Тажзәхмәт таралыу сәбәпле, былтыр бер ҡайҙа сығып йөрөмәнем. Нимә кәрәк, шуны балалар алып килеп торҙо. Килен дә, бер кемгә барма, бер кемде индермә, тип, мәтриләп кенә торғас, бер йыл буйы тигәндәй донъя менән бәйләнешем урам яҡ тәҙрә аша ғына булды.

1970 йылда Башҡортостандың баш ҡалаһында ҡала балаларын башҡорт телендә уҡытҡан тәүге мәктәп асылыуы оло мәҙәни һәм сәйәси ваҡиға булараҡ ҡабул ителә.

4 марттан Мостай Кәрим повесы буйынса төшөрөлгән "Өс таған" ("Отряд таганок") фильмын Башҡортостан кинотеатрҙарында ҡарай башланыҡ. Уның режиссеры Айнур Асҡаров әйтеүенсә, башҡорт киноһында бындай сифатлы тауыш, һүрәт һәм көйҙәрҙең булғаны юҡ ине әле. Уларынан да алда беҙҙе фильмдағы балаларҙың уйнауы, кем булыуы һәм хатта кем балалары булыуы ҡыҙыҡһындыра. Йәш артистарҙан дүрт малай араһындағы берҙән-бер ҡыҙыҡай хаҡында уның әсәһенән мәғлүмәттәр алдыҡ. Бына кем балаһы икән Әминә Яҡупова.

Икенсе төн

Ир ойоп та киткеләне. Күпме ваҡыт йоҡлағанын да белмәне. Нисектер, йоҡоһо һаҡ булһа ла, татлы ла ине. Донъяһын онотоп китеп ойоно. Быға тынлыҡ менән саф һауа булышлыҡ иттеме, әллә ҡотолғоһоҙ хәлгә яйлап ҡына ышана барыуы сәбәпсе инеме - ойоно, тәне ял итте. Әбейҙәр сыуағына тура килеүе - уның бәхете, көндәр - ҡояшлы, ә төндәрен көн йылыһы, ҡышын яғылған мейес кеүек, ҡапыл юғалманы, яйлап ҡына һүрелә ине, шуға улай һыуыҡ үҙәккә үтерлек итеп өшөтмәй ҙә. Таңға табан ғына өшәнеп уянды ул. Ҡараңғы ине. Күҙен асыр-асмаҫ ҡына күккә ҡарап ятты. Бер йондоҙ күренә, артынан икенсеһе килеп сыға.

Уҡыусыларыбыҙға күренекле дәүләт эшмәкәре, хоҡуҡ белгесе, Башҡортостан Республикаһы Конституция Суды рәйесе, Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы, юридик фәндәр докторы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы, Салауат Юлаев ордены кавалеры Зөфәр Ирғәле улы ЙӘНЕКӘЕВ менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Февраль революцияһынан һуң, Рәсәй армияһында 1917 йылда тарҡалыш процестары башлана, күп кенә частарҙа һалдаттар һәм матростар командирҙарын ҡыуып ебәрәләр, туҡмайҙар, хатта юғары чиндағыларын атып үлтереү осраҡтары була. 1917 йылдың яҙында Бәләбәйҙә лә һалдаттар араһында дисциплина насарая, шуға күрә генерал Ишбулатовҡа Бәләбәй гарнизоны һалдаттары менән дә командалыҡ итеү бурысы йөкмәтелә. Әммә бында алдан һис бер көтөлмәгән хәл килеп тыуа. 5 майҙа Бәләбәй властары шарап һәм араҡы складтарында бик ҙур күләмдә тупланған алкоголле эсемлектәрҙе утилләштерергә була, сөнки башҡа ҡалаларҙа һалдат һәм матростарҙың ошондай складтарға һөжүм итеү осраҡтары күҙәтелә. Әммә власть әһелдәре үтә вайымһыҙ һәм һаҡһыҙ эш итә: шарап-араҡы тултырылған мискәләрҙе урамға алып сығып, халыҡтың күҙ алдында юл буйына түгә башлайҙар. Ошо хаҡтағы хәбәр йәшен тиҙлегендә бар ҡалаға тарала.

Туй-никахтарҙа кейәү менән кәләште "хәҙер инде сәстәрегеҙ сәскә бәйләнде" тип ҡотлауҙарын йыш ишетергә мөмкин. Был һүҙҙәр хәҙерге башҡорт телендә ғаилә ҡороу, өйләнеү йә кейәүгә сығыу тигәнде аңлата. Әммә уның ҡайҙан килеп сығышына берәү ҙә артыҡ иғтибар иткәне юҡ, буғай.

Урыҫтарҙың ниндәйҙер бер нәмәнең бәҫен күтәрер өсөн "это тебе не хухры-мухры", тигәнен күптәр ишеткәне барҙыр. Мин ҡайһы саҡта ҡыҙыҡһынып, шулай тигән кешенән: "Нимә була ул "хухры-мухры"?" - тип һорағаным бар. Тик берәүҙең дә миңә был һүҙҙең мәғәнәһен аңлата алғаны юҡ. Шул уҡ ваҡытта, "Это тебе не хухры-мухры" тигәнде ишеткән кеше, быны әйткән кешенең нимә әйтергә теләгәнен (яҡынса булһа ла) дөрөҫ аңлай. Тик айырым "хухры-мухры" нимә була икәнен генә белмәй.

Һәйбәт рубрика булды был. Һәр хәлдә, тыуа-тыуғандан ҡабатлап, ҡәлбебеҙгә һеңгән, һыу һәм һауа кеүек көн дә кәрәк ҡәҙерле һүҙҙәребеҙҙе тағы бер күҙҙән үткәреү уның бәҫен тағы ла нығыраҡ тойорға ярҙам итә, мәғәнәһенә, яңғырашына, яҙылышына һоҡланаһың: әсәй, атай, бала, ватан, ҡояш, солох, бәхет, ҡот, бәрәкәт, йөрәк, һылыу, батыр... Барыһын да һанап бөтөрөп буламы һуң - тел байлығыбыҙҙың, камиллығының сигенә сығырлыҡ түгел. Ҡәҙерен генә беләйек тә танһыҡҡа, "һыуһынға" ғына - баһаһын, урынын белеп ҡулланайыҡ.

Рәсәй Пенсия фондынан, Башҡортостанда ауыл хужалығы өлкәһендә эш стажы 30 йылдан ашып киткән 55 мең пенсионерҙың аҡсаһы артасаҡ, тигән хәбәрҙе ишеткәс, бик ҡыуанғайным. Ниһайәт, халыҡты аҙыҡ-түлек һәм ҡайһы бер сәнәғәт тармағын сеймал менән тәьмин иткән, республика иҡтисадында мөһим урын алып торған ауыл хеҙмәтсәндәренә лә йөҙ менән боролдолар, тип шатландым.

Салауат башҡорт дәүләт драма театры коллективы, ғәҙәттә, Халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙҙар көнө алдынан сәхнәгә премьера сығара. Быйыл да уның сәхнәһендә премьера - Сәрүәр Суринаның "Абау, димсе килә!" әҫәре буйынса спектакль күрһәтелде.

Бер танышымдың әйткәне гел иҫемә төшә: "Әсәйем мине шулай өйрәтте, - тине ул, - шундай кеше булып үҫ, кешеләр һинең менән бер табында булырға ашҡынып торһон, һинең менән табындаш булыуын бер дан тип һөйләһен".

"Татар телле Ғәйнә башҡорто беҙ, башҡорт рухлы Ғәйнә татары". Пермь крайына беренсе тапҡыр командировкаға барғанда сәхнәнән яңғыраған ошо шиғыр юлдарын ишетеп, тетрәнелгәйне. Ысынлап та, ул ваҡытта ғәйнәләрҙең теле башҡорт теленең диалекты булыуын теоретик яҡтан белһәк тә, ғәмәлдә, осрашып, күрешеп, аралашырға тура килмәгәнлектән, үҙ ерлегендәге телдә сығыш яһаған һәм, "Ҡаҙанға барһаҡ, беҙҙе "башҡорт" тиҙәр, Өфөгә барһаҡ, беҙ - "татар", тип әсенгән милләттәштәребеҙҙең үҙҙәрен нисек тойоуын, моғайын, шундай хәл-торошта ҡалғандар үҙҙәре генә аңлайҙыр. Ә бит ғалимдарҙың, бигерәк тә генетика буйынса бынан күп йылдар элек милләттәрҙең барлыҡҡа килеү һәм үҙ-ара йоғонтоло аралашыу майҙаны булған Волга-Урал төбәге территорияһындағы тикшеренеүҙәре тап ғәйнәләрҙә гендарҙың күпселектә үҙгәрмәй, таҙа килеш һаҡланыуын асыҡлай. Йәғни ғәйнәләр борондан килгән йәшәү кодын боҙмай һаҡлап ҡала алған ҡәүем.

"Минең исемем Салауат" тигән документаль фильмдың премьераһы "Родина" кинотеатрының ҙур залында үтте. Оло зал тулы халыҡ тын да алмайынса, шаҡҡатып, экрандағы ғәжәйеп оло яҙмыш һәм ижад балҡышын тамаша ҡылды.

Икенсе көн

Өшәнеп уянды. Яҡтыртҡайны. Сағыу нурҙары соҡорға төшөп етмәһә лә, ер өҫтөндә ҡояштың донъяны иренмәй, бар күңелен биреп наҙлауы, йылытыуы аңлашыла ине. Ир кирелеп, бер кинәнес менән өҫкә ҡарап торҙо. - Хәйерле иртә, ер өҫтө! Доброе утро, страна! Был ер шарында берәйһе бармы, эһе-һей? Нишләп бер кем эҙләмәй һуң ул? Эһе-һей, теш йыуырға ине, бит-ҡул сайҡарға ине, килтерегеҙ берәй сүмес һыу, - ирендәре кипкәнен тойҙо. - Һыу, һы-ыу, эсергә ине туйғансы.

Мәғлүм булыуынса, былтыр 25 декабрҙә Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты Башҡорт халҡының үҫеш стратегияһын ҡабул итеүе тураһында белдерҙе. Әммә ул шунда уҡ халыҡҡа сығарылмағанлыҡтан, йәмғиәттә, ғәҙәттәгесә, бер аҙ шау-шыу ҙа булып алды: Стратегия ҡабул ителә, әммә ни өсөн был хаҡта халыҡ белмәй ҙә ҡалды; унда халыҡ фекере иҫәпкә алынғанмы һәм башҡалар. Ошо көндәрҙә Стратегия Ҡоролтай сайтына урынлаштырылды һәм уның төп йүнәлештәре менән таныштырып китеүен һорап, документты эшләүҙә туранан-тура ҡатнашҡан, БР Стратегик тикшеренеүҙәр институтының социамәҙәни анализ үҙәге етәксеһе Юлдаш ЙОСОПОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Эшҡыуарлыҡ һәр заманда ла булған һәм буласаҡ. Башҡа өлкәләге кеүек үк, эшҡыуарлыҡтың да үҙ ҡыйынлыҡтары, һорауҙары һәм хәл итәһе мәсьәләләре бихисап. Алдына эшмәкәрлегенә бәйле һәм үҙе генә хәл итә алмаҫтай мәсьәлә килеп баҫҡан саҡта эшҡыуарға ҡайҙа мөрәжәғәт итергә? Юридик һорауҙарына тулы һәм аныҡ яуаптар нисек табырға? Ошо һәм эшҡыуарлыҡҡа бәйле башҡа һорауҙарға Башҡортостан Республикаһында эшҡыуарҙарҙың хоҡуғын яҡлау вәкиллеге етәксеһе Флүр Минзаһит улы ӘСӘҘУЛЛИН яуап бирә.

XX быуат башында, Октябрь түңкәрелешенән һуң күп тә үтмәйенсә, Рәсәйҙә Граждандар һуғышы башлана, унда батша армияһында әүәл юғары вазифалар биләгән офицерҙар әүҙем ҡатнаша: ҡыҙылдар яғында (башлыса, хәрби белгестәр сифатында) ла, аҡ армия составында ла. Уларҙың күптәре хаҡында ғилми-публицистик, әҙәби әҫәрҙәр ижад ителгән, документаль һәм нәфис фильмдар төшөрөлгән. Әммә билдәле бер сәбәптәр арҡаһында иғтибар үҙәгенән ситтә ҡалған, ә Граждандар һуғышынан һуң бөтөнләйе менән онотолоуға дусар ителгән хәрби эшмәкәрҙәр бар.

Ҡасандыр, мәктәп йылдарында уҡ дуҫлашып, тора-бара бер-береһен өҙөлөп яратып йөрөгән таныштарымдың өйләнешеүе хаҡында ишетеп ҡыуанғайным. Бер нисә йыл торғас, ғаиләләрендә ығы-зығы башланып, ахырҙа, айырылышыуҙары хаҡында хәбәрҙар булып, уларҙы ныҡ ҡына йәлләнем.

Ошо көндәрҙә баш ҡалалағы "Торатау" Конгресс-Холл бинаһында педагогтарҙың иң мәртәбәле һөнәри конкурстарына йомғаҡ яһалды. "Башҡортостандың йыл уҡытыусыһы" һәм "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы" төбәк-ара конкурстарында барлығы 198 һөнәр эйәһе ҡатнашҡан.