Халыҡ ижады тарих һөйләй, күптән булған, йә күп ваҡыт та уҙмаған ваҡиғаларҙы сағылдыра. Шуның өсөн халыҡ ижадына бик тә иғтибарлы һәм ихтирамлы булыу, уларҙы йыйып, йәш быуынға еткерергә, аңлатырға кәрәк. Бына мин дә Бөйөк Еңеүҙең 80 йыллығын байрам иткән көндәрҙә Белорет районы Татлы ауылында тыуып үҫкән, Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы ауырлыҡтарҙы үҙ иңендә татыған, оло хөрмәткә лайыҡ инәйҙәрҙең йырҙарын, сеңләүҙәрен гәзит уҡыусыларға тәҡдим итмәксе булдым.

Бөйөк Еңеүгә - 80 йыл. Тыуған илебеҙҙең азатлығы өсөн көсөн дә, ғүмерен дә ҡыҙғанмай фашист илбаҫарҙарын тар-мар иткән, үҙебеҙҙең Ватанды ғына түгел, Европа илдәрен дә фашизмдан ҡотҡарған батырҙар рәте бик һирәк хәҙер, ләкин уларҙың ҡаһарманлығы халыҡ хәтеренән бер ҡасан да юйылмаҫ.

"Батыр булып үлгәндәргә һәйкәлдәр торһон... Тик тереләр - тере булһын. Тик тереләр һәйкәлдәргә ҡарап торһон... Ҡарап торһон һәм һәр ваҡыт, һәр көн, һәр сәғәт, һәр минут, тын алған һайын һәйкәлдәргә лайыҡ булып үлергә лә әҙер торһон!..."
(Фәрит Иҫәнғолов "Һәйкәлдәр - тереләр өсөн" романынан)

Әбйәлил районы Күсем ауылындағы обелиск - халыҡ инициативаһы менән 1967 йылда районда иң тәүгеләрҙән булып төҙөлгән хәтер һәйкәле. Ул Бөйөк Ватан һуғышына киткән 76 яугир араһынан, ҡаһармандарса һәләк булып, тыуған ауылына әйләнеп ҡайта алмаған 41 ауылдашыбыҙҙың яҡты иҫтәлегенә арнап ҡуйылған.

Тыуған ауылым Бөрйән-Йылға урамы буйлап үтәм... Мәктәп алдындағы обелискыға төбәлеп, таныш исемдәргә ҡарап, оҙаҡ ҡына уйланып тын торам...

Бөйөк Еңеүҙең 80 йыллығы яҡынайған һайын илебеҙҙең немец илбаҫарҙарын еңеү өсөн ниндәй ауырлыҡтар, күпме көс, күпме кеше ғүмере, күпме ауырлыҡтар аша үтеүе асығыраҡ сағылыш таба. Беҙҙең ғаиләлә лә бар ундай тарих.

Ауылыбыҙ уртаһындағы Бөйөк Ватан һуғышы ҡаһармандары иҫтәлегенә ҡуйылған обелиск янына килеп баҫһаң, үҙең дә һиҙмәҫтән, күҙҙәр таныш исем-шәрифтәр эҙләй башлай. Ундайҙары, һуғыштан иҫән-һау ҡайтып, беҙ күреп-белеп эргәлә донъя көткәндәре, бик аҙ, әлбиттә. Әммә улар хаҡында ла хәҙер генә, хәрби комиссариаттар мәғлүмәт бирә башлағас, архивтар асылғас ҡына белдек, сөнки үҙҙәре ауыҙ тултырып маҡтана, күкрәк ҡаға торған кешеләр түгел ине. Пинжәктәренә мәңгегә беркетелгән орден-миҙалдары ла 9 майҙа клуб эргәһендә үткән тантаналы сарала ғына күренеп ҡалды. Мәктәпкә осрашыуҙарға килһәләр ҙә, һуғыш тураһында артыҡ һөйләмәй, сал сәсле, һыр баҫҡан ябыҡ йөҙлө бабайҙар, кәүҙәләрен тура тотоп, ошо һуғыштың тере шаһиттары булып, ҡара таҡта эргәһендә баҫып торҙо.

* * *

-Ағайҙар, хәлегеҙ нисек? - Был Инсаф - "Мамай". "Геродот" - Ибраһим өнһөҙ генә баш бармағын күрһәткән була. "Бирешмәйбеҙ!" Йәрәхәте яңаҡта булғас, һөйләшеүе ҡыйын. Бәхеткә күрә, үтә тәрән түгел, ахыры, тиҙ төҙәлер. Шулай тип уйлай Азамат, әйтерһең дә, алда ғүмер бар һымаҡ итеп. Кеше күңеле үлемде бер нисек тә ҡабул итә алмай шул. Уйы менән тормошҡа йәбешеп ята, бәлки, уй тупраҡҡа ҡайтҡан тән менән тороп ҡалалыр... Ул арала Инсаф килеп, фляжкаһынан һыу уртлатты. Булыр-булыр ҙа кеше шул тиклем ипле, игелекле булмаҫ. Һуғышта кешенең кемлеге бик тиҙ беленә.

Һикһәндең туғыҙын ҡыуып барған Усман бабай, мөйөштәге карауатында ятҡан урынынан тормай ғына, хәләл ефетенә өндәште: "Әбей, теге беҙҙең атай мәрхүмдәрҙең аҡланғаны хаҡында яҙылған гәзитте алып бирсе". Гәзиттең һарғайып бөткән әллә ҡасанғы был һанын күҙ ҡараһындай һаҡлап тота, ифрат та ҡәҙерлегә әйләнгән яҙманы әленән-әле алып уҡый ул. Әллә нисә тиҫтә йылдар үткәс кенә аҡланған золом ҡорбандарының алфавит буйынса төҙөлгән исемлегенән атаһының исем-шәрифен тағы бер мәртәбә ҡарап алыуын әллә ни күрә. Йөҙәрләгән фамилиялар араһынан оҙаҡ та эҙләмәй ул атаһын, сөнки Абдулов тигән фамилия унда иң тәүгеләрҙән тора. Нахаҡҡа хөкөм ителгән кешеләрҙең ғүмерен хайуандыҡы ҡәҙәре лә күрмәгән утыҙынсы йылдарҙағы төрмә "һөнәрселәре" уларҙы ла ана шулай алфавит тәртибендә яҙылған исемдәре буйынса сиратлап саҡыртып атҡандарҙыр, бәлки... Үҙен бына-бына ҡулға алырҙарын һиҙеп йөрөгән, балаларына "кулак Абдулов"тың фамилияһын ғүмер буйы йөрөтөүе ифрат та ауыр булырын күҙаллаған атаһы уларҙың барыһын да "Арыҫланов"ҡа төҙәттереүе генә лә шул замандың асылын ниндәйҙер кимәлдә һөйләй һымаҡ...

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Граф В.А. Перовский
(1851 - 1857 йылдарҙа икенсе тапҡыр губернатор булған)

Ырымбур граф Перовскийға һыу үткәргес төҙөй башлау өсөн рәхмәтле булырға тейеш. Был эштәр 30-сы йылдарҙа, уның төбәк менән тәүге идаралағы ваҡытында башлана. Инглиз механигы саҡырып килтерелә, уның ярҙамсылары итеп С.-Петербургта уҡып ҡайтҡан ике йәш кенә форштадт казагы тәғәйенләнә. Һыу үткәргес алыҫ булмаған арауыҡҡа тиклем төҙөлә.

Белорет районы Йөйәк ауылында Бөйөк Ватан һуғышында баш һалған һәм яу ҡырынан иҫән ҡайтҡан яугирҙарҙың исемдәрен мәңгеләштергән ике обелиск бар. Мәктәп алдына ҡуйылғаны үткән быуаттың һикһәненсе йылдары башында төҙөлдө. Миңә, ниңәлер, нәҡ шуныһы ҡәҙерлерәк. Мәктәпкә уҡытырға килгән йылда ойошторған тәүге эшем булғанғалыр, бәлки.

Бөтөн планета немец фашистарын Европа аша ҡыуа барып, юлында күп илдәрҙе баҫҡынсы ҡоллоғонан азат итеүсе совет ғәскәренең дошманды үҙ өңөндә дөмөктөрөүенә - Бөйөк Еңеү яулауына 80 йыл тулыуҙы лайыҡлы ҡаршылай.

Күңелемдә күптән бер һуғыш тарихы йөрөй. Уныһы ла телдән-телгә күсеп килеп еткән. Мине әҙәби әҫәр итеп яҙыр типтер инде, бер апай һөйләгәйне. Уға ҡасандыр журналистика өлкәһендә эшләгән икенсе апай һөйләгән. Ул апайға алтмышынсы йылдарҙа бер һуғыш ветераны булған олатай һөйләп киткән. Көн дә гәзиткә эшкә барған ҡатынды шул тирәлә йәшәгән һәм йыш ҡына урамда осрашып һаулашып йөрөгән бер бабай туҡтатҡан да: "Ҡыҙым, һин бит гәзит кешеһе, һиңә һөйләр һүҙем бар", - тигән. Апай тыңлаған, әммә ул заманда был тарихты гәзиткә сығарырға батырсылығы етмәгән. Яҙған хәлдә лә, әҙәм ышанмаҫ йәки үткәрмәҫтәр ине. Унан һуңғы апай ҙа, "Һөйләп тә, яҙып та уҡыусыны ышандыра алмам, тип уйланым", - тип, миңә еткерҙе. Хәл ошолай булған.

Һуғыш тураһында кем яҙа? Әлбиттә, яҙыусылар! Элек тә, хәҙер ҙә! Һуғыш темаһына тотонорға нимә мәжбүр итте һеҙҙе, тип бөгөнгө заман яҙыусыларына мөрәжәғәт иттек.

Мөнир ҠУНАФИН, яҙыусы, "Ағиҙел" журналының баш мөхәррире, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Ш. Хоҙайбирҙин исемендәге Хөкүмәт премияһы лауреаты: Тәүге яҙған хикәйәм һуғыш тураһында ине. 1985 йылда Еңеүҙең 40 йыллығына арнап, ул саҡтағы "Башҡортостан пионеры" гәзитендә баҫылды ул. 14 йәшемдә лә был тема миңә бик яҡын һәм мөһим булған. Ике малай, ауылдарын немецтар килеп баҫҡас, улар араһында йөрөп, дошмандарҙың серле документтарын урлап, партизандарға алып барып тапшыра.

тәмле ризыҡ ей һәм...

Үҙаллы эш асып, шул өлкәлә уңыштарға өлгәшкән эшҡыуарҙарҙың тырышлығы һоҡландырмай ҡалмай. Улар халыҡтың ихтыяжын өйрәнә, кәрәкле тауарҙы етештереп, урындағы халыҡтың тормошон еңеләйтә. Конкуренция ла көслө генә, тимәк, сифатлы продукция етештереү алғы планда тора. Бына шундай эшҡыуарҙар үҙҙәре йәшәгән төбәктең йөҙөн дә, кимәлен дә билдәләй. "Бәхетле" тип аталған итле ярымфабрикаттар әҙерләү цехы Хәйбулла районында яҡшы билдәле. Юғары сифатлы, тәмле ризыҡтарҙы ситтән дә килеп һатып алалар. Уның хужабикәһе Нәзирә КӘРИМОВА уңыштары менән һөйөндөрә. Егәрле, тәүәккәл ханым Өфөлә үткән Lady007 бизнес-акселераторында беренсе урынды яуланы, районда "Икмәк, торт һәм бәлештәр" фестивалендә "Иң матур байрам торты" номинацияһында шулай уҡ беренсе урынды алды. Бына шулай төрлө күргәҙмә, фестивалдәрҙә ҡатнашып, Нәзирә Мостафа ҡыҙ үҙ бренды менән алдынғылар рәтендә йөрөй. Әңгәмәбеҙ - уның менән.

Яҙ һәм хеҙмәт байрамында оло мәғәнә ята. Халҡыбыҙҙың, хеҙмәт төбө - хазина, тигән мәҡәле уны тулыһынса аса кеүек.

- Шуға аптырайым шул. Ҡайһы берәүҙәрҙең үлерен белмәй, яраланғандан һуң да, ҡабат-ҡабат шунда ынтылғаны башҡа һыймай.
- Бына мин нисек бармай ҡалайым, абзый. Унда мин күпме йән туғандарымды ҡалдырып ҡайттым. Үлеләрен дә, тереләрен дә... Тереләренә терәк булырға, мәйеттәрҙе тәрбиәләп, ер ҡуйынына оҙатырға кәрәк... Шунан ундағы кешеләр башҡа, абзый. Бында ҡайтһам, миңә һауа етмәгән һымаҡ. Бына мин ҡайтып та еттем, абзый.

Өфөгә "Бөтөн донъя һөнәрселек ҡалаһы" тигән маҡтаулы исем бирелеү айҡанлы редакциябыҙҙа "Ағиҙел" Башҡорт художестволы кәсептәр берекмәһенең генераль директоры, "Бөтөн донъя һөнәрселек советы" (WCC-AISBL) ағзаһы Гүзәл Миҙхәт ҡыҙы Кәримова булып китте. Уҡыусыларыбыҙ иғтибарына башҡорт халыҡ кәсептәрен үҫтереүгә күп көс һалған, киләсәккә яңы маҡсаттар ҡуйып йәшәгән етәксенең уй-фекерҙәрен еткерәбеҙ.

Уҡымышлы башҡорт тархандарын батша хөкүмәте ил, халыҡ-ара дипломатик бәйләнештәрҙә лә файҙаланған. Рәсәй өсөн яуҙарҙа ҡаһарманлыҡ күрһәткән батырҙарға, дипломатия өлкәһендә үҙҙәрен танытҡан илселәргә, ғөмүмән, ил алдындағы күренекле хеҙмәттәре өсөн ил ағаһы булырҙай башҡорттарға ла тора-бара шәхси тарханлыҡ дәрәжәләре бирелер булған.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)
Граф В.А. Перовский
(1851 - 1857 йылдарҙа икенсе тапҡыр губернатор булған)

Башҡорт полктарын ойоштороуға Ырымбурҙа күп ваҡыттар буйына бер эшһеҙ йәшәгән күп кенә регуляр офицерҙар йәлеп ителә. Яҡшы дворян ғаиләләренән сыҡҡанлыҡтан, улар Ырымбур йәмғиәтендә урын ала, шуға күрә ул йылдан йыл үҫә барҙы.

Боронғо дини китаптарҙа әҙәми заттарҙың эштән, хеҙмәттән азат булыуы хаҡында сюжеттар бар. Мәҫәлән, йәһүдтәрҙең Изге Яҙмаһында, йәғни Иҫке Ғәһед (Ветхий Завет) китабында Әҙәм һәм уның ҡатыны Һауаның, ҡылған гонаһтарына ғәҙел яза рәүешендә, ожмах баҡсаһынан ҡыуылыуы хаҡында бәйән ителә. Ошоға тиклем кешеләрҙең Тәү атаһы һәм Тәү инәһе башҡа бер тереклектәрҙән бер нисек тә айырылмаған, ҡыҫҡаса әйткәндә, ерҙәге тормошта көн иткән, сөнки уларҙың "күҙҙәре асылмаған", йәғни, донъяны ла, үҙ-үҙҙәрен дә танып белеүҙән мәхрүм булған. Ошо боронғо риүәйәткә ярашлы, Танып белеү ағасының емешен - алмаһын ашағас ҡына уларҙың аңдары асылған, имеш. Хоҙай Тәғәлә ошо ике кеше затына иң ҡаты язаһын бирә: Әҙәм менән Һауа үлемһеҙлектән мәхрүм ителә, улар артабан үҙ көндәрен үҙҙәре күрергә тейеш була. Әҙәм, маңлай тирен түгеп, ризыҡ тупларға, Һауа һыҙлана-һыҙлана бала табырға дусар ителә.