән-бер робот хирургияһы үҙәге асылды. 2018 йылдан үҙәктә уникаль Дa Vinci Si робот системаһы ҡулланыла. Бөгөн табиптарға ике "аҡыллы хирург" һәм бер "травматолог" ярҙам итә.
Робот хирургияһының өҫтөнлөктәре: теүәллек, 3D-визуализация, роботтың ҡулы кешелә булғанса ҡалтырамай. Робот системаһы табиптың физик сығымдарын кәметергә һәм операцияларҙы мөмкин тиклем теүәл башҡарырға мөмкинлек бирә. Күптәрҙе, робот кешене алмаштырырмы, тигән һорау ҡыҙыҡһындыра? Өлөшләтә - эйе. Әммә бөтә ҡарарҙарҙы кеше ҡабул итә һәм бер ҡасан да роботтың интеллекты кеше интеллектынан өҫтөн булмаясаҡ. Робот - ул ауырыу файҙаһына кеше интеллектын дауам итеү сараһы ғына", - тип аңлатма бирә Рәсәй Һаулыҡ һаҡлау министрлығының БДМУ ректоры, Рәсәй фәндәр академияһы академигы, профессор Валентин Павлов. 2024 йылда робот хирургияһы үҙәге аша 1000-гә яҡын пациент үткән. Da Vinci si технологияһын ҡулланыу өлкәһе киң: абдоминаль, торакаль һәм колоректаль хирургия, гинекология һәм урология, ҡан тамырҙары хирургияһы. Былтыр "Приоритет 2030" федераль программаһы буйынса БДМУ клиникаһында быуындарҙы алмаштырыу менән шөғөлләнгән робот-травматолог Cuvis Joint барлыҡҡа килде. Робот үҙе компьютер һүрәттәре буйынса эшләй. Хата һәм кеше факторы юҡ.

Һәр һыйырҙы таный

Ауыл хужалығында ла яһалма интеллект ҡулланыла. Мәҫәлән, республика ярҙамы менән Өфөнөң IT-компанияһы мал аҙығы ҡулланыу күләмен контролдә тотҡан интеллектуаль система пилот проектын булдырҙы. Системаны Ауырғаҙы районының ауыл хужалығы предприятиеһында һынап ҡаранылар. Ул мал аҙығы юғалтыуҙы бер ярым тапҡырға кәметергә мөмкинлек бирә. Шулай итеп, 5 мең баш һыйыр булған ферма бер йылда миллион һумлыҡ сығымды ҡыҫҡарта.
Шул уҡ компания меңәрләгән баш мал аҫраған ҙур фермала уларҙың һәр береһенең хәлен һәм тәртибен күҙәтеү тураһында уйлана. Шулай итеп, видеокамералар ярҙамында һыйырҙарҙың торошон анализлау проекты барлыҡҡа килә. Эш принцибы ябай. Базаға хайуандар тураһында мәғлүмәт индерелә, шунан һуң камера һәр бер һыйырҙы таный. Билдәле бер ваҡыт арауығында бөтә нәмәне күргән күҙ күпме ашау-эсеүҙе, күпме ваҡыт ятҡанын һәм ял иткәнен билдәләй. Әгәр малдың тәртибе көндәлек һәм ғәҙәти тәртиптән айырылһа, система хужалыҡ хеҙмәткәрҙәренә сигнал бирә. Шул саҡта белгестәр килә, улар хәлде үҙ күҙҙәре менән тикшерә һәм баһалай.
Әммә ауыл хужалығы кешеләрҙе технология менән алмаштырыу бурысын ҡуймай. Аҡыллы программа уларҙың эшен еңеләйтә генә. Әйҙәгеҙ, программаны индереүҙе автомобилдәр менән сағыштырып ҡарайыҡ. Һеҙҙең иҫке машинағыҙ бар ине, һуңынан һеҙ технологик яҡтан яҡшыраҡты һатып алдығыҙ. Эйе, ул әле автопилот менән йыһазландырылмаған, әммә юл күрһәтә, дистанцияны контролдә тота. Шулай уҡ фермалар ҙа яңы технология яҡлы, әммә кеше хеҙмәтенән баш тартмай", - тине IT компанияһы етәксеһе Виктор Фрейдин.

Нейроселтәр бөтәһен дә эшләй ала

Яһалма интеллект һөйләгәнде танып, уларҙы текстарға тәржемә итә, команда буйынса теләһә ниндәй һүрәт төшөрә, төрлө ҡатмарлылыҡ, жанр һәм стилистика кимәлендәге текстар яҙа, шиғыр ижад итә һәм уларға музыка һайлай, фотоһүрәтте йәнләндерә. Мәҫәлән, күптән түгел "Манюня: Приключения В Москве" фильмын төшөрөү өсөн нейроселтәр ярҙамында Юрий Никулин легендаһын тергеҙәләр. Ватанды һаҡлаусылар көнө алдынан "Башинформ" Башҡорт кавалерия дивизияһы генералы Миңлеғәле Шайморатовтың фотоһүрәтен йәнләндерҙе.
Тимәк, тиҙҙән журналистар, рәссамдар, шағирҙар һәм композиторҙар кәрәкмәйәсәкме? Өфө фән һәм технологиялар университеты доценты Айрат Ғәлимов, бындай һығымталарҙы яһарға иртәрәк, ти. Уның билдәләүенсә, нейроселтәрҙәр һөнәрҙәр буйынса имтихан тапшырырға һәләтле. Эксперттар GigaChat селтәренең табиплыҡ эше буйынса имтиханды "дүртле"гә тапшырыуын билдәләне. Әммә нейроселтәр ярҙамында яҙылған текст кеше яҙмаһынан ныҡ айырыла. Кешеләр, "нейронка" ижадын уҡығанда уның яһалма интеллект тыуҙырғанын тоя ала, тип ышана Айрат Ғәлимов. Һүрәт төшөргәндә ҡайһы берҙә мәғәнәһеҙлеккә юл ҡуйыла: кешенең ҡулы йәки аяғы урынына өс ҡул булған һүрәттәр барлыҡҡа килә. Текста ла йыш ҡына хата яһай: уларға телмәрҙә ниндәй ҙә булһа етешһеҙлектәр, акцент, сит тауыштар, күп махсус терминдар йәки сленг булһа, һөйләүсене таныуы ауырыраҡ.
"Нейроселтәрҙәр ҡайһы бер һөнәр эйәләрен алмаштыра алмаясаҡ. Мәҫәлән, элек бухгалтерҙар счет менән иҫәпләгән, хәҙер яһалма интеллект уларҙың эшен еңеләйтә. Әгәр белем биреү өлкәһен алһаҡ, бөтә студенттар ҙа үҙ эштәре өсөн ChatGPT ҡуллана. Уҡытыусының бурысы - уларҙы асыҡлау һәм үҙҙәре эшләһен өсөн ниндәй заданиелар биреү тураһында уйлау. Яһалма интеллект авторҙарҙы, яҙыусыларҙы һәм дизайнерҙарҙы алмаштырасаҡ тип уйламайым. Улар ҙа был нейроселтәрҙәрҙе ҡулланырға өйрәнер. Әммә һөнәрҙәр юҡҡа сыҡмаясаҡ", - тип ышана Өфө фән һәм технологиялар университеты доценты.

Ләйсән ЗАКИРОВА.
"Киске Өфө" гәзите, №19, 16 - 22 май 2025 йыл

КИРЕ СЫҒЫРҒА