Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Мәҙәниәтте һәм сәнғәтте үҫтереү мәсьәләләре буйынса советта ҡатнашыусы мәҙәни йәмәғәтселек вәкилдәре һәм журналистар Өфөнөң "Родина" кинотеатрында "Фәрзәнә көнбайышҡа бара" хәрби-патриотик фильмдың ябыҡ премьераһына йыйылды.

Ошо оран аҫтында берләшкәйне йәмәғәтселәр.
Борон-борондан әҙәми зат донъяуи мәсьәләләрҙе бергәләшеп хәл итергә күнеккән. Шуға ла айырым төркөмдәрҙән ырыуҙар, халыҡтар, дәүләттәр барлыҡҡа килгән, кешеләр, ауыл-ҡалалар ҡороп, йәмғиәткә тупланып, дөйөм ҡағиҙәгә буйһоноп йәшәргә өйрәнгән.

Матур ғына бер урманда йәшәгәндәр, ти, айыу әсәй һәм уның бәләкәй генә балаһы. Айыу балаһы ҡыштың иң сатлама һыуығында донъяға килә. Яҙғы йылы көндәр тыуғансы ул әсәһе менән өңөндә ғүмер итә. Бына бер заман әсәһе уны урманға, өңөнән тышҡа алып сыға. Ул ҙур гүзәл донъяны күреп, хайран ҡала. Айыу балаһы өсөн бөтә нәмә яңы, ят һәм ҡыҙыҡ тойола. Әсәһе уға ниндәй емештәрҙе, тамырҙарҙы, япраҡтарҙы ашарға яраҡлығын өйрәтә. Ергә ҡойолған сәтләүектәрҙе һәм үлән араһында йәшенеп үҫкән бәшмәктәрҙе нисек табырға күрһәтә. Һәр көн улар өңдәренән алыҫыраҡ китә. Ә бер көндө ташлы ярҙарынан ярһып йүгергән, шаулап аҡҡан йылғаға килеп сығалар.

Ҡатнашалар:
Ҡыш бабай.
Ҡарһылыу.
Дейеү.
Дейеүбикә.
Албаҫты.
Үрғуян.
Пони.
Аҡтырнаҡ.
Суртан.

Бөгөн халҡыбыҙ әүҙем урбанизация процесы кисерә. Совет осоронда һәм яңы быуат башына тиклем башҡорт башлыса ауылдарҙа йәшәһә, хәҙер күпләп ҡалаларҙа төпләнә. Киләсәгебеҙ булған урта быуын һәм йәштәр араһында был нисбәт бигерәк тә ҙур. Был шарттарҙа Өфөлә, миллионлы баш ҡалабыҙҙа, миллилекте һаҡлап ҡала алырбыҙмы, әллә өлкән быуын башҡортлоҡто үҙҙәре менән мәңгелек йортҡа алып китерме? Ошо уйланыуҙар Өфө ҡала клиник перинаталь үҙәгенең анестезиология һәм реанимация бүлеге мөдире Илдар Ришат улы КӘРИМОВ менән осрашыуға этәрҙе. Табиптың был мәсьәләгә ни ҡыҫылышы бар, тигән һорау тыуыр күптәрҙә. Яуап уның менән ҡорған әңгәмәне уҡыу барышында асылыр.

(Салауат Хәмиҙуллиндың видеофильмы буйынса)

Александр Юрченко, тарих фәндәре кандидаты, бойондороҡһоҙ тикшеренеүсе (Санкт-Петербург): Картала Итиль йылғаһы төшөрөлгән һәм артабан ул үҙенең бер ҡушылдығына күсә. XIV быуатта Кама йылғаһы ла Итиль тип аталған була. Башҡорт ҡалаһы йылға ярында, ҡалалар сылбырында күрһәтелгән. Картографтарҙы, дөрөҫөрәк әйткәндә, уларға заказ биреүселәрҙе һәм уларҙың информаторҙарҙын ҡалалар үҙҙәренән үҙҙәре генә ҡыҙыҡһындырмаған. Әйтәйек, был картала Мәскәү юҡ. Беҙ XIV быуатта Мәскәүҙең булғанлығын беләбеҙ. Ҡаланың картала күрһәтелмәүе уның булмауына дәлил түгел.

Бынан 32 йыл элек, 1993 йылдың декабрь айында, Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың яңы Конституциялары ҡабул ителде. Дәүләт ҡоролошоноң төп принциптарын һәм ҡанундарын билдәләп, кеше һәм граждан хоҡуҡтарын ғәмәлгә ашырыуҙың төп ҡануни нигеҙе булараҡ, Конституцияның йәшәйешебеҙҙәге әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ.

"Беҙ Украина өсөн үлергә теләмәйбеҙ", "Яңы донъя һуғышына - юҡ!" - Париж үҙәгендә, Эммануэль Макрон ишетһен, күрһен өсөн, Франция президенты офисы эргәһендә ошондай плакат һәм транспаранттар тотоп, протест маршына сыҡҡан кешеләрҙең иҫәбе-һаны юҡ, тип хәбәр итә РЕН ТВ күҙәтеүсеһе 14 декабрь материалында.

Граждандар йәмғиәте институты - ул күп төрлө фекерҙәрҙе сағылдырыусы ойошма. Бөгөн Рәсәй Президенты кимәлендә лә, беҙҙең Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Фәрит улы тарафынан да гражданлыҡ йәмғиәте институтының эшмәкәрлеге һанлана, ҡабул ителә. Тимәк, был институт вәкилдәре яңғыратҡан төрлө тәҡдимдәр ҙә, идея-фекерҙәр ҙә иғтибар үҙәгенә алына. Әле генә булып үткән Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайының утыҙ йыллығы айҡанлы ойошторолған конференцияла ла, Башҡортостан Башлығы сығыштарында был фекер тағы ла анығыраҡ итеп һыҙыҡ өҫтөнә алынды.

"Бәйләнештә" биттәрендә йыш ҡына кескәйҙәрҙе балалар баҡсаһына йөрөтә башлаһаҡ, русса һөйләшә алмаясаҡ, сөнки өйҙә туған телдә аралашабыҙ, тип борсолоп яҙыусы кешеләргә өндәшкем килә: афариндар, өйөгөҙҙә әсә телендә һөйләшеүегеҙҙе дауам итегеҙ һәм һис борсолмағыҙ, балағыҙ баҡсаға бармаҫ борон уҡ барыбер русса белә, сөнки Үҙәк телевидениенан йәнһүрәттәр ҡарай, йырҙар тыңлай, ә был уларға бик яҡшы "дәрес" - тиҙ генә отоп та алалар. Баланың мөхитен тик бер төрлө телмәр менән генә сикләү мөмкин дә түгел, күберәк тел белгән һайын, уның зиһене, хәтере үҫешә. Кемдәрҙер 3-4 йәшлек балаһына ҡытай, инглиз телдәрен өйрәтеп маташа. Был да һәйбәт, тик туған телен генә онотоп китмәһендәр.

Йәйҙең бер көнөндә баҡсамда эшләп йөрөйөм. Сейә ағастары араһын иҫке япраҡтарҙан, сүп-сарҙан, башҡа ҡый-фәләндән таҙартыу менән мәшғүл булып, аңғармаҫтан һандуғас ояһына яҡын килгәнмен. Бер заман һандуғас, ризаһыҙлыҡ белдергәндәй, минең эргәмдә пырылдап оса башланы. Йәнәһе, минең ояма зыян килтереп ҡуйма! "Мин һинең ояңа тейергә йыйынмайым, борсолма, хәҙер ошо тирәне таҙартып бөтәм дә китәм", - тип мығырҙанған булам. Әммә һандуғас бер туҡтауһыҙ баш осомда осоуын дауам итте. Бер ҙә ҡурҡыуҙы белмәй икән, хатта битемә бәрелә яҙып, бәрелә яҙып оса был бәләкәй генә йән эйәһе. Ә минең бер ҙә ҡошсоҡто ҡурҡытҡым килмәй, шуға күрә яғымлы ғына һөйләшергә тырышып, үҙемсә уны тынысландырырлыҡ һүҙҙәр әйткән булам. Тик ҡошсоҡ минең кеше телемде аңларға теләмәй...

Баш ҡаланың 194-се балалар баҡсаһында башҡорт телен, халҡыбыҙ йолаларын, ғөрөф-ғәҙәттәрен өйрәнеүгә һәм рухи балалар тәрбиәләүгә ҙур иғтибар бирелә.

Оҙон бер урамдан торған ауылыбыҙҙың урта тошонда туҡһанын тултырып йөҙ яғына ыңғайлаған Нәғимә исемле инәй йәшәне. Асыҡ мөләйем йөҙлө, ипле мөғәмәләле, үтә сабыр фиғелле кеше ине ул, ә мөләйемдәр, ғәҙәттә, бар йәһәттән дә ылыҡтырғыс һылыу булалар. Әйткәндәй, мәрмәрҙәй шыма юнылған, камил йөҙлө сибәрҙәрҙе лә осратҡыланым; иллә улар ҡырау һуҡҡан сәскәһеҙ үҫемлек, емешһеҙ, ҡыҫыр ҡыуаҡ ишеләр, ә Нәғимә инәйҙең күңеле шау сәскәле, оҙон ғүмерле йәшәүе мул емешле булды.

Дәүләт эшмәкәрҙәре, яҙыусылар, милли интеллигенция вәкилдәре араһында, халҡым, телем, тип янып йәшәгәндәр бихисап. Улар үҙҙәренең тормошо миҫалында, әҫәрҙәре, ҡылған ғәмәлдәре аша быны раҫлай.

"Алтын юлағым"

Тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы донъя күргән яҙыусы Яныбай Хамматовтың "Алтын юлағым" автобиографик романынан өҙөк:

Кеҫә телефоны, "тлинк" итеп, ниндәйҙер яңы хәбәр барлығын иҫкәртте. Көҙгө алдында буянып-төҙәнеп ултырған Нурия ханым урынынан һиҫкәнгән күбәләктәй осоп торҙо ла шул яҡҡа уҡталды. Телефонын тоҡандырып ҡарағас, шундуҡ яңы тәтәйгә ҡыуанған бала шатлығы балҡыны йөҙөндә. Әһә! Ғүмәренән аҡса килгән! И-лә-лә, ҡайһылай мул был юлы! Булды былай булғас!

Шундай бер риүәйәт бар: ни яғы менән асыуландырғандыр, әсәһе генерал улын сыбыҡ менән һыҙыра икән. "Әсәй, мин бит генерал", ти икән улы. "Һин, ана, һалдаттарыңа генерал, миңә һин бала", тигән әсәй кеше...
Эйе, һин генералһыңдыр ҙа, йә ябай һалдатһыңдыр, бәлки, юғары наградаға лайыҡ булған Геройһыңдыр, әммә әсәй өсөн һин - бала! Ҡыйыулығы һәм батырлығы өсөн Рәсәй Геройы исеменә лайыҡ булған Тамерлан Илһамов та, эйе, әсәһе Айгөл Милләт ҡыҙы өсөн күҙ нурындай ҡәҙерле бала булып ҡала. Дәрәжәләре лә, Герой булыуы ла әсәнең балаһын юғалтыу ҡайғыһын еңеләйтә, үлемде аҡлай алмай. Шулай итеп, Тамерлан Илһамовтың әсәһе һөйләгәндәрен тыңлайыҡ.

(Салауат Хәмиҙуллиндың видеофильмы буйынса)

Салауат Хәмиҙуллин: Рустар тарафынан һалынған Өфө ҡалаһының "Иҫке Өфө" атамаһы менән бәйле булыуы хаҡында беренсе булып Петр Рычков яҙып сыға: "О звании города Уфы можно догадываться, что оно не вновь ему придано, но паче возобновлено прежнее, и сущее то, которым ногайские ханы исстари живучи в здешних местах, город свой именовали, ибо никакого резону не видно, чтоб городу, построенному над самою рекою Белой, коя величиною против реки Уфы вдвое больше, именоваться по реке Уфе…".

Туған телебеҙ - башҡорт теле - шул тиклем гүзәл һәм мөһабәт, уның киңлек-бейеклектәрен бер тында, бер көндә йә иһә айҙар-йылдар буйына ла иңләп сығып булмаҫ. Тик шуныһы: ошо ғәзиз телебеҙҙә аралашҡан, һөйләшкән, яҙған саҡтарыбыҙҙа үҙ телмәребеҙгә иғтибарлы түгелбеҙ, йыш ҡына ҡайһы бер һүҙҙәрҙе боҙобораҡ, урынһыҙыраҡ, хатта хаталыраҡ итеп ҡулланабыҙ.

"Беҙ, бөгөнгө быуын башҡорттары, телебеҙ үлеүен күҙәтәбеҙ - аяныслы тарихи күренештең шаһитыбыҙ. Күҙәтеүҙәргә нигеҙләнеп, 25-30 йылдан ижтимағи тормошта башҡорт теле эпизодик күренеш кенә булып ҡалмағайы, тип уйлайым". Гәзитебеҙҙең 31-се һанында баҫылған "Оло бер рухи байлыҡтан мәхрүмләмәйек сабыйҙарҙы" мәҡәләһендә ошо фекерҙе әйткәйнем.

Германияның алдынғы ҡарашлы йәштәре канцлер Фридрих Мерц сәйәсәтенә ҡаршылыҡ белдереп, урамдарға сыҡты, тип яҙа Новости Рәсәй мәғлүмәт агентлығы.